rozdział 3 problemy polityki gospodarczej unii europejskiej
advertisement
Urszula Szubert-Zarzeczny ROZDZIAŁ 3 PROBLEMY POLITYKI GOSPODARCZEJ UNII EUROPEJSKIEJ 1. Wstęp Problemy polityki gospodarczej, które stoją do rozwiązania przed wyspecjalizowanymi instytucjami Unii Europejskiej, można rozpatrywać w różnych płaszczyznach. Jedną z nich jest płaszczyzna integracji ekonomicznej. Procesy integracyjne, dokonujące się na tej płaszczyźnie powodują m.in. zmianę zakresu i charakteru polityki gospodarczej, prowadzonej przez państwa niezależne w sensie politycznym. Część problemów ekonomicznych, stanowiących tradycyjnie obszar oddziaływania krajowej polityki gospodarczej, zostaje w związku z tym oddana w gestię instytucji ponadnarodowych, w tym wypadku europejskich. Pojawiają się wówczas nowe problemy polityczno-ekonomiczne, dotyczące nie tylko poszczególnych państw, tworzących europejski obszar gospodarczy, ale także samego obszaru traktowanego jako całość. Rozwiązaniem tych problemów muszą zająć się różnego rodzaju ponadnarodowe instytucje i agendy europejskie. Problemy polityki gospodarczej UE można także analizować biorąc pod uwagę płaszczyznę chronologiczną. To ujęcie ma duże znaczenie poznawcze i pozwala na lepsze zrozumienie współczesnych zagadnień i problemów, które muszą być rozwiązane przez instytucje UE, zajmujące się prowadzeniem polityki gospodarczej. Wiele z obecnych problemów gospodarczych UE pojawiło bowiem się w przeszłości, a sposób ich przeszłego rozwiązania wpłynął na aktualne cele polityki gospodarczej UE. Istnieją, oczywiście, także inne poza wymienionymi wyżej, płaszczyzny analizy problemów ekonomicznych w UE, które muszą być rozwiązane. Celem tego artykułu jest przedstawienie niektórych z tych problemów w kontekście celów polityki gospodarczej UE. Niektóre z tych problemów pojawiły się w poprzednich dziesięcioleciach XX w. i nie zostały dotąd jeszcze rozwiązane przez podmioty europejskiej polityki gospodarczej. Inne, jak na przykład przyjęcie w 2004 r. w poczet członków UE nowych jej członków, są jeszcze nie całkiem rozpoznane i wymagają dystansu czasowego, by ich znaczenie dla procesu integracji ujawniło się w pełni. Te ostatnie zagadnienia są pominięte w niniejszym opracowaniu, a wybór pozostałych, stanowiących treść rozważań, ma charakter subiektywny i jest jedynie zarysem problemów polityki gospodarczej UE. Podstawą rozważań zawartych w tym artykule jest płaszczyzna integracji ekonomicznej krajów europejskich, będąca swoistym punktem odniesienia dla celów polityki gospodarczej UE. Jednym z celów procesu integracji polityczno-ekonomicznej jest zwiększenie konkurencyjności gospodarki europejskiej, a z celem tym wiąże się konieczność podniesienia dobrobytu społecznego mieszkańców Europy. Pojawia się w związku z tym problem obniżenia poziomu bezrobocia w krajach UE jako jeden z najważniejszych celów polityki gospodarczej UE. Stymulowanie wzrostu gospodarczego, dającego w efekcie wzrost zatrudnienia wiąże się z kolejnym problemem, którym jest zróżnicowanie poziom płac zatrudnionych, a więc także zróżnicowanie poziomu życia w poszczególnych regionach UE. Wybór problemów gospodarczych, przedstawianych w artykule, ma charakter subiektywny, wynika on jednak z głównej tezy, stawianej przez autorkę, która może być sformułowana następująco: europejska integracja ekonomiczna krajów o demokratycznym i wolnorynkowym systemie polityczno-gospodarczym może doprowadzić do wyrównania dyspro- 26 Urszula Szubert-Zarzeczny porcji rozwojowych, występujących między państwami i spowodować upowszechnienie się dobrobytu na obszarze zintegrowanym pod względem gospodarczym, ale zależy to m.in. od adekwatności i trafności identyfikacji celów europejskiej polityki gospodarczej, zakresu i charakteru interwencjonizmu w sferę gospodarki, a także od umiejętności skoordynowania celów polityki gospodarczej prowadzonej w poszczególnych państwach UE z celami polityki ponadnarodowej. Innymi słowy, zależy to w bardzo dużym stopniu od politycznej woli przywódców poszczególnych państw UE, zmuszonych do realizacji takich celów politycznoekonomicznych, na jakie zgadzają się ich wyborcy. Jest to ważne wewnętrzne uwarunkowanie polityki gospodarczej UE, której cele zależą także od wielu uwarunkowań zewnętrznych, w tym też od celów globalnej polityki USA i innych krajów Triady1. Udowodnienie powyższej tezy wykracza, oczywiście, poza ramy tego opracowania, jednak przedstawiony w nim zarys problemów przybliża autorkę pewnym stopniu do osiągnięcia tego celu2. 2. Integracja ekonomiczna a problem koordynacji celów polityki gospodarczej Integracja europejska jest długotrwałym skomplikowanym procesem społeczno-politycznym, którego bardzo ważnym elementem jest także integracja ekonomiczna, rozumiana jako pojęcie z zakresu międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Przez integrację ekonomiczną rozumie się proces stopniowej eliminacji granic ekonomicznych między państwami niepodległymi w sensie politycznym (Molle, 1995, s.8). Integracja gospodarcza, która dokonuje się w odniesieniu do suwerennych w sensie politycznym państw, powoduje powstanie jednolitego organizmu gospodarczego na obszarze obejmującym terytoria tych państw. Dzięki temu może zwiększyć się konkurencyjność nie tylko poszczególnych gospodarek krajowych, ale także całego zintegrowanego obszaru (np. Europy). Nadrzędnym celem integracji ekonomicznej jest osiągnięcie większego dobrobytu gospodarczego i społecznego. Integracja politycznoekonomiczna jest dla Europy niezbędnym warunkiem podwyższenia efektywności gospodarki tego obszaru, a jej najważniejszym celem jest zapewnienie wzrostu dobrobytu społecznego i bardziej równomiernego rozkładu tego dobrobytu między poszczególnymi narodami, regionami, grupami społecznymi, zamieszkującymi kraje Europy. Proces integracji ekonomicznej, dokonujący się w Europie od wielu stuleci, nabrał szczególnego charakteru w drugiej połowie XX w., a instytucjonalnym końcowym wyrazem tego było utworzenie w 1993 r. Unii Europejskiej. Polityka gospodarcza, prowadzona przez suwerenne politycznie państwa należące