Warszawa, 2 lipca 2017 r. Szanowna Pani Minister Anna Zalewska

Warszawa, 2 lipca 2017 r.
Szanowna Pani Minister
Anna Zalewska
Ministerstwo Edukacji Narodowej
Szanowna Pani Minister,
W związku z trwającymi konsultacjami społecznymi dotyczącymi projektu rozporządzenia w
sprawie wymagań wobec szkół i placówek, w imieniu Towarzystwa Edukacji
Antydyskryminacyjnej (TEA), pragniemy zgłosić następujące uwagi.
Nasz głęboki niepokój wzbudził fakt, że z treści rozporządzenia usunięty został zapis o
konieczności prowadzenia przez szkoły działań antydyskryminacyjnych obejmujących całą
społeczność szkolną. Zobowiązanie to obejmowało wszystkie przedszkola i szkoły oraz placówki
edukacyjne (w tym poradnie psychologiczno-pedagogiczne i ośrodki doskonalenia nauczycieli) i
związane było z konstytucyjnym prawem do życia w środowisku wolnym od dyskryminacji.
W uzasadnieniu do projektu czytamy m.in., iż zaproponowane zostały zmiany „wynikające z
dotychczasowych doświadczeń w realizacji przez szkoły i placówki wymagań oraz z analizy
wyników ewaluacji”. W tym kontekście chcemy wyrazić swoje głębokie przekonanie, że mimo
wielokrotnego wskazywania na problemy związane z realizacją wymagania dotyczącego
przeciwdziałania dyskryminacji (o czym pisaliśmy m.in. w raporcie z badania: „Dyskryminacja w
szkole: obecność nieusprawiedliwiona”, gdzie analizowaliśmy dane Systemu Ewaluacji Oświaty)
wskazywaliśmy jednocześnie na konieczność wsparcia szkół w realizacji tego zobowiązania i
deklarowaliśmy pomoc w tym aspekcie.
W ramach w/w badania przeprowadzono analizę jakościową dotyczącą obszaru „W szkole lub
placówce realizowane są wymagania obejmujące całą społeczność szkoły lub placówki”. Z
analizy tej wynika jednoznacznie, że poziom kompetencji antydyskryminacyjnych jest wśród
nauczycielek i nauczycieli bardzo niski – zaprzeczają oni istnieniu zjawiska dyskryminacji w
szkole, jednocześnie podając przykłady działań wykluczających i dyskryminujących ze względu
na płeć, pochodzenie narodowe i etniczne, ubóstwo, orientację seksualną, kolor skóry,
niepełnosprawność i mniejszą sprawność fizyczną, wygląd zewnętrzny (m.in. otyłość, niski
wzrost, sposób ubierania się). Można odnieść wrażenie, że z jednej strony nauczycielkom i
nauczycielom brakuje aparatu pojęciowego związanego z tą tematyką, z drugiej – obawiają się
przyznania, że w szkole pojawia się dyskryminacja, ponieważ nie wiedzą, w jaki sposób na takie
działania reagować, nie otrzymują systemowego wsparcia w tym zakresie.
Jednocześnie w odpowiedzi na pytania dotyczące prowadzonych działań antydyskryminacyjnych
podawanych jest szereg działań, które w ogóle nie są związane z przeciwdziałaniem
dyskryminacji (działania charytatywne, prozdrowotne, religijne, pomocowe, integracyjne,
dotyczące umiejętności społecznych), czasem wręcz prowadzące do utrwalania stereotypów i
uprzedzeń.
Warto też podkreślić fakt, że ok. 60% nauczycielek i nauczycieli badanych w SEO zdecydowanie
zaprzecza istnieniu dyskryminacji w szkole, co stoi w sprzeczności z danymi pochodzącymi z
pogłębionych wywiadów indywidualnych z nauczycielkami i nauczycielami, którzy już prowadzą
edukację antydyskryminacyjną w swojej pracy pedagogicznej (realizowanych w ramach tego
samego badania). Widocznym jest, że wysoka świadomość antydyskryminacyjna oraz
kompetencje antydyskryminacyjne (wiedza i umiejętności, wymienione w definicji edukacji
antydyskryminacyjnej) mają wpływ na:
1.
Umiejętność identyfikowania zachowań dzieci, młodzieży oraz dorosłych uczących się i
pracujących w szkole jako zachowań o charakterze dyskryminacji.
2.
Umiejętność reagowania na takie zachowania w sposób odnoszący się do ich przyczyny,
czyli faktu, że osoba dyskryminowana należy do mniejszości, oraz niosący trwały edukacyjny
efekt (jasne potępienie zachowania dyskryminującego, połączone z informacjami nt. sytuacji
grupy mniejszościowej, jej praw, ruchów emancypacyjnych),
3.
Gotowość do nazwania zachowania dyskryminacją (a nie tylko „dokuczaniem”,
„izolowaniem”, „wyśmiewaniem”, „wyzwiskiem” – taka interpretacja wpisuje zachowania
dyskryminujące w kulturę szkoły, w pewną normę relacji rówieśniczych).
