Tytuł tekstu - Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej
advertisement
Miejsce i znaczenie kompetencji z zakresu zachowań asertywnych w warsztacie antydyskryminacyjnym. Kulturowe i genderowe uwarunkowania asertywności. Agata Teutsch Tekst opracowany w ramach Specjalistycznej Szkoły Facylitacji Społecznej na rzecz Przeciwdziałania Dyskryminacji – poziom zaawansowany. Projekt: Sieć na rzecz promowania równości i różnorodności w działaniach administracji publicznej – „Równość i Różnorodność – praktycznie” realizowany przez Funduszu Współpracy i Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej Projekt współfinasowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego wersja z dnia 12 grudnia 2012). Wstęp Do napisania poniższego tekstu skłoniły mnie doświadczenia pracy jako trenerki asertywności i samoobrony dla kobiet metodą WenDo (trening antyprzemocowy)i edukatorki antydyskryminacyjnej. Mam poczucie że zaledwie dotknęłam tematu – kwestie kulturowych i genderowych uwarunkowań wymagają bowiem przeprowadzenia badań i analiz. Tekst ten traktuję zatem jako inicjujący refleksję. WenDo jest opracowaną i realizowaną w oparciu o perspektywę feministyczną metodą zapobiegania i przeciwdziałania przemocy wobec kobiet. W pracy metodą WenDo bardzo ważnym elementem jest budowanie pewności siebie, wzmacnianie poczucia sprawczości, autonomii i uwłasnowolnienia. Jedną z kluczowych kwestii jest zatem ćwiczenie zachowań asertywnych w kontekście ochrony własnych granic, obrony przed ich przekraczaniem, czyli ćwiczenie reagowania m.in. na powodowane uprzedzeniami i stereotypami (seksizmem i mizoginizmem) zachowania krzywdzące i dyskryminujące, w których dochodzi do przemocy. Prowadząc równolegle warsztaty WenDo i warsztaty antydyskryminacyjne zwróciłam uwagę na to, że w warsztatach antydyskryminacyjnych stosunkowo mało uwagi poświęcam ćwiczeniu umiejętności związanych ze spójną, asertywną komunikacją. Podobnie jak w warsztatach WenDo, bardzo ważnym elementem prowadzonych przeze mnie warsztatów antydyskryminacyjnych jest część poświęcona poszukiwaniu możliwości reagowania na dyskryminację i nierówne traktowanie. Jednak część ta – odbywająca się pod koniec warsztatu - często realizowana jest w bardzo okrojonym zakresie. Zazwyczaj nie wystarcza czasu na ćwiczenie poszczególnych umiejętności z zakresu asertywnej komunikacji, która może stanowić podstawę skutecznej reakcji na dyskryminację, a w części przypadków jest kluczowa dla podjęcia działania w ogóle. Te przemyślenia i zbierane już od niemal dziesięciu lat doświadczenia w pracy edukatorki antydyskryminacyjnej i antyprzemocowej, pozwoliły mi bardzo wyraźnie zobaczyć, że dla pełniejszego przygotowania osób uczestniczących w warsztatach antydyskryminacyjnych do reagowania w sytuacjach dyskryminacji, konieczne jest poświęcenie więcej niż dotychczas czasu i uwagi kształtowaniu umiejętności asertywnego zachowania. 2 Kompetencje z zakresu asertywnej, spójnej komunikacji są przydatne zarówno dla osób, które mogą stać się obiektem napaści słownej lub fizycznej motywowanej uprzedzeniami, nękania, molestowania, dyskryminacji i nierównego traktowania, jak i tych które są świadkami (dotyczy to także osób prowadzących warsztaty). W przeciwdziałaniu dyskryminacji aktywność świadka/świadkini jest kluczowa. W sytuacji w której mamy do czynienia z dyskryminacją, osoba, która się jej dopuszcza nie dostrzega przeważnie własnego interesu w powstrzymaniu się od takiego zachowania. Osoba, która stała się obiektem dyskryminującego traktowania ma oczywiście własny interes w przerwaniu tego zachowania, ale znajduje się na poważnie osłabionej pozycji, choć ważne jest żeby dostrzegać również jej zdolność do samodzielnego przeciwstawienia się. Reakcja ze strony świadka/świadkini zdecydowanie może wzmocnić, wręcz zmienić pozycję osoby doświadczającej dyskryminacji lub przemocy w relacji ze sprawcą/sprawczynią. Są jednak sytuacje, w których to właśnie świadek/świadkini może odegrać główną rolę w przerwaniu danego zachowania. Osoba, która jest świadkiem/świadkinią ma większą swobodę działania – początkowo nie jest bezpośrednio zaangażowany/zaangażowana, ma więcej czasu na rozpoznanie sytuacji, wybór sposobu zareagowania, nie musi borykać się z nadwyrężanym przez sprawcę poczuciem własnej godności, wysokiej wartości, możliwości przeciwstawiania się itd. Decyzji o podjęciu działania z pozycji świadka