Psychologia ogólna – wymagania egzaminacyjne

a1aPsychologia
ogólna – wymagania egzaminacyjne
1. Koncepcje psychologiczne człowieka i ich konsekwencje dla pedagoga.
Psychoanaliza – główne założenia koncepcji Freuda, pojęcia konfliktów i
mechanizmów obronnych.
Freud Sigmund (1856-1939), psychiatra wiedeński, który uzupełniając studia
przed końcem XIX w. w Paryżu uformował doktrynę psychoanalizy. Z licznych jego
prac najogólniejszą teorię zawierają: Vorlesungen zur Einfhrung in die Psychoanalyse
i Über Psychoanalyse z 1910. Ważną dla psychoanalizy teorię marzeń sennych
zawiera Die Traumdeutung, 1910 (O marzeniach sennych, 1923), dla psychologii
życia codziennego Zur Psychopatologie des Alltagslebens, 1915 (Psychopatologia
życia codziennego). Teorię kultury ze stanowiska psychoanalizy Freud rozwinął w:
Totem und Tabu, 1913, a metafizyczne koncepcje psychoanalizy przedstawił w Das
Ich und das Es, 1923.
Myślą centralną psychoanalizy Freuda było, że psychiczność nie jest identyczna ze
świadomością, że istnieje także życie psychicznie nieświadome. Ma ono w całości
1
podłoże irracjonalne: pierwotnymi, bowiem elementami życia psychicznego są
popędy, zwłaszcza seksualne, rozum zaś odgrywa tylko rolę służebną.
Psychoanaliza Freuda stała się także pewną filozoficzną koncepcją kultury i
człowieka, stąd też głęboko przeniknęła do niektórych poglądów filozoficznych i do
twórczości literackiej.
Freuda struktura osobowości - Zgodnie z teorią psychoanalizy Freuda
podstawowymi składnikami struktury osobowości są:
-"id" najstarszy ze składników, którego treść stanowi wszystko, co dziedziczone,
wrodzone, ustalone konstytucyjnie (genetycznie), przede wszystkim popędy
wynikające z budowy ciała, znajdujące swój pierwszy wyraz psychiczny, którego
formy nie są nam znane. Ta najstarsza część aparatu psychicznego pozostaje
najważniejsza przez całe życie. Od niego zaczęła się praca badawcza psychoanalizy.
-" ego", koordynuje postrzeżenia zmysłowe z akcją mięśni. Pełni funkcje
samoobronne na zewnątrz, przez rozpoznawanie bodźców, gromadzenie o nich
doświadczenia (w pamięci), unikanie zbyt silnych bodźców (poprzez ucieczkę), uczy
się zmieniać w celowy sposób świat zewnętrzny na swoją korzyść (aktywność).
Kontroluje "id" poprzez uzyskiwanie władzy nad popędami. Stara się uzgodnić relacje
pomiędzy "id" i "superego".
-" superego", owoc długotrwałego okresu dzieciństwa, dorastania i dojrzewania, w
którym człowiek jest poddany kontroli i wpływom wychowawczym rodziców i
społeczeństwa (odziedziczona przeszłość i kulturowa teraźniejszość z którymi muszą
być uzgadniane działania).
Działanie "ego" jest wtedy właściwe, gdy jednocześnie czyni ono zadość wymogom
"id", "superego" i realności, gdy potrafi ze sobą pogodzić ich wymogi.
Freuda teoria pomyłek - Pogląd Freuda, wg, którego omyłki życia codziennego,
np. przejęzyczenia, zapominanie rzeczy, mylenie imion, są wynikiem nieświadomych
pragnień i motywów, a nie działaniem przypadku.
Freuda teoria snów - Pogląd, który wyjaśnia funkcję i treść marzeń sennych,
poddający interpretacji symbolikę zawartą w snach. Zgodnie z tym poglądem
marzenia senne pełnią funkcję samoobroną, rekompensującą, ostrzegawczą.