W sytuacji, kiedy nauczyciele nie identyfikowali w swoich szkołach i placówkach sytuacji
dyskryminacji, często uznawali prowadzenie działań antydyskryminacyjnych za bezzasadne, i
komunikowali to w trakcie ewaluacji (taka interpretacja była akceptowana podczas części
ewaluacji zewnętrznych jako spełnienie obszaru na poziomie D). Badanie wyraźnie pokazuje, że
sformułowanie „działania antydyskryminacyjne” nie jest wystarczające dla prowadzenia
rzetelnej edukacji przeciwdziałającej dyskryminacji i wykluczeniu ze względu na różnorodne
przesłanki. Taka wiedza i umiejętności są także potrzebne do procesu planowania i realizacji
edukacji antydyskryminacyjnej faktycznie adresowanej do całej społeczności szkoły/placówki.
Powyższe badania wskazują na konieczność dalszej pracy w obszarze przeciwdziałania
dyskryminacji i umożliwiają skorzystanie z wyników analizy danych zebranych w SEO do
ulepszenia zapisów przygotowywanego rozporządzenia o nadzorze pedagogicznym.
Rezygnacja z zapisów antydyskryminacyjnych (zarówno w projekcie konsultowanego
rozporządzenia jak i w preambule do podstawy programowej kształcenia ogólnego) jest więc
działaniem, które nie tylko usankcjonuje obecne trudności i wyzwania ale też zniweczy wysiłki
podejmowane w szkołach na rzecz ochrony tych dzieci, które są najbardziej narażone na
dyskryminację. Taki kierunek zmian stoi też w sprzeczności ze znajdującym się w innym miejscu
uzasadnienia zapisami mówiącymi o tym, że „Obowiązkiem szkoły jest kształcenie i
wychowywanie młodego pokolenia w poszanowaniu wartości, przygotowywanie do
odpowiedzialności i uczenie umiejętności współpracy. […] Wymagane jest zatem aby szkoły i
placówki dbały o właściwe postawy i respektowanie norm społecznych, zgodne z wartościami i
normami społeczeństwa demokratycznego. […] Równie istotne staje się uczenie szacunku dla
innych i kształtowanie postawy dialogu rozumianego nie tylko jako prezentowanie swoich
argumentów, ale także umiejętność wysłuchania i rozumienie argumentów innych”. W tym
kontekście przeciwdziałanie dyskryminacji staje się warunkiem koniecznym realizacji w/w
postulatów.
W innym miejscu uzasadnienia czytamy, że „wymagania dotyczące prowadzenia działań
wychowawczych i profilaktycznych zostały opisane w taki sposób, aby szkoły i placówki mogły je
realizować w zakresie rzeczywistych problemów występujących w danej szkole lub placówce, w
oparciu o zdiagnozowane problemy uczniów i zagrożenia występujące w ich środowisku”.
Chcemy zatem przypomnieć, że zjawisko dyskryminacji w szkole jest rzetelnie
udokumentowane. Badania przeprowadzone m.in. przez Centrum Badań nad Uprzedzeniami
Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Badań Edukacyjnych oraz liczne organizacje pozarządowe
jednoznacznie wskazują, że w polskich szkołach dochodzi do nierównego traktowania ze względu
na wszystkie możliwe przesłanki (m.in. płeć, rasę, pochodzenie narodowe i etniczne, wyznanie i
bezwyznaniowość, niepełnosprawność, orientację seksualną, status społeczno-ekonomiczny).
Diagnozę tę potwierdzają doświadczenia organizacji, które regularnie pracują z nauczyciel(k)ami
i całymi społecznościami szkolnymi. W przypadku konkretnych uczniów i uczennic mowa
nienawiści, dyskryminacja oraz przemoc motywowana uprzedzeniami stanowią poważne
zagrożenie dla ich podstawowego poziomu bezpieczeństwa i zdrowia. Obowiązek
przeciwdziałania dyskryminacji wprost odnosi się do zapisu w uzasadnieniu mówiącym o tym, że
„jednym z podstawowych warunków prawidłowego procesu uczenia się jest poczucie
bezpieczeństwa i akceptacja tego, co dzieje się wokół nas”.
Jako ogólnopolskie stowarzyszenie, którego misją jest rozwijanie i upowszechnianie edukacji
antydyskryminacyjnej tak, aby każda osoba współtworzyła świat wolny od dyskryminacji i
przemocy, podtrzymujemy gotowość współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej i jego
partnerami, w celu wspierania równościowych zmian w szkołach w Polsce.
Wnosimy zatem o to, aby zapisy dotyczące działań antydyskryminacyjnych zostały utrzymane w
projekcie rozporządzenia i liczymy, że doczekają się rzetelnej realizacji.
Z poważaniem,
Elżbieta Kielak
Marta Gontarska
Członkinie zarządu Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej
Do wiadomości:
dr Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich
Marek Michalak, Rzecznik Praw Dziecka
dr Barbara Rudzińska-Mękal, dyrektor Ośrodka Rozwoju Edukacji