może sprzyjać dostrzeżenie własnego interesu – skoro reaguję, to znaczy że dana sytuacja w jakiś sposób przekracza także moje granice, ja czuję dyskomfort. Wcale nie muszę należeć do tej samej grupy co osoba atakowana. Należąc do tej samej grupy co sprawca mogę odczuwać potrzebę zareagowania i wyrazić sprzeciw - „nie pozwolę, żeby ta osoba działała w moim imieniu, ja jestem przeciwko”. O własny interes dbamy także wtedy kiedy reagujemy bo nie chcemy żyć w społeczeństwie przyzwalającym na przemoc, bo chcemy żeby inne osoby reagowały wtedy kiedy to my lub bliskie nam osoby zostaną zaatakowane – słownie, fizycznie lub w jakikolwiek inny sposób. Kulturowe i genderowe uwarunkowania asertywności Zarówno koncepcja asertywności i treningu asertywności, jak i koncepcja edukacji antydyskryminacyjnej, z których korzystam w swojej pracy są modelami wypracowanymi w krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. 3 W jednej z pierwszych polskich książek poświęconych treningowi asertywności: „Trening asertywności” Marii Król – Fijewskiej, wydanej przez Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości PTP w 1993 roku, autorka we wstępie pisze o pionierach koncepcji zachowań asertywnych - amerykańskich behawiorystach (psychologach behawioralnych) – Josephie Wolpie i Andrew Salterze. Krótko opisując historię rozwoju tej koncepcji pisze o kilkudziesięciu latach testowania jej w wielu krajach i ujawnianiu się różnic kulturowych w stylach zachowań asertywnych. Autorka zaznacza, że prezentowana w książce „wersja treningu asertywności powstała po dwóch latach eksperymentowania z różnymi formami ćwiczeń i różnymi treściami z literatury na temat asertywności”. Maria Król-Fijewska dążyła, jak pisze, do stworzenia wersji dostosowanej do „polskiej mentalności”, co przełożyło się m.in. na to, że „osnowy fabularne stosowanych ćwiczeń były weryfikowane i modyfikowane, tak, by osadzić je w polskich realiach”. W ten sposób powstały spolszczone wersje ćwiczeń, które dotyczą wyrażania uczuć negatywnych, obrony swoich praw w sytuacjach społecznych oraz wyrażania osobistych opinii i przekonań. Zmianie uległa oparta na amerykańskiej literaturze „Mapa zachowań asertywnych”. Autorka nie wyjaśnia dokładnie na czym polegało dostosowanie tych części. Do sesji treningowych specjalnie dołączona została np. sesja „Asertywne reagowanie a własne poczucie krzywdy lub winy”, jak rozumiem, nie było ich w amerykańskich wersjach modelu na którym opierała się Maria Król - Fijewska. Z mojego punktu widzenia to znaczące, że właśnie w tych obszarach konieczne było specjalne dostosowanie. Rozmiary niniejszego opracowania nie pozwalają na poszukiwanie odpowiedzi dotyczących tego co dokładnie w polskim dorobku kulturowym, sposobie wychowania, edukacji, socjalizacji do ról społecznych decyduje o konieczności zmian w modelu warsztatu asertywności, choć wydaje mi się to ważne w dalszej pracy nad poruszaną przeze mnie w tym tekście problematyką. Konieczność intensywniejszej pracy nad wymienionymi powyżej specyficznie „polskimi” obszarami dostrzegam wtedy, gdy prowadzę zajęcia z asertywności lub antydyskryminacyjne, wtedy kiedy wraz z innymi edukatorami/edukatorami biorę udział w szkołach trenerskich, ale także w wielu codziennych interakcjach. Wyrażanie własnych opinii, szczególnie wtedy kiedy są różne od prezentowanych przez osoby mające w danym gronie autorytet, sygnalizowanie - a raczej - mówienie wprost o tym, że ktoś przekracza moje granice, że jakiegoś zachowania sobie nie życzę, sprawia wielu osobom ogromne 4 problemy. Wiele osób nie odnajduje w sobie zasobów, które pozwoliłyby im sprzeciwić się niechcianemu zachowaniu, a sposobem na „odreagowanie” jest często zwierzanie się, opowiadanie innym osobom o tym jak „zła” jest osoba, która się dopuściła przekraczającego granice działania. W odniesieniu do kompetencji trenerskich dostrzegam brak zasobów z zakresu asertywności wtedy gdy ja i inne edukatorki/inni edukatorzy stajemy przed koniecznością udzielenia informacji zwrotnej. Umiejętność ta wymaga zarówno wyrażania własnych opinii, w tym uwag krytycznych w stosunku do czyjegoś działania lub zachowania. Wielu z nas z trudnością przychodzi udzielenie takiej informacji zwrotnej, która byłaby jednocześnie konstruktywna/rozwojowa. Umiejętności, których zdaniem Marii Król – Kijewskiej nam jako osobom wychowywanym w Polsce brakuje, są kluczowe w reagowaniu na