Libido, pojęcie związane ze strukturą osobowości, wprowadzone przez Z. Freuda do
psychoanalizy. Mianem libido Freud nazwał jeden z podstawowych popędów - eros,
którego celem jest:
1) dążenie do stwarzania coraz to większych całości, tworzenie więzi,2)
samozachowanie,3) dążenie do zachowania gatunku.
Libido pojawia się u początków życia. Wraz z kształtowaniem się struktury
osobowości, różnicującej się na: id, ego, superego, początkowo cała zawartość libido
jest zgromadzona w ego. Ego też przez całe życie pozostaje wielkim rezerwuarem, z
którego do poszczególnych obiektów są wysyłane lub wycofywane impulsy libido.
Przeciwieństwem libido jest popęd destrukcyjny, nazwany przez Freuda "popędem
śmierci".
Edypa kompleks
w psychoanalizie S. Freuda i C.G. Junga jeden z podstawowych kompleksów (obok
kompleksu Elektry) związany z rozwojem libido. Jest to skierowanie przez
kilkuletnich (3-6-letnich) chłopców pragnień seksualnych (najczęściej nieświadome)
w stronę matki, co wywołuje poczucie winy i lęk przed karą, oraz postrzeganie ojca
2
jako rywala. Prawidłowe rozwiązanie kompleksu Edypa ma decydować o późniejszym
życiu emocjonalnym człowieka.
Kompleks Edypa opisał Freud, sięgając do mitologicznej historii syna króla Lajosa i
Jokasty. Kompleks Edypa jest fazą w rozwoju psychoseksualnym.
Behawioryzm – znaczenie otoczenia jako źródła bodźców i wzmocnień;
inżynieria behawiorystyczna jako sposób kształtowania i modyfikowania
zachowań; konsekwencje dla pedagoga.
Behawioryzm, (angielskie behaviour – zachowanie się), kierunek w psychologii XX
w., popularny szczególnie w USA. Polega na odrzuceniu pojęcia świadomości oraz
introspekcji jako metody subiektywnej i na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich
układu (sytuacji) i reakcji fizjologicznych im odpowiadających, czyli na analizie
obiektywnego zachowania się człowieka lub zwierzęcia.
Zachowanie człowieka jest, zdaniem behawiorystów, zespołem reakcji ruchowych i
zmian fizjologicznych bedących odpowiedzią organizmu na określone bodźce nie
tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla bardziej złożonych problemów
(rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty motywacyjne, myślenie itp.).
Zadaniem psychologii ma, więc być badanie związków między bodźcami i reakcjami
(formuła S-R, czyli stimulus-reaction) oraz wywieranie wpływu na zachowanie się
ludzi. B. zakładał, że zachowanie się, rozwój i osobowość człowieka są efektem
zewnętrznych bodźców działających na jednostkę. Zmiany zachowania się człowieka
stanowią wynik uczenia się nowych reakcji (nie mają znaczenia instynkty ani cechy
wrodzone, dlatego b. nazywano teorią uczenia się). Założenia kierunku zaczęły z
czasem spotykać się z krytyką także jego zwolenników, co doprowadziło do powstania
odłamów b., zw. ogólnie neobehawioryzmem.
Głównymi przedstawicielami tego kierunku byli: J.B. Watson (prekursor), który 1913
przedstawił własną koncepcję psychologii, odrzucającą analizowanie świadomości i
introspekcję, jako metodę subiektywną i nienaukową, natomiast przyjmującą, że
każde zachowanie się człowieka jest wyłącznie wynikiem reakcji na bodziec. B.F.
Skinner który zradykalizował założenia teorii b., ale zajął się gł. dziedzinami
praktycznymi psychologii, zwł. nauczaniem programowanym i terapią behawioralną
(behawioryzm radykalny i operacjonistyczny), E. Tolmantwórca b. celowościowego
(teleologicznego), który wprowadził nowy schemat: S-O-R (stimulus-organismreaction), E.L. Thorndike (behawioryzm umiarkowany), C.L. Hull (neobehawioryzm).
Behawioryzm spowodował zmiany w metodologii psychologii jako nauki, poszerzył
zakres jej zainteresowań i problematykę badawczą, a także wpłynął na nauki społ. (b.
społ., reprezentowany m.in. przez G.H. Meada).