do UE, została w ten sposób włączona do systemu polityki gospodarczej, tworzonej przez instytucje i organy UE. Powstał swoisty dualizm między polityką ekonomiczną prowadzoną przez rządy poszczególnych krajów należących do UE oraz polityką, która musi odnosić się do integrującego się pod względem gospodarczym obszaru UE. Można mówić o swoistej makroskali problemów gospodarczych Unii Europejskiej, które muszą być rozwiązane w pewnym stopniu niezależnie od problemów istniejących w krajach należących do UE. Zwiększa się w związku z tym konieczność koordynacji celów polityki gospodarczej tych krajów i poszukiwania wspólnych rozwiązań, niesprzecznych z ich 1 Stany Zjednoczone odgrywają bardzo ważną rolę w integracji europejskiej, a także w wyznaczaniu zasad bezpieczeństwa w Europie, w szczególności poprzez struktury NATO. Koniec tzw. zimnej wojny dał USA dominującą pozycję militarną we współczesnym świecie, jednak muszą one uwzględniać również inne państwa – w tym też państwa UE - w swej globalnej strategii militarnej. Aspektem ekonomicznym globalnej rywalizacji między państwami Triady jest walka o dostęp do strategicznych surowców energetycznych, ropy naftowej i gazu ziemnego. Europa jest obecnie największym światowym importerem ropy naftowej i gazu, zwłaszcza z rejonów Zatoki Perskiej, Rosji i Afryki Północnej. Por.: A Secure Europe in a Better World. European Security Strategy. Brussels, 12 December 2003, materiał powielany, s. 4. 2 Artykuł jest fragmentem książki: Ekonomiczne stosunki w Unii Europejskiej, pisanej przez autorkę w ramach grantu Jean Moneta (File N° CO3/0032). Problemy polityki gospodarczej Unii Europejskiej 27 interesami społeczno-ekonomicznymi. Polityka gospodarcza oznacza zawsze określenie celów gospodarowania, odpowiadających najważniejszym cechom systemu politycznoekonomicznego, w ramach którego jest ona prowadzona oraz znalezienia odpowiedniego zbioru instrumentów, umożliwiających realizację postawionych celów gospodarczych. Niezbędne procesy regulacyjne mogą zostać zainicjowane właśnie dzięki zastosowaniu wybranych procedur, obejmujących metody, instrumenty i sposoby realizacji celów społecznoekonomiczych, postawionych przez podmioty polityki gospodarczej. Polityka gospodarcza prowadzona w państwach należących do UE jest podporządkowana najważniejszym celom narodowym każdego z tych państw, a jednocześnie cele te muszą być niesprzeczne z ogólnymi celami polityki gospodarczej UE. To jest właśnie jeden z najpoważniejszych problemów integracji ekonomicznej, która polega m.in na tym, że rządy prowadzące politykę gospodarczą we własnym kraju muszą decydować także o stopniu otwarcia gospodarki kraju na istniejące w danym czasie współzależności międzynarodowe, także i te, które dotyczą obszaru integracji. Wiąże się z tym konieczność integracji celów krajowej polityki gospodarczej z celami pozostałych państw, tworzących ten obszar. To z kolei powoduje często ograniczenie stopnia suwerenności krajowej polityki gospodarczej i konieczność koordynacji tej polityki w skali ponadnarodowej, europejskiej. Na przebieg procesów gospodarczych w kraju wpływ mają w tej sytuacji również zagraniczne podmioty gospodarcze, współpracujące z firmami krajowymi. Tworzy się wówczas współzależność między środkami i metodami polityki gospodarczej zastosowanej w różnych krajach, a to z kolei może ograniczać skuteczność zastosowanych w kraju środków, albo zmieniać charakter ich wpływu na procesy gospodarcze w danym kraju (Wojtyna, 1993, s.63). Gospodarki poszczególnych krajów zostają bowiem włączone w system współzależności, utrudniających lub wręcz uniemożliwiających rządom tych krajów prowadzenie samodzielnej polityki krajowej (wewnętrznej) i zagranicznej (zewnętrznej) (Meyer-Stamer, 1997, s.379). Problem ten wiąże się z istnieniem bardzo wyraźnej sprzeczności między celem europejskiej polityki gospodarczej, którym jest podwyższenie efektywności ekonomicznej krajów UE, a celem polityki społecznej w postaci zapewnienia bardziej równomiernego rozkładu dobrobytu3. Jest to także związane z kształtowaniem się w toku rozwoju historycznego europejskiego modelu państwa socjalnego, odmiennego od rozwiązań systemowych ukształtowanych w innych „kulturach kapitalizmu”4. W takim europejskim modelu państwa zakłada się duży zakres interwencjonizmu struktur i instytucji odpowiedzialnych za cele i rezultaty polityki gospodarczej5. Ograniczona jest w tym wypadku rola mechanizmu rynkowego, a realnym 3 Rozwój gospodarki opartej na wiedzy daje określony skutek społeczno-polityczny w postaci silnego rozwarstwienia społecznego i łączącego się z nim zjawiska ekskluzji, co wynika z pojawienia się nowej warstwy społecznej, tzw. merytokracji. 4 Europejski model nowoczesnego laickiego państwa socjalnego nie atrakcyjny dla społeczeństw innych krajów świata, a ponadto model ten, ze względu na bardzo duże obciążenie gospodarki kosztami jego utrzymania, nie jest możliwy do upowszechnienia w innych krajach europejskich, mających niższy poziom rozwoju gospodarczego niż najbogatsze kraje UE. Europejski model państwa socjalnego oznacza także m.in. duży zakres interwencjonizmu państwa w gospodarkę, w tym także reglamentację rynku pracy. To z kolei obniża efektywność ekonomiczną europejskiej wspólnej przestrzeni gospodarczej i wymusza zwiększenie zakresu liberalnych rozwiązań w sferze polityki społeczno-ekonomicznej w UE, niepopularnych dla większości społeczeństw bogatych krajów UE. Jednym z największych problemów UE jest pogodzenie modelu państwa socjalnego z wymogami większej efektywności gospodarczej oraz wieloetnicznego charakteru społeczeństw wielu krajów UE. Wymusza to zmiany w samym modelu, który umożliwił w przeszłości utrwalenie pozycji państw narodowych w Europie, a obecnie w okresie globalizacji wymaga odniesienia się do najważniejszych problemów, związanych z nią. Według Iwana Kristewa, UE jest oryginalnym projektem politycznym, w którym próbuje się łączyć liberalne zasady ekonomiczne z najważniejszymi zasadami państwa socjalnego, w warunkach pogłębiającej się wieloetniczności społeczeństw krajów UE i globalizacji stosunków polityczno-ekonomicznych. Por. Nowa twarz Unii E., wywiad z Iwanem Kristewem, Forum 2004, nr 46. 