dyskryminację. Asertywność nie jest wrodzona. Zachowań asertywnych uczymy się przez całe życie. To w jaki sposób jesteśmy wychowywani/e, jakie wartości są cenione w naszym kręgu kulturowym wpływa na to, na ile jesteśmy asertywni/e. Poszukując dodatkowych materiałów do niniejszego tekstu, w artykułach poświęconych asertywności w polskim kontekście kilkakrotnie trafiałam na stwierdzenie, że uchodzimy za naród nieasertywny. Polska szkoła, choć bardzo się zmienia, to jednak wciąż nie wychowuje do asertywności. Sposób w jaki prowadzona jest w Polsce edukacja określany jest czasem mianem treningu uległości, bezkrytycznego poddawania się autorytetom, uczenia się na pamięć zamiast myślenia i analizowania, bycia grzecznym/grzeczną a nie - wykazywania się postawą obywatelską i odwagą cywilną. Choć mamy w swojej historii wiele przykładów wielu form oporu wobec niechcianej, stosującej przemoc władzy, działań wymagających niezwykłej odwagi, to wciąż powszechnie stosowane są strategie niemówienia o tym co się myśli, niedziałania oficjalnie, niedochodzenia swoich praw – bo to potencjalnie niebezpieczne, albo bezcelowe. Być może także z tego powodu wciąż w Polsce bardzo niewiele osób, które doświadczają dyskryminacji lub przemocy, próbuje dochodzić swoich praw przed sądem. Funkcjonują w naszej kulturze takie przysłowia, jak „pokorne ciele dwie matki ssie”, „siedź w kącie a znajdą Cię” lub „lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu” oraz „brudy 5 należy prać we własnym domu”. Przekaz jest jasny: nie wychylaj się, bądź pokorny/a, skromny/a, znajduj zadowolenie i satysfakcję w niepodejmowaniu aktywności, ryzyka, ograniczaj swoje potrzeby i prawa, lepiej się nie wtrącaj. Z drugiej strony, często osoby korzystające z różnych kompetencji z zakresu asertywności są w Polsce uważane za agresywne, krzykliwe, roszczeniowe, egoistyczne, nieskromne, „zbyt” pewne siebie, wrogo nastawione do innych. Jak opacznie może być rozumiana asertywność przekonałam się poszukując do tego tekstu informacji o asertywności w polskim kontekście. Trafiłam m.in. na informację, że polski antysemityzm nie jest antysemityzmem tylko asertywnością wobec roszczeń żydów (sic!) (http://myslnarodowa.wordpress.com/2012/07/05/pogrom-jedwabne-prawda-zbrodniamord-niemiecki-niemcy/). Asertywność ma także bardzo wyraźny wymiar genderowy – związany z płcią społeczno – kulturową. Kobiety wychowywane są do bycia grzecznymi, miłymi, biernymi i uległymi. Mężczyźni do roli dominujących, kontrolujących, stosujących przymus i przemoc, agresywnych. Żaden z tych wzorców nie kształtuje i nie wspiera kompetencji związanych z asertywnością, nie służy reagowaniu na przemoc i dyskryminację, przeciwstawianiu się im, czy też szerzej przeciwdziałaniu dyskryminacji. Rola działania/aktywności w przeciwstawianiu się dyskryminacji W warsztacie antydyskryminacyjnym ważne miejsce zajmują te jego części, których celem jest refleksja nad własną tożsamością, zdobywanie wiedzy i podnoszenie świadomości na temat mechanizmów związanych z powstawaniem i funkcjonowaniem uprzedzeń i stereotypów oraz dyskryminacją, zdobycie podstawowej wiedzy o relacjach władzy, sytuacji poszczególnych grup osób narażonych na dyskryminację, o prawie chroniącym przed nierównym traktowaniem, albo służącym jako narzędzie dochodzenia sprawiedliwości. Osoby uczestniczące w prowadzonych przez nas warsztatach antydyskryminacyjnych mogą sobie zadawać pytania: I co dalej? Co mogę zrobić z tą świadomością i wiedzą, jak mam ich użyć? Pytania takie mogą się pojawiać tym silniej, im wyraźniej w trakcie warsztatu pojawia się przekaz, że brak reakcji jest w gruncie rzeczy wspieraniem opresora, kiedy cytowane są słowa pastora Niemolera („Kiedy przyszli po Żydów nie protestowałem, bo nie 6 byłem Żydem (….), Kiedy przyszli po mnie, nie było już komu protestować”), albo hasła z protestów społeczności, w których doszło do przestępstw z nienawiści (hate crimes) – „Nie w naszym imieniu” - uwidaczniające osobisty interes świadków, w reagowaniu na dyskryminację i przemoc. W relacji do dyskryminacji nie ma pozycji neutralnej, nie ma stania pośrodku, nie ma zachowywania obiektywizmu ani roli obserwatora/obserwatorki. Jeśli nie reagujemy, kiedy nic nie robimy, w gruncie rzeczy osłabiamy osobę/grupę atakowaną i wspieramy opresora. Niezbędne zatem jest poświęcenie równie dużo miejsca kwestii zastosowania wiedzy i świadomości, o których mowa wyżej poprzez