Psychologia poznawcza – rola przetwarzania informacji, pojęcie struktur
poznawczych i ich znaczenie.
2. Uczenie się i pamięć.
Pojęcie i główne rodzaje uczenia się (warunkowanie, uczenie się
sensomotoryczne, werbalne i przez rozwiązywanie problemów) i ich
znaczenie w życiu i rozwoju człowieka.
Uczenie się, proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku, czego
powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań
i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system
3
wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań. Terminu uczenie się
używa się zarówno w znaczeniu wąskim - dla określenia świadomego i zamierzonego
zdobywania wiadomości i umiejętności, jak i w znaczeniu szerokim - dla określenia
zarówno uczenia się zamierzonego, jak i niezamierzonego (mimowolnego). Istnieje
wiele teorii wyjaśniających zjawisko uczenia się. Współcześnie wyodrębnia się dwie
ich grupy:
1) teorie koneksjonistyczne, przyjmujące, że podstawą uczenia się są różnego typu
połączenia między bodźcami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera, L.
Thorndike'a),
2) teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych
(np. teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana).
We współczesnej psychologii amerykańskiej procesy uczenia się uznawane są za
główną dziedzinę badań psychologicznych. W zależności od przyjętych kryteriów
rozróżnia się wiele rodzajów i form uczenia się. W związku z rodzajem motywacji i
nastawienia wyodrębnia się:
1) uczenie się umyślne, ukierunkowane na zdobycie wiedzy, umiejętności, sprawności
itp.,
2) uczenie się mimowolne (uboczne), nie zamierzone.
Zależnie od przyjętych sposobów i technik wyróżnia się:
1) uczenie się pamięciowe (mechaniczne) metodą biernego powtarzania,
2) uczenie się przez zrozumienie (wgląd), wniknięcie w istotę zagadnienia, sens
opanowywanego materiału,
3) uczenie się sensoryczne (spostrzeżeniowe, percepcyjne), polegające na
wytwarzaniu się odruchów warunkowych pod wpływem wzmacniania określonych
doświadczeń,
4) uczenie się metodą prób i błędów (porażek i sukcesów), występujące najczęściej u
dzieci i zwierząt oraz w sytuacjach, gdy brak jest wskazówek, jak rozwiązać zadanie
przejawia się w szukaniu, próbowaniu i eliminowaniu czynności zbędnych, ćwiczeniu
się w czynnościach skutecznych, prowadzących do celu,
5) uczenie się przez naśladownictwo, czyli intencjonalne wykonywanie przez osobę
uczącą się czynności, które przedtem wykonywał ktoś inny,
6) uczenie się przez działanie, tzn. wykorzystywanie opanowanej wiedzy do
rozwiązywania zadań praktycznych,
7) uczenie się przez przeżywanie, co oznacza kształtowanie stosunku do określonych
wartości moralnych, społecznych, estetycznych i innych. Efekty uczenia się zależą od
właściwości psychofizycznych ucznia, przede wszystkim od zdolności zapamiętywania
oraz od koncentracji i trwałości uwagi. Od sytuacji uczenia się (struktura i rodzaj
przyswajanych treści, lokal i jego urządzenie, stan organizmu uczącego się itp.).
Warunkowanie, mechanizm powstawania odruchów warunkowych przez
stosowanie bodźca warunkowego w połączeniu z bodźcem bezwarunkowym, zarówno
w warunkach doświadczalnych, jak i w naturalnych sytuacjach życiowych.
Wyróżnia się dwa podstawowe typy warunkowania:
1) klasyczne, polegające na wytworzeniu reakcji specyficznej, która powstaje wskutek
działania bodźca obojętnego biologicznie dzięki wielokrotnemu łączeniu go z
bodźcem nieobojętnym biologicznie, zwanym bodźcem bezwarunkowym. Takie
właśnie warunkowanie zbadane zostało eksperymentalnie po raz pierwszy przez I.P.