5 Mogą to być struktury i instytucje państw narodowych, ale także mogą to być instytucje ponad narodowe (np. europejski bank centralny). 28 Urszula Szubert-Zarzeczny niebezpieczeństwem związanym z tym jest wzrost kosztów transakcyjnych, wynikających m.in. z biurokracji, korupcji i innego rodzaju „niedoskonałości państwa”6. W rezultacie może oznaczać to brak możliwości realizacji najważniejszego celu integracji politycznoekonomicznej, tj. podniesienia dobrobytu społecznego i jego upowszechnienia. Jak pokazuje historia państw europejskich i historia UE, integracja politycznoekonomiczna - jej założenia, cele, zasady, warunki, które muszą być spełnione, by dany kraj mógł zintegrować swą gospodarkę ze strukturami UE, a także etapy tej integracji – jest szansą dla krajów o niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Spełnienie przez te kraje warunków związanych z akcesją, pozwala na dalszy ich rozwój gospodarczy, a to oznacza także wzrost gospodarczy całego obszaru zintegrowanego. Integracja polityczno-ekonomiczna oznacza danie większej szansy na rozwój tym krajom europejskim, które w przeszłości z różnych powodów takiej szansy nie miały. Rozwój gospodarczy tych krajów oznacza więc, że konkurencyjność całej gospodarki europejskiej podnosi się w długim okresie. Integracja polityczno-ekonomiczna Europy jest obiektywną koniecznością, jest też szansą dla najbogatszych krajów europejskich, które w długim okresie nie mogłyby sprostać rosnącej konkurencji globalnej. Jednocześnie jednak, w warunkach pogłębiającej się globalizacji ekonomiczno-politycznej, rozwój cywilizacyjny współczesnych społeczeństw, zamieszkujących określone obszary gospodarcze, jest znacznie bardziej niż w przeszłości uzależniony od siły oddziaływania wartości kulturowych, z którymi utożsamiają się te społeczeństwa i które nadają sens i cel procesom gospodarczym. Integracja sprzyja z jednej strony upowszechnianiu się tych wartości, z drugiej jednak strony może ona prowadzić do ich swoistej konwergencji, osłabiając ich pozytywny wpływ na stymulację rozwoju cywilizacyjnego. Najpełniejszym wyrazem integracji polityczno-ekonomicznej jest unia politycznogospodarcza, a także utworzenie europejskiego jednolitego rynku wewnętrznego (JRW) i unia monetarna. Politycznym wyrazem wprowadzenia JRW było przyjęcie przez państwa UE Jednolitego Aktu Europejskiego (European…, 1997). W dokumencie tym nawiązano do rozwiązań zapoczątkowanych w Traktatach Rzymskich z 1957 r. i zdefiniowano pojęcie JRW jako „obszaru bez granic wewnętrznych”, co dawało podstawy do rzeczywistego wolnego przepływu czterech podstawowych kategorii ekonomicznych: towarów, usług, kapitału oraz osób. W ujęciu teoretycznym możemy mówić o dynamicznym i statycznym traktowaniu integracji ekonomicznej (Molle, 1995, s.10-12). W tym pierwszym podejściu ma miejsce stopniowa eliminacja granic ekonomicznych między państwami i następuje stopniowe znoszenie dyskryminacji gospodarczej poszczególnych państw i narodów. W ujęciu drugim mówimy o zintegrowanej gospodarce, funkcjonującej jako swoista całość o ponadnarodowym charakterze, co oznacza, że najważniejsze składniki tej gospodarki zatraciły te specyficzne typowe dla danego kraju cechy, które uniemożliwiały integrację. Jak pisze W. Molle, integracja ekonomiczna dokonuje się w obrębie dwóch sfer funkcjonowania gospodarki: realnej i regulacyjnej (tamże). Sfera realna gospodarki dotyczy zasobów (rzeczowych, ludzkich i zasobów finansowych sektora publicznego), natomiast sfera regulacyjna dotyczy przede wszystkim informacji i sposobów jej przepływu między podmiotami ekonomicznymi. Kraje, które chcą uczestniczyć w procesie integracyjnym muszą spełnić określone warunki: • struktury gospodarcze tych krajów muszą być komplementarne lub potencjalnie komplementarne, gdyż warunkuje to rozwój wymiany i specjalizacji międzynarodowej, • muszą one posiadać odpowiednio rozwiniętą infrastrukturę, umożliwiającą przepływ dóbr, usług, kapitału, informacji itd., 6 W tym wypadku rolę struktur państwowych pełnią instytucje europejskie. Problemy polityki gospodarczej Unii Europejskiej 29 • muszą one być gotowe do podjęcia decyzji politycznych, których konsekwencją będzie eliminacja granic celnych i wprowadzenie nowych, wspólnych rozwiązań prawnych, regulujących różne sfery życia gospodarczego i społecznego, • muszą ona także osiągnąć określony poziom rozwoju ekonomicznego i technologicznego. Niezwykle istotna jest zwłaszcza polityczna wola zarówno przywódców poszczególnych krajów, jak też przede wszystkim społeczeństw tych krajów, podjęcia decyzji dotyczących ograniczenia suwerenności gospodarczej kraju i podporządkowania – często z znacznym stopniu – celów krajowej polityki gospodarczej celom ponadnarodowym. Przebieg integracji gospodarczej państw należących do UE pokazuje jednak, że istnieją konkretne korzyści ograniczenia krajowej polityki gospodarczej i „oddania” pewnego jej zakresu w gestię instytucji europejskich7. Proces integracji państw europejskich wynika z przesłanek ekonomicznych, jednak Unia Europejska jest rodzajem projektu politycznego, w którym ekonomia jest tylko jednym z filarów tego projektu. Państwa, które chcą stać się członkami UE muszą spełnić różne dodatkowe warunki, by mogły one stać się członkami UE, są to m.in.(Erlargement…): • tożsamość europejska, czyli geograficzna, ekonomiczna i kulturowa przynależność kraju kandydującego do Europy, • demokratyczny ustrój polityczny i respektowanie praw człowieka, • wolny i konkurencyjny rynek, • akceptacja jurysdykcji unijnej, w tym zasad, reguł i celów UE, • zgodność z zasadami prowadzenia unijnej polityki handlowej, unijnych taryf celnych i kodeksu celnego, • uchylenie obowiązywania wszystkich wcześniejszych umów bilateralnych z UE. Proces integracji europejskiej, przebiegający na różnych płaszczyznach, nie dokonuje się, oczywiście, bezkonfliktowo, a płaszczyzna integracji ekonomicznej oznacza pojawianie się szeregu nowych problemów, stojących przed podmiotami europejskiej polityki gospodarczej. 