stworzenie dla osób uczestniczących przestrzeni na przygotowywanie się do podejmowania działań przeciwko dyskryminacji i przemocy i do podejmowania takich działań. W związku z tym że ze stereotypami, uprzedzeniami i z dyskryminacją mamy do czynienia na kilku poziomach: osobistym, interpersonalnym, kulturowym i systemowym/instytucjonalnym – sposoby i możliwości działania są różne. Jedne wymagają dostrzeżenia działania motywowanego uprzedzeniami i stereotypami, odnalezienia w sobie niezgody na takie zachowanie oraz chęci (ta jest kluczowa) i innych motywacji do podjęcia działania. Nie wymagają one natomiast kontaktu osobistego z osobą/osobami zachowującymi się w sposób dyskryminujący. Mam tu na myśli takie działania jak np. lobbing na rzecz zmian prawnych, monitorowanie działań instytucji, monitorowanie sytuacji danej grupy „mniejszościowej”, pisanie tekstów, apeli, monitoring mediów, organizowanie różnego rodzaju wydarzeń w przestrzeni publicznej. W tych działaniach nasze umiejętności asertywnego zachowania, komunikowania się werbalnie i pozawerbalnie (np. język ciała) nie mają tak decydującego znaczenia. Są one natomiast kluczowe w bezpośrednim przeciwstawianiu się dyskryminacji i przemocy opartej na uprzedzeniach i stereotypach – zarówno w sytuacji kiedy same/sami stajemy się obiektem ataków, jak i w sytuacji kiedy jesteśmy świadkami/świadkiniami. Osoba zajmująca się edukacją antydyskryminacyjną, w toku prowadzonych przez siebie zajęć, także staje w obliczu wielu sytuacji, w których konieczne jest asertywne reagowanie na uwagi i zachowania uczestniczek i uczestników. Mimo to w większości programów warsztatów antydyskryminacyjnych przygotowywanie się do podejmowania aktywności przeciw dyskryminacji, nauka reagowania na nią zajmują 7 bardzo niewiele miejsca i uwagi. W większości podręczników trenerskich z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji nie ma treści odnoszących się do wzmacniania asertywności i ćwiczeniu np. spójnej komunikacji. Być może dzieje się tak dlatego, że większość z nich jest albo tłumaczeniem podręczników amerykańskich lub zachodnioeuropejskich, albo opracowywana jest w oparciu o takie materiały. Myślę, że być może jest to związane właśnie z kulturowymi uwarunkowaniami. Być może w USA i krajach Europy Zachodniej w toku edukacji uczniowie i uczennice są uczone/uczeni samodzielności myślenia, autonomii, świadomości swoich praw i ich ochrony gdy zostaną naruszone, krytycznego myślenia, odwagi cywilnej, doceniania różnorodności itd. W podstawowym podręczniku na temat treningu antydyskryminacyjnego pt. „Antydyskryminacja. Pakiet edukacyjny” (wyd. Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, 2005), bezpośredniemu reagowaniu poświęcone jest jedno ćwiczenie. Wcześniej w programie nie ma słowa na temat przygotowania osób uczestniczących do odgrywania scenek, ćwiczenia zachowań asertywnych. Najwięcej miejsca zostało poświęcone kwestii reagowania w podręczniku „Edukacja antydyskryminacyjna, Podręcznik trenerski” (D. Cieślikowska i M. Branka [red.]., Willa Decjusza, Kraków: 2010), który w całości został opracowany przez autorki i autorów polskich. Znalazły się tam m.in. wskazówki dotyczące formułowania informacji zwrotnych w sposób asertywny. I choć jest to najbogatszy w te treści podręcznik antydyskryminacyjny dostępny w Polsce to nie ma w nim wskazówek dotyczących tego „jak” mówić, stać, reagować. W dalszej części przedstawię propozycję ćwiczeń służących pogłębionej pracy nad zachowaniami asertywnymi w reagowaniu na dyskryminację. Asertywne reagowanie na dyskryminację – propozycje wykorzystania elementów warsztatu asertywności i samoobrony WenDo w warsztatach antydyskryminacyjnych. Stosunek do siebie, umiejętności z zakresu spójnej komunikacji, asertywność. W reagowaniu na dyskryminację będzie nas wspierać wszystko to, co robimy, żeby wzmocnić poczucie własnej wartości, pewności siebie, poczucie sprawczości, umiejętności komunikacyjne i związane z asertywnymi zachowaniami. Dla podejmowania działań oraz dla skuteczności naszych asertywnych zachowań ważne jest to, w jaki sposób myślimy o 8 sobie, o swoim miejscu i roli w grupach w których funkcjonujemy, w świecie. Ważne jest pozytywne myślenie o sobie, swoich umiejętnościach, odnajdywanie w swoim doświadczeniu działań, które zrealizowałyśmy/zrealizowaliśmy z powodzeniem. Daleka jestem od opisywania ludzi jako asertywnych lub