Pawłowa. W doświadczeniach Pawłowa bodziec warunkowy (np. światło, dźwięk)
stosowano wraz z pokarmem (bodziec bezwarunkowy). Szereg powtórzeń tej sytuacji
4
powodowało, że osobnik reagował wydzielaniem śliny również w sytuacji działania
wyłącznie bodźca warunkowego,
2) instrumentalne, polegające na wzmacnianiu bodźcem biologicznie nieobojętnym
tej reakcji, którą pragnie się utrwalić. Najpierw wywołuje się reakcję, a następnie
wzmacnia ją przez nagradzanie (ćwiczenie za pomocą nagród). Reakcje niepożądane
są karane (ćwiczenie za pomocą kar) lub pozbawiane nagrody (ćwiczenie za pomocą
pozbawienia nagrody).
Sensomotoryczny (łc. sensus ‘zmysł’ + motoryczny – niem. motorisch) psychol.
Zmysłowo - ruchowy
Werbalny: 1. słowny, odnoszący się do słów. 2. językozn. czasownikowy, odnoszący
się do czasownika, pochodzący od niego; werbalizować ujmować w słowa, wyrażać coś
za pomocą słów.
Pamięć jako proces przetwarzania informacji, rodzaje pamięci (pamięć
ultrakrótkotrwała, krótkotrwała i długotrwała).
Pamięć jeden z podstawowych procesów psychicznych, dzięki któremu osobnik
gromadzi informacje i zdobywa doświadczenie, co wpływa na jego aktualne
zachowania. Do podstawowych funkcji pamięci należą: zapamiętywanie,
przechowywanie i odpamiętywanie (przypominanie).
Zapamiętywanie polega na wytworzeniu w wyższych ośrodkach nerwowych śladu
pamięciowego i kojarzeniu nowych informacji z wytworzonymi wcześniej śladami
pamięciowymi. Przechowywanie to utrzymywanie się w układzie nerwowym
zapamiętanego materiału. Odpamiętywanie polega na aktywizowaniu śladów
pamięciowych i przybierać może formę przypomnienia, rozpoznania lub reprodukcji.
Ze względu na czas pamiętania, wyróżnia się: 1) pamięć bezpośrednią (krótkotrwałą)
- pamiętanie bodźców bezpośrednio po ich zadziałaniu. 2) Pamięć długotrwałą pamiętanie bodźców, przedmiotów, czynności przez długi a czasem nieograniczony
okres czasu.
W zależności od sposobu zapamiętywania wyróżnia się: 1) pamięć logiczną zapamiętywanie materiału w formie myślowych struktur uwzględniających związki
zachodzące między jego elementami; 2) pamięć mechaniczną polegającą na wiernym
zapamiętaniu a następnie odtworzeniu danego materiału bez wnikania w jego sens.
U różnych osobników występować może zdolność do łatwego zapamiętywania
określonego rodzaju bodźców i mamy wówczas do czynienia z różnymi typami
pamięci. Najczęściej wyróżnia się typy: wzrokowy, słuchowy i ruchowy. Cechy
pamięci różniące osobników to: 1) trwałość - wiąże się z przechowywaniem
zapamiętanego materiału i mierzona jest czasem, w którym się przechowuje; 2)
szybkość - mierzona jest czasem lub liczbą powtórzeń potrzebnych do przyswojenia
sobie materiału; 3) wierność (dokładność) - mierzona zgodnością odpamiętanego
materiału z wcześniej zapamiętanym; 4) gotowość - łatwość przypominania sobie
materiału wyrażana czasem potrzebnym danej jednostce na przypomnienie; 5)
pojemność (zakres) określa ilość i różnorodność materiału, który może być
zapamiętany.
Pamięć związana jest ze zjawiskiem zapominania polegającym na niemożności
odpamiętania danego materiału. Zaburzenia pamięci spowodowane są najczęściej
uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, chorobami (np. psychozą
5
depresyjną) lub zaburzeniami psychicznymi i dotyczyć mogą zarówno
zapamiętywania, przechowywania jak i przypominania. Do najbardziej znanych
zaburzeń należą amnezja, déjá vu.