3. Wybrane problemy polityki gospodarczej UE w warunkach globalizacji stosunków społeczno-ekonomicznych Integracja europejska dokonuje się jednocześnie z postępującą globalizacją stosunków polityczno-ekonomicznych. Globalizacja jest wielowarstwowym złożonym procesem społecznoekonomicznym i politycznym (Szubert-Zarzeczny, 2002, s.124-145). Jest to również proces kulturowy, charakteryzujący się wielowarstwowością i wielowymiarowością. Globalizacja gospodarki w skali międzynarodowej wiąże się z upowszechnieniem zasad liberalizmu ekonomicznego w większości krajów świata, w tym też krajów europejskich. Wolność ekonomiczna w tych krajach przejawia się m.in. w braku barier w przepływie towarów, usług, siły roboczej, a także szeroko rozumianego kapitału (w tym zwłaszcza kapitału finansowego) między ich granicami8. Globalizacja i integracja europejska oznaczają także zmianę warunków działania wielkich korporacji transgranicznych. Proces umiędzynarodowienia gospodarki dokonuje się w dwóch formach: tradycyjnej, związanej z przepływami strumieni dóbr, usług i pieniądza w ramach handlu zagranicznego oraz nowoczesnej, polegającej na rozwoju przedsiębiorstw 7 Z tym zagadnieniem wiąże się też wspomniany już problem oceny możliwości prowadzenia przez państwo samodzielnej polityki społeczno-gospodarczej w nowych globalnych warunkach, a ujmując rzecz jeszcze szerzej – pojawia się poważny problem zmiany roli i funkcji współczesnego państwa, które traci swój narodowy charakter, ukształtowany w przeszłości w wyniku burzliwych przemian społeczno-ekonomicznych i politycznych w wiekach XVIII i XIX. 8 Te zasady zostały wprowadzone w Europie Zachodniej w ramach Traktatów Rzymskich w 1957 r. 30 Urszula Szubert-Zarzeczny transgranicznych9. W ujęciu A. Zatorskiej, globalizacja jako proces ekonomiczny dokonuje się równocześnie na poziomie funkcjonowania mikro podmiotów ekonomicznych (przedsiębiorstw), na poziomie wyodrębnionych rynków i gałęzi gospodarki oraz na poziomie gospodarki światowej (Zatorska, 1998, s.7)10. Wielkie koncerny międzynarodowe konkurują z państwami o dostęp do rzadkich zasobów i najczęściej wykorzystują je znacznie efektywniej. Jednak, jeśli koncerny międzynarodowe nie działają w konkurencyjnym otoczeniu rynkowym, to jest to niekorzystne nie tylko dla nich samych (groźba bankructwa), ale może to także spowodować kryzys w znacznie szerszej skali11. Wielkie korporacje ponad narodowe koncentrują swoją działalność w najnowocześniejszych i najprężniejszych gałęziach gospodarki, natomiast przemysły schyłkowe pozostają w gestii państwa. Powstają w ten sposób nowe zależności między rządami państw a zarządami wielkich korporacji ponad narodowych i jest to właśnie jeden z przejawów globalizacji gospodarczo-politycznej. Jej kreatorami są koncerny międzynarodowe, konkurujące z rządami państw, ale także z wielkimi układami regionalnymi, dysponującymi odpowiednimi zasobami: ziemią, infrastrukturą i kapitałem, w tym zwłaszcza kapitałem ludzkim. Państwa i regiony uczestniczą z jednej strony w globalnej konkurencji z korporacjami ponad narodowymi, a z drugiej wielkie układy regionalne, zyskując duży zakres samodzielności ekonomicznej, stają się podmiotami zdecentralizowanych decyzji gospodarczych, redukującymi zakres centralnej władzy państwowej. Realny aspekt procesu globalizacji w sferze ekonomicznej to fakt działalności, a zwłaszcza przychody uzyskiwane przez międzynarodowe koncerny. Przychody te są porównywalne z poziomem PKB wielu krajów, a w wielu wypadkach znacząco go przewyższają. Skutki procesu globalizacji są widoczne w UE, w której tworzone są rozwiązania prawne, regulujące podejmowanie transakcji międzynarodowych przez wielkie koncerny transgraniczne (Hamilton, 2004). Jak pisze C.A. Hamilton, skuteczny przebieg transakcji międzynarodowych na obszarze gospodarczym tworzonym przez państwa UE jest możliwy w warunkach porównywalności jurysdykcji obowiązujących w tych państwach, czemu sprzyja integracja europejska (tamże, s.36). Włączenie 10 nowych krajów postsocjalistycznych do struktur gospodarczych i politycznych UE spowodowało konieczność dopracowania wielu rozwiązań prawnych, ułatwiających zawieranie transakcji handlowych przez wielkie korporacje transgraniczne (Wysokińska Z., Witkowska J., 2002, s.34). Chodzi tu m.in. o wybór odpowiedniego mechanizmu rozwiązywania sporów między wielkimi firmami ponadnarodowymi w ramach prawa arbitrażowego12. Dotyczy to także działalności spółek na obszarze UE. Zakładanie spółek na obszarze UE, posiadających status przedsiębiorstw wspólnotowych, gwarantują art. 43 i 48 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską, a szczegółowe warunki ich działania regulują akty prawa wtórnego UE, oraz akty prawne obowiązujące w poszczególnych krajach13. Rozwiązania prawne w tej dziedzinie charakteryzują się jednak brakiem spójności i harmonizacji, co powoduje pojawianie się różnego rodzaju problemów, wymagających korzystania z prawnych mechanizmów pomocniczych, w tym z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Działalność spółek zakładanych w UE wyznaczana jest przez tzw. obszary zharmonizowane, czyli objęte jednoznacznymi regulacjami praw9 J. Czupiał, Przedsiębiorstwa wielonarodowe a zarządzania międzynarodowe. (W:) Zarządzanie i Marketing, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1995, nr 703, s. 46. 10 Zdaniem tej autorki, największe znaczenie w procesie globalizacji mają właśnie korporacje transnarodowe, które, jak to ujmuje: „są obecnie najpotężniejszymi i najprężniejszymi organizacjami gospodarczymi świata”. Tamże, s. 8. 11 Ilustracją tego jest przebieg kryzysu koreańskiego w latach 90. i jego wpływa na gospodarkę tego kraju. 12 Najważniejszymi ośrodkami arbitrażu międzynarodowego są Paryż, Londyn, Sztokholm i Nowy Jork. W 2004 r. także Hiszpania wprowadziła nowe prawo arbitrażowe, co zwiększyło znaczenie tego kraju w systemie arbitrażu międzynarodowego. 