nieasertywnych. Wolę zdecydowanie mówić o posiadaniu i wykorzystywaniu przez daną osobę kompetencji w zakresie zachowań asertywnych, o asertywnej postawie, asertywnym postrzeganiu siebie itd. Nie ma osób asertywnych z natury, nie ma osób, które zachowują się asertywnie we wszystkich sytuacjach i relacjach. W reagowaniu na dyskryminację, w sytuacji bezpośredniego kontaktu z osobą, która się jej dopuszcza, zastosowanie zasad spójnej komunikacji może przynieść ogromne korzyści. Kiedy mówię o spójnej komunikacji mam na myśli przede wszystkim taką komunikację, w której nasza mimika, ton i siła głosu, postawa, gesty są w swoim przekazie tożsame z wypowiadanymi słowami. Wymaga to jednak praktyki. Nie ma możliwości nauczenia się ich bez ćwiczenia – zarówno w trakcie warsztatu, jak i później - w codziennym życiu, w każdej nadarzającej się okazji, która wymaga od nas asertywności. W warsztacie WenDo bardzo ważną zasadą jest ćwiczenie wszystkiego o czym jest mowa. Kluczowe jest wprowadzanie swojego ciała w stan działania i przyglądanie się jego reakcjom oraz temu, jaki efekt przynosi jego używanie. Na WenDo mówimy o tym, że ciało niejednokrotnie lepiej zapamiętuje niż „głowa”. Przećwiczenie asertywnego sposobu komunikowania/reagowania jest najskuteczniejszym sposobem wypróbowywania, wzmacniania i utrwalania tych umiejętności (innymi możliwymi sposobami są np. – obserwowanie zachowań asertywnych innych osób, czytanie, oglądanie materiałów audiowizualnych i in). W trakcie warsztatu antydyskryminacyjnego, podobnie jak w trakcie warsztatu WenDo, okazją do ćwiczenia spójnej komunikacji, asertywnego zachowania i reagowania na naruszanie granic mogą być scenki/inscenizacje. Identyfikacja własnych zasobów Świadomość zasobów, którymi każdy i każda z nas dysponuje, zanim staniemy przed koniecznością reagowania na nierówne, dyskryminujące zachowanie jest niezwykle przydatna. Zasoby te mogą się odnosić do następujących obszarów: osobistych cech i postrzegania samej/samego siebie, wiedzy i umiejętności z zakresu komunikacji, asertywności i przeciwdziałania dyskryminacji, „zaplecza” w ludziach i instytucjach oraz 9 dotychczasowych pozytywnych, dających poczucie sprawczości i wpływu doświadczeń czyli sytuacji, w których podjęliśmy/podjęłyśmy różnego rodzaju działania i interwencje. Skoncentrowanie się na zasobach, przypomnienie ich sobie, wymienienie ich w gronie innych uczestników/uczestniczek może przynieść bezpośredni efekt w postaci poszerzenia wachlarza możliwości, sposobów i pomysłów jakie mamy do dyspozycji reagując na dyskryminację. Można tu wykorzystać sytuacje wymienione przez osoby uczestniczące w ćwiczeniu „4 pozycje”. Refleksja nad genderowym wymiarem asertywności Refleksja nad tym, w jaki sposób i do jakich ról jesteśmy wychowani/wychowywane może wpłynąć pozytywnie na naszą samoświadomość i możliwości reagowania (asertywnego). W celu odniesienia się do genderowych uwarunkowań asertywności, można posłużyć się wypracowywaną w początkowej części warsztatu listą stereotypowych cech, zachowań kobiet i mężczyzn (np. w ćwiczeniu „Klatka płci kulturowej”). Osoba prowadząca może poprosić osoby uczestniczące o odnalezienie w tej liście cech, których wykształcenie wspiera naukę i stosowanie zachowań asertywnych i reagowanie, jak i tych które te procesy utrudniają. W ten sposób ujawniamy wynikające z socjalizacji do ról płciowych bariery w kształtowaniu postaw asertywnych i używaniu zachowań asertywnych - zarówno uległość, bycie grzeczną i miłą, unikanie konfliktów, bezradność, dbanie o „dobrą atmosferę” (kobiet), jak i agresja, stosowanie siły, dominowanie (mężczyzn), ale także takie cechy, które sprzyjają asertywności np. niezależność, aktywność, posiadanie wpływu, sprawczość (przypisywane z reguły mężczyznom). Analiza relacji władzy między płciami, oraz ujawnienie seksizmu, który wyraża się m.in. w tym, że społeczeństwo patriarchalne wartościuje to co nazywane jest męskim - pozytywnie, a to co nazywane jest kobiecym – negatywnie, może nas doprowadzić do prób odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób pracować nad asertywnością i wzmacnianiem aktywnej postawy w występowaniu przeciwko dyskryminacji i przemocy. Ta refleksja ma służyć przejęciu kontroli nad tymi uwarunkowaniami kulturowymi, a nie do ewentualnego usprawiedliwiania własnej agresji lub bierności. Krytyczna analiza stereotypów płciowych, konieczność osłabiania ich działania/wpływu