3. Procesy regulacyjne zachowań ludzkich:
Procesy percepcyjne
Wrażenia i spostrzeżenia jako procesy poznawcze odzwierciedlające
rzeczywistość zmysłową – aktywny charakter percepcji, rola cech
sensorycznych, tła, uprzedniego doświadczenia, emocji, motywacji,
postaw.
Wrażenia, wrażenia zmysłowe
Odzwierciedlenie określonej własności przedmiotu (jednorodnego bodźca),
działającego na dany receptor. Wrażenie jest elementarnym składnikiem procesu
poznawczego, najprostszą i podstawową informacją dotyczącą np.: kształtu,
wielkości, barwy, dźwięku, zapachu.
W zależności od zmysłu dzieli się wrażenia na: wzrokowe, słuchowe, smakowe,
węchowe, dotykowe i ruchowe. Przy opisie wrażeń bierze się ponadto pod uwagę:
jakość (właściwości różniące wrażenia tego samego typu, odbierane tym samym
zmysłem, np. odróżnianie barwy zielonej od czerwonej), intensywność
(odzwierciedlanie ilości energii bodźca), trwanie (odzwierciedlanie czasu trwania
bodźca). Psychologia
Spostrzeganie, spostrzeżenie, percepcja, proces poznawczy polegający na
całościowym odzwierciedleniu rzeczy i zjawisk oddziaływujących w danej chwili na
narządy zmysłowe jednostki. Spostrzeganie zachodzi dzięki współdziałaniu
poszczególnych analizatorów, w wyniku zdobytego doświadczenia i w powiązaniu z
innymi procesami poznawczymi.
Procesy intelektualne
Rola wyobraźni w poznawaniu rzeczywistości; wyobraźnia twórcza i
odtwórcza.
Wyobraźnia psychiczna zdolność tworzenia obrazów (tzw. wyobrażeń) ludzi,
zwierząt, przedmiotów, krain, zjawisk itp., istniejących, ale nieobecnych w danej
chwili, lub nie istniejących (wymyślonych).
Działanie wyobraźni polega w znacznym stopniu na twórczym przekształcaniu
uprzednich doświadczeń. Aktywizuje się ona samoistnie pod wpływem różnych
bodźców (np. słów, dźwięków, zapachów, spostrzeżeń) lub w wyniku świadomego
aktu woli. Odgrywa znaczącą rolę w kształceniu i w procesach twórczych.
Wyobrażenia, powstające w wyobraźni przedstawienia ludzi, zwierząt, przedmiotów,
zjawisk, krain itp., niebędących w danym momencie obiektem postrzegania i bądź to
znanych danemu podmiotowi z doświadczenia (wyobrażenia odtwórcze), bądź
nieznanych mu bezpośrednio lub przezeń wymyślonych (wyobrażenia wytwórcze).
Wyobrażenia nie są tak dokładne, jak spostrzeżenia - cechuje je m.in. mniejsza
wyrazistość, nietrwałość, fragmentaryczność, a często przewaga cech typowych,
rodzajowych czy gatunkowych nad indywidualnymi.
6
Myślenie – jego istota i rola, struktura (rodzaje materiału, operacje
intelektualne, reguły myślenia); rodzaje myślenia
Myślenie, w szerokim znaczeniu myślenie to wszelki przebieg świadomych procesów
psychicznych. W węższym znaczeniu myślenie rozumiane jest jako aktywny proces
poznawczy. Myślenie jest ściśle związane z całokształtem procesów psychicznych
człowieka, a szczególnie z mową.
Fizjologicznie podstawą myślenia jest złożona analityczno-syntetyczna działalność
kory mózgowej.
Rozróżnia się postaci myślenia np.: teoretyczne (głównie formy myślenia
abstrakcyjnego), praktyczne (połączone głównie z praktyczną działalnością), formy
myślenia konkretnego (obrazowo-ruchowego), myślenie bierne - reproduktywne i
myślenie samodzielne - produktywne.
Procesy emocjonalne
Emocje jako odzwierciedlenie stosunku jednostki do rzeczywistości – ich
funkcja (wykrywania wartości i mobilizowania energii); cechy emocji, ich
źródła.