13 Wykorzystywane jest tu także orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Problemy polityki gospodarczej Unii Europejskiej 31 nymi, w tym m.in. tworzącymi system ogólny i sektorowy uznawania kwalifikacji zawodowych, czy też ograniczeń swobody przemieszczania obcokrajowców podejmujących działalność gospodarczą w innym państwie, istnieją również obszary niezharmonizowane, lub też charakteryzujące się brakiem kompletnej harmonizacji. Do obszarów tych można zaliczyć np.: • Różnice między systemami prawa spółek państw członkowskich (company law shopping), powodujące zakładanie spółek w państwach, w których obowiązują najdogodniejsze dla spółek przepisy prawne14, • Brak zasad regulujących dopuszczalność przeniesienia siedziby spółki za granicę, które nie zastały zawarte w Traktacie Ustanawiającym Wspólnotę Europejską15, • Brak jednoznacznych rozwiązań dotyczących wyboru systemu, w ramach którego uznawana jest podmiotowość prawna obcej spółki16, • Brak rozwiązania problemu tzw. nadużycia prawa podmiotowego związanego ze swobodą przedsiębiorczości, związany z brakiem jednoznacznych kryteriów oceny nadużycia tego prawa, • Ograniczenie możliwości prowadzenia przez państwa członkowskie własnej polityki gospodarczej dotyczącej firm krajowych i zagranicznych, co wiąże się z procesem ujednolicenia warunków prowadzenia działalności gospodarczej w państwach członkowskich, a co jednocześnie ogranicza zakres ochrony porządku wewnętrznego, bezpieczeństwa, zdrowia publicznego w każdym z państwa członkowskich. Jak już wspomniano, brak harmonizacji przepisów w tych dziedzinach wymusza stosowanie zastępczego mechanizmu w postaci orzecznictwa ETS, co jednak jest rozwiązaniem suboptymalnym i wymaga dalszych prac zmniejszających obszary zagadnień niezharmonizowanych. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do firm-spółek prowadzących działalność usługową. W usługach zatrudnionych jest prawie 70 % ogółu zatrudnionych w UE, ten sektor gospodarki nabiera coraz większego znaczenia w rozwoju gospodarczym UE17. W niektórych państwach UE, zwłaszcza na w południowej części Europy, istotną rolę odgrywają usługi turystyczne. Ryc. 1 przedstawia strukturę zatrudnienia w UE i w poszczególnych jej państwach w 2002 r. (por. Załącznik). Usługi należą do tych dziedzin gospodarki UE, które przez długi okres nie były objęte jednoznaczną dyrektywą UE. W 1994 r., w ramach umowy ustanawiającej WTO, zawarty został także Układ Ogólny w sprawie Handlu Usługami (GATS) i przepisy tam zawarte były wykorzystywane w praktycznej działalności europejskich firm usługowych. Jednak koniecznym było przyjęcie dokumentu, który nawiązując do GATS, uwzględniałby także warunki prowadzenia działalności gospodarczej na obszarze integrującej się UE. W marcu 2000 r. w Lizbonie Rada Europejska opracowała tzw. strategię lizbońską18, a Komisja Europejska 14 W niektórych wypadkach możliwość zakładania spółek w jakimś państwie jest ograniczona wskutek interwencji władz tego państwa w swobodę prowadzenia działalności gospodarczej, a przepisy UE nie regulują jeszcze jednoznacznie, w jaki sposób sytuacja taka może być rozwiązana. 15 Szczegółowe rozwiązania w tym względzie są zróżnicowane w zależności od jurysdykcji obowiązujących w poszczególnych państwach: w jednych z tych państw istnieje konieczność likwidacji spółki przy przenoszeniu jej siedziby za granicę, w innych natomiast jest to dopuszczalne bez konieczności likwidacji spółki. 16 Ten problem dotyczy nawiązywania stosunków prawnych przez spółki działające na terytorium państwa poza jego granicami. 17 W usługach zatrudnionych jest ponad 63 % ogółu zatrudnionych w Hiszpanii i we Włoszech, krajach podaży turystycznej, a w Luksemburgu w usługach pracuje około 80 % ogółu zatrudnionych. Źródło: Eurostat. 18 „Strategia lizbońska” to program rozwoju gospodarczego UE, którego najważniejszym celem jest wprowadzenie zasad i rozwiązań, które do 2010 r. umożliwiły krajom UE podniesienie konkurencyjności ich gospodarek, tak by UE stała się najszybciej rozwijającą się gospodarką w skali globalnej. Jednym z założeń „Strategii lizbońskiej” było zwiększenie zatrudnienia o ponad 20 mln nowych miejsc pracy. Założono także, że wskaźnik aktywności zawodowej ludności powinien osiągnąć poziom 70 %, a wydatki na naukę powinny osiągnąć poziom 3 % PKB. Zakładano również powszechną informatyzację gospodarek krajów UE oraz wyrównanie dysproporcji w 32 Urszula Szubert-Zarzeczny przyjęła następnie „Strategię Rynku Wewnętrznego dla Usług”. W lipcu 2002 r. opracowany został przez Komisję Raport o stanie Rynku Wewnętrznego Usług (Communication, 2002). W Raporcie wyszczególnione zostały bariery i ograniczenia rozwoju usług w krajach UE, które powodują spowolnienie przekształcenia struktury gospodarki europejskiej zgodnie z założeniami „Strategii lizbońskiej”. Tu najpełniej ujawniły się wspomniane wcześniej problemy dotyczące funkcjonowania spółek w UE, w tym zwłaszcza eksportujących, a także firm turystycznych, świadczących usługi turystyczne poza granicami państwa, w którym mają siedzibę. Problemy gospodarcze, których zarys został przedstawiony powyżej, należą do szerokiej sfery szczegółowych zagadnień tworzących obszar polityki gospodarczej UE. Jednak jednym z najważniejszych ogólnych celów polityki gospodarczej UE i rządów poszczególnych państw należących do struktur polityczno-gospodarczych Unii, jest wzrost gospodarczy, który powinien doprowadzić m.in. do zwiększenia zatrudnienia i zmniejszenia bezrobocia. Nie istnieje prosta zależność między wzrostem produkcji a wzrostem zatrudnienia, gdyż na wzrost produkcji oddziałuje także czynnik związany z wydajnością pracy (Szubert-Zarzeczny 2005). Zwiększenie wydajności pracy, doprowadzając do wzrostu produkcji, powoduje też zmniejszenie zatrudnienia. Powstaje zatem pytanie o skuteczność polityki ekonomicznej rządów w zakresie walki z bezrobociem, której celem jest także wzrost gospodarczy. Pytanie to nabiera szczególnego charakteru w odniesieniu do polityki gospodarczej prowadzonej w krajach UE w warunkach integracji polityczno-ekonomicznej i w ramach europejskiego modelu państwa socjalnego. Jest to jeden z bardzo ważnych problemów społeczno-gospodarczych polityki gospodarczej UE. Jedną z przyczyn