może zostać pokazana jako element niezbędny w skutecznym reagowaniu na dyskryminację zarówno z pozycji osoby która bezpośrednio z dyskryminacją się spotyka, 10 jak i z pozycji świadka/świadkini. Może także zapobiegać automatycznemu/bezrefleksyjnemu wchodzeniu w rolę sprawcy. Jak reagować – odpowiedź inna niż zwykle Na pytanie o to jak reagować na dyskryminację, nierówne traktowanie, stereotypowe komentarze stosunkowo często na warsztatach antydyskryminacyjnych możemy znaleźć odpowiedź odnoszącą się do sposobów formułowania wypowiedzi np. w oparciu o model udzielania informacji zwrotnej „Fakty – Uczucia – Konsekwencje - Oczekiwania”. W tym miejscu proponuję natomiast skoncentrowanie się na sposobie komunikowania. W warsztatach realizowanych metodą WenDo mówimy o spójności komunikatu/komunikacji. O spójnej asertywnej komunikacji mówimy wtedy, kiedy to, co mówimy jest równocześnie podkreślone adekwatną postawą ciała, tonem głosu, jego siłą, modulacją, kontaktem wzrokowym i wyrazem wzroku, mimiką, gestykulacją. Im więcej elementów składających się na spójną komunikację uruchomimy jednocześnie, tym bardziej wyrazista i jednoznaczna będzie nasza reakcja i tym większe mamy szanse na zatrzymanie niechcianego zachowania (w sytuacji kiedy spójnej komunikacji używamy do reagowania na dyskryminację). Bardzo ważny jest zawsze kiedy się komunikujemy, kontakt wzrokowy. Jeśli w danej sytuacji jest to zbyt trudne, możemy patrzeć w miejsce pomiędzy oczami osoby z którą się komunikujemy. Najlepiej, żeby nasze oczy i oczy osoby z którą się komunikujemy znajdowały się na tym samym poziomie. Postawa ciała wspierająca nasze słowa, to taka w której ciężar naszego ciała oparty jest równo na obu nogach (kiedy siedzimy oznacza to położenie obu stóp na ziemi), plecy są proste, a górna część ciała znajduje się nad środkiem ciężkości naszego ciała (nie jest ani cofnięta ani wychylona), głowa jest uniesiona z brodą mniej więcej równolegle do podłogi. Ważny w asertywnej reakcji słownej na dyskryminujące uwagi lub zachowanie jest jednoznaczny/stanowczy ton głosu, modulacja „opadająca”, podkreślająca wypowiadanie stwierdzenia (zamiast wznoszącej, która sprawia wrażenie, że zadajemy pytanie). Ręce mogą podkreślać nasze słowa, albo pozostać opuszczone wzdłuż ciała. Nie służy komunikacji schowanie rąk z tyłu, wygrażanie, zwijanie dłoni w pięści, trzymanie ich splecionych na piersiach lub złożonych razem na wysokości genitaliów. Krótkie zdania i krótkie wypowiedzi łatwiej zrozumieć drugiej stronie – to także zwiększa 11 szanse powodzenia czyli skutecznego dotarcia z komunikatem do drugiej osoby. W reagowaniu na zachowanie przekraczające granice pomaga czas. Zwykle dobrze jest reagować możliwie jak najwcześniej, kiedy tylko zaczynamy odczuwać dyskomfort, przekroczenie granicy. Wzmacnianie lub zdobywanie podstawowych kompetencji w zakresie stosowania spójnej komunikacji – przygotowanie do odgrywania scenek z pomysłami na reakcję. Przygotowaniem do pracy z wykorzystaniem metody scenek będą wszystkie sytuacje, w których osoby uczestniczące mają okazję do bycia w centrum, zabierania głosu, poruszania się, opuszczenia swojego miejsca siedzącego, pozycji w kręgu, zajmowania stanowiska itd. (może to być nawet zabawa). Jeśli masz taką możliwość (czas i umiejętności poprowadzenia takich ćwiczeń) zaproponuj osobom uczestniczącym ćwiczenie wprowadzające, w którym będą miały okazję przećwiczyć „na sucho” spójność komunikacji – np. stając na przeciwko innej osoby i wypowiadając krótki komunikat związany z ochroną własnych granic albo reakcją z pozycji świadka (jeszcze raz w tym miejscu chcę podkreślić, że reakcja z pozycji świadka też jest reakcją chroniącą nasze własne granice, choć to nie my bezpośrednio jesteśmy obiektem napaści, reagowanie z litości może być osłabiające dla osoby, która jest bezpośrednim obiektem napaści). Przykładem może być zdanie: „odbieram Twoją wypowiedź jako uwłaczającą kobietom, nie chcę słyszeć takich komentarzy, powstrzymaj się od nich/proszę się od nich powstrzymać”. Można też sformułować i ćwiczyć wypowiedź dużo krótszą np. „mam zupełnie inne zdanie na ten temat”, „nie zgadzam się z Twoją opinią”, „ja tak nie uważam” itd. Ważne, aby wszystkie komunikaty były sformułowane w pierwszej osobie i żeby odnosiły się do zachowań a nie samej osoby sprawcy/sprawczyni. W trakcie tego ćwiczenia zwróć szczególną uwagę na sposób w jaki