Emocje, silne wzruszenie, podniecenie, przeżycie - związane z tym, że człowiek jest
systemem reagującym na siebie i na swoje stosunki z otoczeniem. Mają swój znak (+)
- rozkosz, przyjemność, zadowolenie lub (-) - cierpienie, przykrość, niezadowolenie.
Wywoływane są przez różne czynniki, a reakcje emocjonalne są różnorodne: jedne
wywołują tendencje do reagowania w określonym kierunku (np. ciekawość −
podejmowanie czynności badawczych; strach -ucieczka lub znieruchomienie; gniew atak), inne emocje wyrażają się reakcjami ekspresyjnymi, takimi jak radość, żal,
przykrość.
Emocje są wywoływane przez:
1) bodźce pierwotne tj. te, które pochodzą od narządów zmysłowych lub
wewnętrznych i związane są z zaspokajaniem potrzeb i z procesami patologicznymi mogą one wywoływać niespecyficzny stan ogólny przyjemny lub przykry (np.
samopoczucie).
2) bodźce wtórne tj. te, które nabywane są przez doświadczenie, a związane są z
bodźcami pierwotnymi (bezwarunkowymi).
3) bodźce kinestatyczne tj. te, które związane są z własnymi czynnościami (np.
nadmierna aktywność, długotrwała bezczynność). Przebiegają w formie bardzo
zróżnicowanego procesu, z czym wiążą się różne reakcje emocjonalne.
1) wzrost napięcia mięśniowego,
2) intensyfikację procesów umysłowych,
3) pobudzenie układu autonomicznego, a z kolei parasympatycznego - co prowadzi do
zmiany czynności narządów wewnętrznych.
Zachowanie zgodnie z rozwijającą się emocją (zbliżenie, oddalenie) mogą nie
dochodzić do skutku, jeśli powstały jakieś procesy hamujące. Emocje trwają dłużej także po przerwaniu kontaktu.
Siła emocji jest tym większa, im większe przeszkody wewnętrzne muszą być
pokonane (np. zasady, normy, kary), aby powstrzymać od wystąpienia reakcji
emocjonalnych. W procesie leczenia zarówno dostrzeganie, jak i rozpoznawanie i
7
właściwe reagowanie na przejawy emocji przeżywanych przez pacjenta odgrywają
bardzo dużą rolę.
Procesy motywacyjne
Motywacja jako proces regulacyjny – cechy motywacji i jej rola, czynniki
wpływające na atrakcyjność celu i przekonanie o możliwości jego
osiągnięcia; pojęcie i rodzaje potrzeb.
Motywacja, układ motywów ludzkiego postępowania - przedmiot badań wielu nauk
(psychologii, socjologii, nauki o moralności i ogólnie biorąc nauk zajmujących się
interpretacją ludzkich zachowań). Odróżnia się trwałą strukturą motywacyjną, która
nadaje ogólny kierunek ludzkiemu postępowaniu, od aktualnej motywacji,
wywołującej określone zachowanie w danym kontekście sytuacyjnym. Motywacja
rozumiana jest jako wewnętrzny mechanizm, który uruchamia i organizuje ludzkie
zachowanie oraz kieruje na osiągnięcie celu. Rodzaje motywacji są klasyfikowane wg
potrzeb i pragnień ludzkich.
Regulacyjna funkcja emocji i motywów (ich wpływ na kierunek,
energię i sprawność działania oraz na procesy poznawcze).
4. Różnice indywidualne
Zdolności – inteligencja i zdolności specjalne; teorie inteligencji; rola
czynników wrodzonych i wpływów środowiska w determinowaniu
zdolności; diagnoza inteligencji; inteligencja wybitna i upośledzenie
umysłowe.
Zdolności, w psychologii układ warunków wewnętrznych danej jednostki,
umożliwiający wykonywanie określonych czynności oraz decydujący o poziomie i
jakości osiągnięć w realizowanej przez jednostkę działalności.