relatywnie wysokiego poziomu bezrobocia w krajach UE był wysoki przyrost wydajności pracy oraz wolny wzrost PKB widoczny w końcowych dekadach XX w. Wzrost wydajności pracy w UE był wynikiem zwiększającej się wydajności czynników produkcji (know-how) oraz substytucją pracy przez kapitał, czemu jednocześnie towarzyszyło zmniejszanie się liczby godzin pracy na jednego zatrudnionego, jednak było ono niewystarczające dla ograniczenia bezrobocia właśnie z powodu silniejszego wpływu czynnika substytucji pracy przez kapitał (Ekonomiczne…, 1996, s.71).Ten niski wzrost zatrudnienia, w powiązaniu ze wzrostem liczebności siły roboczej oraz mała elastycznością europejskiego rynku pracy, dały w efekcie wysoki poziom bezrobocia w krajach UE. Mała elastyczność rynku pracy jest pośrednio związana z istnieniem tzw. wysokich standardów pracy w wielu krajach UE, czyli rozwiązań w sferze zabezpieczenia socjalnego pracowników. Europejski model państwa socjalnego (system państwa opiekuńczego) oznacza m.in. wysokie koszty siły roboczej, do których są tez wliczone różnego rodzaju świadczenia socjalne. W opracowaniu Grupy Lizbońskiej (Granice…,1996, s.71) wskazuje się na pogląd przywódców państw europejskich, zgodnie z którym model państwa socjalnego, ukształtowany w Europie Zachodniej i Północnej, ogranicza konkurencyjność gospodarczą i jest nie do pogodzenia z realizacją celu polityki makroekonomicznej w postaci obniżenia poziomu bezrobocia. W UE obowiązuje zasada solirozwoju ekonomicznym poszczególnych regionów tego obszaru. Ważnym założeniem polityczno-gospodarczym przyjętej strategii było przekazanie odpowiedzialności za sposoby jej wdrażania rządom poszczególnych państw, które przedstawiałyby wyniki podejmowanych działań pozostałym uczestnikom w trakcie cyklicznych spotkań. Rządy poszczególnych państw dysponowałyby dużym zakresem wolności co do sposobów implementacji najważniejszych celów „Strategii lizbońskiej”. Strategia tego rodzaju budziła jednak od początku liczne kontrowersje i jest powodem różnicy zdań miedzy przedstawicielami rządów poszczególnych krajów. W lutym 2005 r. Komisja Europejska przyjęła dokument pt. „Wzrost i zatrudnienie”, w którym stwierdzono brak możliwości realizacji założeń zawartych w pierwszej wersji „Strategii lizbońskiej” i zweryfikowano przyjęte pierwotnie cele gospodarcze. Wynika to m.in. z faktu, że wskaźnik aktywności zawodowej ludności osiągnął poziom 63 %, a wzrost gospodarczy jest równy 2 %, czyli jest on dwukrotnie mniejszy niż w USA. W dokumencie założono powstanie 6 mln dodatkowych miejsc pracy, a wydatki na naukę powinny wynosić 1 % PKB. Por. K.Niklewicz: Awantura lizbońska, Gazeta Wyborcza, 3 marca 2005 r. Problemy polityki gospodarczej Unii Europejskiej 33 darności społecznej, odnosząca się do zatrudnienia i walki z bezrobociem. W 2004 r. Komisja Wspólnot Europejskich złożyła wniosek do Rady Unii Europejskiej oraz Parlamentu Europejskiego, który dotyczył powyższej problematyki (Zatrudnienie…, 2004). Opracowany został program wspólnotowy na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej, nawiązujący do planu polityki społecznej UE (SPA, Social Policy Agenda)19. Rada Europejska, której zadaniem jest m.in. wyznaczanie długookresowych celów strategicznych UE, uznała budowę konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki opartej na wiedzy za jedno z najważniejszych zadań długookresowych Unii. Stworzenie takiej gospodarki jest niezbędne dla zapewnienia zrównoważonego wzrostu gospodarczego, który zapewniłby powstawanie nowych miejsc pracy, a jednocześnie możliwe byłoby zachowanie większej spójności społecznej20. Ten ogólny cel polityczno-gospodarczy UE przekłada się na konkretne działania zarówno UE, jak też przede wszystkim działania rządów poszczególnych państw tworzących Unię. Oznacza to konieczność rozwiązania wielu sprzecznych interesów, pojawiających się w polityce gospodarczej tych państw, w tym m.in. wyrażenia zgody na wolny przepływ siły roboczej, co może powodować niekorzystne zmiany na rynku pracy dla społeczeństw tych państw. Jednak przyjęcie przez państwa członkowskie programu UE na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej wiąże się z otrzymaniem przez nie środków finansowych ułatwiających jego realizację21. Program na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej PROGRESS stanowi podstawę działań wspólnotowych (CAP), których celem jest wdrażanie planu polityki społecznej UE, a także umożliwia uruchomienie linii budżetowych finansujących działania w zakresie poprawy warunków pracy. Wymaga to wspólnej decyzji ustawodawczej Rady Unii Europejskiej i Parlamentu, jest więc związane z wytyczeniem wspólnego celu polityki gospodarczej państw członkowskich. Komisja Wspólnot Europejskich wyznaczyła także drugi obszar działań, dotyczący wydatkowania środków finansowych na cele społeczne, który przyjął formę komunikatu Komisji22. Jak już wspomniano we wstępie, jednym z ważnych problemów polityki gospodarczej UE jest wyrównywanie dysproporcji rozwojowych między poszczególnymi regionami zintegrowanego obszaru, z czym wiąże się zróżnicowanie poziomu życia mieszkańców. Jednym z mierników makroekonomicznych – aczkolwiek niedoskonałym - wykorzystywanych w badaniu poziomu życia ludności jest PKB per capita. W krajach UE zróżnicowanie poziomu tego miernika jest bardzo duże, przy czym dotyczy to nie tylko poszczególnych krajów UE, ale także odnosi się do regionów23 istniejących w poszczególnych krajach UE. Krajami UE, w których poziom PKB per capita jest najwyższy, są tradycyjnie m.in. Dania, Luksemburg, Szwecja, Francja, Wielka Brytania, natomiast najniższy poziom tego miernika osiągają zwykle m.in. Portugalia, Grecja, a także Hiszpania24. Ryc. 2 przedstawia zróżnicowanie poziomu życia w przeliczeniu na mieszkańca w regionach UE (por. Załącznik). Najbogatszymi regionami w krajach UE są regiony zlokalizowane w Północnych Włoszech, Południowych Niemczech i Austrii, a także Francji, Wielkiej Brytanii i Finalndii. Jak pisze Teit Luethie, poziom życia w najbogatszych Reginach Niemiec przewyższa poziom 19 Jest to Programm for Employment and Social Security – PROGRESS, obejmujący lata 2007-2013. Por. Komunikat Komisji Wspólnot Europejskich: Budowanie naszej wspólnej przyszłości – wyzwania polityczne i środki budżetowe rozszerzonej Unii w okresie 2007-2013. (Zatrudnienie…, 2004). 