uczestnik/uczestniczka zajęć wypowiada komunikat – jak stoi (lub siedzi – o ile osoba do której się zwraca również siedzi), jakim tonem mówi, jak moduluje głos, czy utrzymuje kontakt wzrokowy, itd. Informacji zwrotnej może udzielać uczestnik/uczestniczka, który/która jest odbiorcą/odbiorczynią – to ta osoba najlepiej wie jak odbiera daną wypowiedź i które elementy składające się na spójny komunikat można wzmocnić. Poszukiwanie osobistych i „społecznych” argumentów przemawiających za reagowaniem 12 W reagowaniu na dyskryminację olbrzymią rolę, tak jak we wszystkich innych działaniach ludzi, odgrywa motywacja. Podczas warsztatu stwórz osobom uczestniczącym przestrzeń do refleksji nad dotychczasowymi i aktualnymi własnymi motywacjami. Do poszukiwania motywacji i kluczowych elementów niezbędnych do reagowania na dyskryminację posłużyć mogą historie opisane przez osoby uczestniczące w ćwiczeniu „4 pozycje”. Porównując dwie dolne części tabeli (sytuacja w której byłam świadkinią/byłem świadkiem dyskryminującego zachowania i nie zareagowałam/zareagowałem, oraz taka w której zareagowałam/zareagowałem) zastanawiamy się co zadecydowało o tym, że zareagowałam/zareagowałem na dyskryminację, nierówne, krzywdzące, przemocowe zachowanie. Odpowiedzi zbierane są na flipczarcie zatytułowanym np: Co pomaga reagować? Możemy następnie podkreślić te z wymienionych przez osoby uczestniczące rzeczy, na które mamy wpływ i które możemy ćwiczyć. Z perspektywy skoncentrowanej na identyfikowaniu zasobów (co ma charakter wzmacniający i jest wykorzystywane m.in. w edukacji emancypacyjnej i upełnomocniającej – od angielskiego empowerment) ważniejsze jest zastanowienie się nad tym co zadecydowało o reakcji/ co pomogło zareagować niż co spowodowało, że nie reagowałam/reagowałem. Ćwiczenie konkretnych reakcji z zastosowaniem zasad spójnej komunikacji. Jeśli osoby uczestniczące są na to gotowe, prosimy o wybranie przez nie kilku sytuacji spośród tych przywołanych i zapisanych w ćwiczeniu „4 pozycje”, w których były one świadkami/świadkiniami dyskryminacji i nie zareagowały. Na tym etapie dobrze jest pracować w małych – kilkuosobowych grupach. Jeśli pracujemy z grupą od niedawna (np. od kilku/kilkunastu godzin), to zadbajmy o to, żeby „kaliber” sytuacji nie był najcięższy. Poszukiwanie i ćwiczenie sposobów reagowania wymaga atmosfery bezpieczeństwa i zaufania w grupie. Właściciel/właścicielka sytuacji (czyli osoba, która doświadczyła danej sytuacji we własnym życiu) w trakcie pracy odgrywa sam/sama siebie, bo to ta osoba poszukuje innego, nowego, bardziej satysfakcjonującego i asertywnego sposobu reakcji. Przed przystąpieniem do ćwiczenia samego zachowania osoba/właścicielka/właściciel sytuacji stara się dotrzeć do tego co jest jej/jego celem przy czym ważne żeby był on w miarę możliwości realistyczny, osiągalny. Często celem realistycznym i osiągalnym nie będzie trwała zmiana sprawcy/sprawczyni ale właśnie zatrzymanie jej/jego działania, zwrócenie uwagi na nie, wyrażenie swojego odmiennego 13 zdania, dystansu wobec działań, czy słów. Ćwiczenie asertywnej reakcji można kilkakrotnie powtórzyć. Osoba udzielająca informacji zwrotnej może wymieniać rzeczy, które jej zdaniem przybliżały osobę ćwiczącą do osiągnięcia celu, w szczególności odnosząc się do tych elementów, które składają się na spójną komunikację. Ostateczny sposób reakcji musi uwzględniać możliwości, styl, temperament i zasoby osoby reagującej. Forma i sytuacja, w jakich pojawiają się uprzedzenia i dyskryminacja, określają także reakcję. Dyskryminacja w ustawodawstwie wymaga innych środków niż dyskryminujące zachowania np. Polaków wobec przedstawicieli/ek innych grup (np. Wietnamczyków/ek, żydów/ek, Afrykanów/ek). Nie ma jednak żadnego patentu na reagowanie na powodowane uprzedzeniami wypowiedzi i zachowania np. podczas imprezy, w sklepie, na uroczystości rodzinnej. Wymienię kilka ogólnych czynników i strategii postępowania, których uwzględnienie – po wyćwiczeniu – może pomóc w rozszerzeniu możliwości działania i reakcji. W wielu sytuacjach jesteśmy danym zachowaniem, wypowiedzią zaskoczone/zaskoczeni, dlatego dużą rolę odgrywa intuicyjne działanie, reagowanie zgodnie z tym w jaki sposób oceniamy sytuację, co chcemy/potrzebujemy zrobić, co w danym momencie uznamy za konieczne i możliwe. Wybór adekwatnej reakcji zależy od oceny sytuacji. Możemy zastanowić się i uzależnić wybór reakcji od tego w jakich