Wyróżnia się zdolności ogólne, do których zalicza się: inteligencję, spostrzegawczość,
sprawność myślenia, pamięć, zręczność, wyuczalność, oraz zdolności specjalne, takie
jak: matematyczne, muzyczne, plastyczne, techniczne, sportowe itp.
Rozwój zdolności zależy zarówno od wrodzonych (organicznych) właściwości układu
nerwowego, jak również od wpływu środowiska społecznego, od wychowania i
wykształcenia, a także od własnej aktywności jednostki, jej motywacji, zainteresowań
i postaw.
Inteligencja (z łacińskiego intelligentia – pojętność), w psychologii – zespół
zdolności umysłowych umożliwiających jednostce korzystanie z nabytej wiedzy przy
rozwiązywaniu nowych problemów i racjonalnym zachowaniu w różnych sytuacjach
życiowych. Wyróżnia się trzy podstawowe formy inteligencji: praktyczną –
umiejętność rozwiązywania konkretnych zagadnień; abstrakcyjną – zdolność
operowania symbolami i pojęciami; społeczną – umiejętność zachowania się w
grupie.
Inteligencję mierzy się tzw. ilorazem inteligencji, który oznacza się skrótem IQ (z
angielskeigo – Intelligence Quotient). Iloraz inteligencji badany jest za pomocą
specjalnie opracowanych testów.
8
Temperament i jego rola w determinowaniu zachowania – typologie a
teorie opisowe; regulacyjna teoria Strelaua; podstawowe cechy
temperamentu (reaktywność i aktywność; parametry czasowe
zachowań); wpływ temperamentu na działanie.
Temperament (z łaciny temperamentum – umiar), zespół pewnych, względnie
stałych cech osobowości, charakterystycznych dla danej jednostki, przejawiających
się w jej zachowaniu, procesach psychicznych zwłaszcza zaś emocjonalnych.
Cechy te to m.in.: impulsywność, towarzyskość, aktywność, wytrwałość, ruchliwość.
W znaczeniu potocznym temperament określa się jako usposobienie człowieka np.
charakteryzuje się go jako żywego, krewkiego, łagodnego, czasami się też mówi, że
ktoś ma np. temperament muzyczny, artystyczny.
Najwcześniejszego i najbardziej znanego podziału temperamentu dokonał Hipokrates
(V w. p.n.e.), wyróżnił on 4 jego typy:
1) sangwinik – człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu,
2) melancholik – mało uczuciowy i mało aktywny,
3) choleryk – pobudliwy i mało wytrwały w działaniu,
4) flegmatyk – mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu.
Popularność tej typologii przetrwała do dziś, choć jej interpretacja uległa w ciągu
wieków zmianom.
Strelau Jan (1931-) polski psycholog. Od 1976 profesor Uniwersytetu
Warszawskiego, od 1984 kierownik katedry psychologii różnic indywidualnych
tamże. Od 1986 członek Polskiej Akademii Nauk. Współzałożyciel i przewodniczący
(1984-1988) European Association of Personality Psychology. Od 1989 członek
Europejskiej Akademii Nauk, od 1992 członek zarządu International Union of
Psychological Science. 1993-1995 Przewodniczący International Society for Study of
Individual Differences.
Zajmuje się badaniem osobowości, głównie temperamentu i jego wpływu na
zachowanie człowieka. Główne prace: Temperament i typ układu nerwowego (1969),
Temperament, osobowość, działanie (1985), O inteligencji człowieka (1987),
Badania nad temperamentem. Teoria, diagnoza, zastosowanie (1991).
5. Osobowość jako nadrzędny system regulacji i integracji działań
Ogólna charakterystyka różnych grup teorii osobowości; teoria
Reykowskiego; mechanizmy emocjonalno – popędowe a mechanizmy
poznawcze; regulacyjna rola struktury „ja”.
Osobowość
1) zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i
właściwości, które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych;
2) zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek
przystosowuje się do otoczenia;
3) zespół psychologicznych mechanizmów: np. tożsamość, mentalność, potrzeby,
postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do
kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe.
Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują, że wprawdzie cechy biofizyczne
człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie
determinują. Natomiast decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma
9
aktywność samej jednostki.
a1a
10