21 W programie PROGRESS przewidziano na ten cel 628,8 mln euro dla całego okresu realizacji programu, tj. na lata 2007-2013. 22 Jest to dokument zatytułowany: Podtrzymywanie dialogu społecznego, swobodny przepływ pracowników i specjalne sprawozdania dotyczące obszaru społecznego. Dokument ten pozwala na uruchomienie linii budżetowej o łącznej wysokości środków finansowych równej 479,9 mln euro. (Zatrudnienie…, 2004). 23 W krajach UE obowiązuje, jak wiadomo, podział na regiony dokonany według klasyfikacji NUTS1 (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics). 24 Eurostat (1998). 20 34 Urszula Szubert-Zarzeczny życia w Luksemburgu i Danii, czyli w krajach, w których PKB per capita jest tradycyjnie najwyższy, a najbiedniejsze regiony Szwecji są bogatsze od najbogatszych regionów Hiszpanii (Ekonomiczne…, 2003, s.85)25. Należy podkreślić, że w krajach UE zróżnicowanie poziomu życia miedzy poszczególnymi regionami i krajami zmniejszyło się znacząco, co może być związane z postępującym procesem integracji gospodarczej obszaru Europy Zachodniej, który charakteryzował się znacznym przyspieszeniem, zauważalnym zwłaszcza od lat 60. XX w. Jednocześnie także widoczna była jeszcze jedna charakterystyczna cecha dotycząca zróżnicowania tempa wzrostu gospodarczego w krajach UE, a mianowicie tempo wzrostu PKB per capita w krajach o niższym poziomie tego miernika na początku badanego okresu było znacznie wyższe od tempa wzrostu tego miernika w krajach o jego wyższym poziomie w okresie wyjściowym (tamże, s.86). Efektem tego była konwergencja wzrostu gospodarczego w krajach UE i wyrównywanie się ogólnego poziomu życia w krajach UE. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest integracja gospodarcza, której najważniejszym założeniem jest wolny przepływ czynników produkcji, w tym także ma miejsce transfer technologii, w wyniku tego kraje o niższym poziomie rozwoju gospodarczego mogą wykorzystywać to w polityce gospodarczej, ukierunkowanej na przyspieszenie wzrostu26. W miarę upływu czasu maleje znaczenie tego czynnika przyspieszania wzrostu ekonomicznego wskutek mniejszej skali transferów technologii. Wpływ tego czynnika można utożsamiać z rozszerzeniem zakresu oddziaływania mechanizmu wolnego rynku na wzrost gospodarczy. Jednak mechanizm rynkowy ze swej istoty nie prowadzi do wyrównywania dysproporcji w poziomie życia mieszkańców poszczególnych regionów Europy. Pojawia się w związku z tym problem interwencjonizmu państwa w mechanizm rynkowy, którego celem jest wpływ na alokację czynników produkcji, a w rezultacie na wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego regionów. Instrumentem służącym do realizacji tego celu w UE są fundusze strukturalne. Jednym z bardzo ważnych wskaźników makroekonomicznych, ilustrujących poziom życia mieszkańców danego kraju, jest wskaźnik ilustrujący rozpiętości w dochodach. Wskaźniki decylowe, ukazujące udział w dochodach 10-ciu procent najbogatszych i 10-ciu procent najbiedniejszych mieszkańców danego kraju w 2004 r., zawarte są w tabeli 1. W krajach UE, przedstawionych w tabeli 1, udział w dochodach 10 % najbogatszych obywateli ma zbliżony poziom, wynoszący od ponad 20 % w Danii i Niemczech, a także we Włoszech, do około 30 % w Wielkiej Brytanii i Portugalii. Podobnie w odniesieniu do udziału w dochodach 10 % najuboższych mieszkańców państw UE, poziom ten waha się od 2 % w Portugalii, Wielkiej Brytanii i Włoszech do 3,2 % w Niemczech. Można w tym wypadku mówić o pozytywnych skutkach polityki gospodarczej, prowadzonej w krajach należących do UE, która doprowadziła do zmniejszenia dysproporcji w podziale dochodów. 25 W dokonywaniu porównań tego rodzaju należy jednak uwzględnić niedoskonałości metodologiczne klasyfikacji dokonywanej według NUTS1, co może wpływać na mniejsza wiarygodność dokonywanych ocen. 26 T.Luethie podkreśla jednak, że członkostwo w UE powoduje przyspieszenie wzrostu gospodarczego i wyrównanie poziomu życia mieszkańców krajów przystępujących do UE (Ekonomiczne…, 2003, s. 90). Problemy polityki gospodarczej Unii Europejskiej 35 Tabela 1. Udział w dochodach 10 procent najbogatszych i 10 procent najbiedniejszych mieszkańców niektórych państw UE w 2004 r. KRAJE Portugalia Wielka Brytania Włochy Niemcy Dania 10 % najbogatszych mieszkań- 10 % najbiedniejszych mieszców kańców KRAJE UE 29,9 2,0 28,5 2,1 26,8 2,3 22,1 3,2 21,3 2,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNDP, World Economic Forum. 4. Zakończenie Zasygnalizowane w tym artykule problemy, stanowiące przedmiot oddziaływania polityki gospodarczej UE nie wyczerpują, oczywiście, całokształtu zagadnienia. Nie jest to zresztą możliwe w opracowaniu o tym charakterze. Na podstawie zaprezentowanej w artykule analizy można jednak wysnuć kilka wniosków, będących podsumowaniem niniejszych rozważań. Niewątpliwie, w wyniku integracji polityczno-gospodarczej, która dokonuje się w Europie od kilku ostatnich dziesięcioleci, rozwiązanych zostało wiele ważnych problemów, zarówno ekonomicznych, jak też politycznych, mających duży wpływ na funkcjonowanie gospodarki UE. Pojawiły się jednak nowe problemy, do których muszą odnieść się twórcy europejskiej polityki gospodarczej. Jednym z takich problemów jest konieczność koordynacji zróżnicowanych celów polityki gospodarczej państwa należących do UE z punktu widzenia ponadnarodowych celów Unii. Dokumentem, w którym zawarte zostały zasady i założenia umożliwiające realizację tego celu jest „Strategia lizbońska”, przyjęta przez państwa UE w 2000 r. Jednak po prawie pięciu latach obowiązywania tego dokumentu, Komisja Europejska opracowała nowy dokument pt. „Wzrost i zatrudnienie”, w którym odniesiono się do przyjętych celów i założeń, stwierdzając brak możliwości ich realizacji. Wiązało się to z koniecznością weryfikacji celów gospodarczych, przedstawionych w „Strategii