sytuacjach padały wypowiedzi i kto wypowiedział daną uwagę. Innego polityk/polityczka, rodzaju obcy reakcję prawdopodobnie przechodzień lub podejmiemy, jeśli był to współpasażer/współpasażerka, znajoma/znajomy czy krewny/krewna. Jeśli dyskryminujące, powodowane uprzedzeniami uwagi wypowiada ktoś, kto pełni publiczne funkcje (np. politycy/polityczki czy nauczycielki/nauczyciele), jest to poważniejsze niż w innych przypadkach i zwiększa konieczność reakcji, ponieważ takie wypowiedzi mogą być w przyszłości traktowane jako usprawiedliwienie innych, kolejnych. Wybór reakcji może zależeć także od tego, jaka jest nasza pozycja/rola w danej sytuacji. Jeśli odpowiadam za spotkanie, w trakcie którego dochodzi do jakiejś dyskryminującej 14 uwagi lub zachowania to zwiększa to moją odpowiedzialność za reakcję. Istotne jest też zdecydowanie, co chcę osiągnąć – chcę natychmiastowego przerwania jakiejś wypowiedzi/działania, czy po prostu chcę żeby jakiś komentarz nie pozostał bez reakcji? Czy oczekuję, że ta osoba zmieni swoje podejście? A może chcę po prostu podkreślić, że nie popieram jej wypowiedzi albo że nie mogę jej puścić mimo uszu? Jeśli chodzi o strategie/sposoby reagowania to istnieje ich mnóstwo. Do podstawowych należą 1. DOPYTYWANIE/STAWIANIE PYTAŃ - np. Co dokładnie masz na myśli? Pytania dobrze jest zadawać jeśli faktycznie jesteśmy gotowe/gotowi na rozmowę/dyskusję. 2. WYRAŻENIE WŁASNYCH EMOCJI, ZDANIA – pomaga w pokonaniu własnego milczenia i pobudzeniu innych do myślenia. 3. PRZEDSTAWIENIE motywowane ARGUMENTÓW, uprzedzeniami INFORMACJI i – stereotypami jednocześnie uwagi nie jednak często wynikają z niedoinformowania więc przedstawienie argumentów i informacji może nie spowodować powstrzymania się tej osoby od wytaczania swoich. 4. DYSTANSOWANIE SIĘ – zaznaczenie własnej opinii bez rozpoczynania dyskusji, np. „mam zupełnie inne zdanie na ten temat”. Szczególnie w sytuacjach grupowych i publicznych rasistowskie, seksistowskie, homofobiczne itp. wypowiedzi nie powinny pozostać bez odpowiedzi – jest bardzo ważne, żeby stawić czoła rozprzestrzeniającej się normalizacji takich sposobów myślenia i zachowania. Im częściej decydujemy się przerywać milczenie wokół dyskryminacji i przemocy, im częściej mówimy i działamy z tym większą swobodą nam to przychodzi. Kiedy zaczynamy mówić i reagować wychodzimy z pozycji którą nadał nam sprawca/atakujący – ofiary lub biernego świadka/świadkini. Bibliografia: Trening asertywności, Maria Król – Fijewska, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1993 Stanowczo, łagodnie, bez lęku, Maria Król – Fijewska, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 15 2009 Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, Maja Branka, Dominika Cieślikowska, Stowarzyszenie Villa Decjusza, Kraków 2010 Antydyskryminacja. Pakiet edukacyjny, Jasmine Bohm, Volker Frey, Dieter Schindlauer, Katrin Wladash, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2005 Bio autora/ki Agata Teutsch - Działaczka feministyczna i lesbijska oraz edukatorka, ekspertka i autorka publikacji i materiałów edukacyjnych z zakresu praw człowieka, przeciwdziałania dyskryminacji, przemocy i przestępstwom z nienawiści (hate crimes). Współtworzy m.in. program edukacji antydyskryminacyjnej „Nikt nie rodzi się z uprzedzeniami”, prowadzi serwis www.bezuprzedzen.org. Edukatorka antyprzemocowa i antydyskryminacyjna, ma certyfikat jakości szkoleń STOP i WenDo (samoobrony i asertywności dla kobiet i dziewcząt). Do 2003 roku prowadzi warsztaty i treningi antydyskryminacyjne i antyprzemocowe (także dla trenerów i trenerek) oraz warsztaty o charakterze emancypacyjnym/wzmacniającym dla osób z grup narażonych lub doświadczających dyskryminacji i przemocy. Współzałożycielka Fundacji Autonomia, Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej, grupy nieformalnej Ulica Siostrzana, członkini Towarzystwa Interwencji Kryzysowej i Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych. Tekst opracowany w ramach Specjalistycznej Szkoły Facylitacji Społecznej na rzecz Przeciwdziałania Dyskryminacji – poziom zaawansowany. Projekt: Sieć na rzecz promowania równości i różnorodności w działaniach administracji publicznej – „Równość i Różnorodność – praktycznie” realizowany przez Funduszu Współpracy i Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej 16 Projekt współfinasowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 17