lizbońskiej”, w tym zwłaszcza dotyczących możliwości tworzenia nowych miejsc pracy, stymulacji wzrostu gospodarczego, czy też wzrostu nakładów na naukę. Ponadto, problem koordynacji celów polityki gospodarczej poszczególnych państw UE oraz zakresu ich samodzielności w sposobach realizacji tych celów jest źródłem wielu kontrowersji miedzy przedstawicielami rządów poszczególnych krajów27. Innym, nierozwiązanym jeszcze do końca problemem, jest konieczność przyjęcia przez państwa członkowskie jednolitych unijnych norm dotyczących czasu pracy, poziomu ochrony socjalnej pracowników, ujednoliconych stawek podatkowych. Te rozwiązania wzbudzają wiele kontrowersji wśród nowych państw członkowskich UE i są ważnym obszarem polityki gospodarczej UE. Można stwierdzić, że proces integracji europejskiej, przebiegający m.in. na płaszczyźnie ekonomicznej, oznacza pojawianie się konfliktów i sprzeczności między „starymi” i „nowymi” członkami UE, które spowalniają osiąganie celów, zakładanych w dokumentach takich, jak „Strategia lizbońska”. Jednocześnie jednak poszukiwanie sposobów ich rozwiązania przez różne podmioty ponadnarodowej, europejskiej polityki gospodarczej jest znacznie efektywniejsze w porównaniu z sytuacją, w której nie istniałyby takie wyspecjalizowane agendy. Wiąże się to z faktem, że integracja europejska dokonuje się równolegle z procesem 27 Dotyczy to m.in. wykorzystania instrumentu polityki gospodarczej UE, jakim są dyrektywy, obowiązujących wszystkie państwa w jednakowy sposób. 36 Urszula Szubert-Zarzeczny pogłębiającej się globalizacji stosunków polityczno-ekonomicznych. Jak już wspomniano w artykule, skutki procesu globalizacji oddziałują na politykę gospodarczą UE, w której tworzone są rozwiązania prawne, w tym np. regulujące podejmowanie transakcji międzynarodowych przez wielkie koncerny transgraniczne. Włączenie 10 nowych krajów postsocjalistycznych do struktur gospodarczych i politycznych UE spowodowało konieczność dopracowania wielu rozwiązań prawnych, ułatwiających zawieranie transakcji handlowych przez wielkie korporacje transgraniczne. Istnieje jednak wiele tzw. obszarów niezharmonizowanych, lub też charakteryzujące się brakiem kompletnej harmonizacji, co wymusza podjęcie stosownych działań przez podmioty europejskiej polityki gospodarczej. Dalszy przebieg procesu integracji europejskiej zależy w dużym stopniu od umiejętności rozwiązywania problemów ekonomicznych przez przywódców poszczególnych państw członkowskich UE i od ich politycznej woli osiągania kompromisów. W poglądach przywódców wielu państw europejskich, jedną z przyczyn braku możliwości podniesienia konkurencyjności gospodarczej UE jest model państwa socjalnego, ukształtowany w Europie Zachodniej i Północnej, do przyjęcia którego dążą także nowe państwa członkowskie. Pojawia się w związku z tym kolejny obszar rozbieżności i potencjalnych konfliktów, wymagających rozwiązania w przyszłości, zarówno przez przywódców poszczególnych państw, jak też przez ponadnarodowe podmioty europejskiej polityki gospodarczej. SPIS LITERATURY: 1. A Secure Europe in a Better World. European Security Strategy. Brussels, 12 December 2003, materiał powielany. 2. Czupiał J., (1995), Przedsiębiorstwa wielonarodowe a zarządzania międzynarodowe. w: Zarządzanie i Marketing, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 703. 3. Communication from the Commission on An Internal Market Strategy for Services, COM (2000)888. 4. Erlargement of the European Union: In view of membership. The European Union, http://www.premier-ministre.gouv.fr./GB/UE/ELARGUE.HTM. 5. Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej, (2003), red. Jorgen Drud Hansen. Oficyna Ekonomiczna, Kraków. 6. European Union, Consolidated, Version of the Treaty on European Union and the Treaty Establishing the European Community, (1997), Luxembourg. 7. Granice konkurencji. Grupa Lizbońska, (1996), POLTEXT, Warszawa. 8. Hamilton C.A., (2004), Globalizacja gospodarki oraz potrzeba stosownego systemu rozwiązywania sporów. Prawo Unii Europejskiej, nr 11. 9. Meyer-Stamer J., (1997), Globalisierung, Standortkonkurrenz und Entwickungspolitik. w: Internationale Politik und Gesellschaft, Friedrich-Ebert Stiftung, nr 4. 10. Molle W., (1995), Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka. Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk. 11. Niklewicz K., Awantura lizbońska, Gazeta Wyborcza, 3 marca 2005 r. 12. Nowa twarz Unii E., wywiad z Iwanem Kristewem, Forum 2004 r., nr 46. 13. Report from the Commission to the Council and the European Parliament on the State of the Internal Market for Services (…), COM (2002)441 Final. 14. Szubert-Zarzeczny U., (2002), Transformacja polskiej gospodarki w kontekście globalnym. w: Uwarunkowania współczesnej polityki społecznej, red. B.Ponikowski i J. Zarzeczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. 15. Szubert-Zarzeczny U., (2005), Zmiany sytuacji makroekonomicznej wybranych krajów Unii Europejskiej w warunkach integracji polityczno-gospodarczej. II Międzynarodowa Problemy polityki gospodarczej Unii Europejskiej 37 Konferencja Naukowa: Stosunki gospodarcze integrującej się Europy, Uniwersytet Zielonogórski, Kliczków, 31 maja-2 czerwca 2005 r. 16. Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja europejska. Rozwój rynków, (2002), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Łódź. 17. Wojtyna A., (1993), Współczesny keynesizm wobec umiędzynarodowienia procesów gospodarczych. w: Współczesny keynesizm, red. M.Belka i A.Wojtyna. Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Ekonomicznych, Studia i materiały nr 42, PODTEKST, Warszawa. 18. Zatorska A., (1998), Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 19. Zatrudnienie i solidarność społeczna – program PROGRESS, (2004), Prawo Unii Europejskiej nr 11. ZAŁĄCZNIK Ryc. 1. Zatrudnienie w UE według sektorów gospodarki w 2002 r. 38 Urszula Szubert-Zarzeczny Ryc. 2. Poziom życia w regionach UE w 1996 r. (PKB na mieszkańca w standardowych jednostkach siły nabywczej, UE = 100) Źródło: Eurostat [Za:] Unia Europejska w liczbach. Edycja 2000, s.12.
