Grecja w okresie archaicznym

Grecja w okresie archaicznym
1. Cele lekcji
a) Wiadomości
Uczeń zna:







pochodzenie Greków,
osiągnięcia cywilizacji minojskiej i achajskiej kontynuowane przez Greków,
przyczyny wzmożenia kontaktów z ludami Bliskiego Wschodu,
rodzaje ustrojów oraz okoliczności częstych przewrotów ustrojowych,
etapy rozwoju sztuki greckiej w VII i VI w. p.n.e.,
osiągnięcia Homera, Hezjoda, Talesa, Solona, Kleistenesa i Pizystrata,
ważniejsze daty w historii Grecji okresu archaicznego.
b) Umiejętności
Uczeń potrafi:




wskazać na mapie zasięg greckiej kolonizacji oraz jej przyczyny – zarówno
gospodarcze, jak i polityczne,
zdefiniować pojęcia: monarchia, tyrania, oligarchia, arystokracja, demokracja, okres
archaiczny, Wielka Grecja,
wskazać na mapie ważniejsze miejsca: Olimpia, Sparta, Ateny (oraz ich port Pireus),
Argos, Milet, Efez, Syrakuzy, Tarent, Massalia,
rozpoznać na ilustracjach zabytki kultury greckiej okresu archaicznego.
2. Metoda i forma pracy
Praca z mapą, wykład, rozmowa nauczająca, nauczanie zbiorowe
3. Środki dydaktyczne
Mapa, atlasy, ilustracje z książki Sztuka starożytnej Grecji
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
1. Czynności organizacyjne (wprowadzenie uczniów do klasy, sprawdzenie listy
obecności).
2. Nawiązanie do poprzedniej lekcji. (Osiągnięcia i charakter cywilizacji minojskiej i
achajskiej, czas ich rozwoju oraz moment i przyczyny załamania. Napór kolejnych
ludów indoeuropejskich na Półwysep Bałkański i Peloponeski). Na podstawie
odpowiedzi jednego z uczniów.
b) Faza realizacyjna
Wykład nauczyciela (załącznik 1.)
W toku wykładu:



uczniowie lokalizują wspominane obszary w atlasach,
uczniowie w rozmowie z nauczycielem próbują analizować przedstawiane fakty,
nauczyciel prezentuje przykłady waz w stylach: geometrycznym, orientalnym, czarnoi czerwonofigurowym.
c) Faza podsumowująca
Zebranie wiadomości z lekcji:
Po załamaniu cywilizacyjnym, spowodowanym m.in. przybyciem Dorów oraz wiekach
ciemnych ok. IX wieku p.n.e., rozpoczął się trwający do wojen perskich okres archaiczny. W
tym czasie Grecy rozwinęli szeroko zakrojoną kolonizację terytoriów zamorskich (przede
wszystkim Wielkiej Grecji), połączoną z ekspansją handlową (ceramika, produkty rolne).
Przyczyniło się to do nawiązania kontaktów z innymi ludami śródziemnomorskimi, a tym
samym wzbogacenia greckiej kultury o elementy zaczerpnięte z Syrii, Mezopotamii i Egiptu –
zwłaszcza w dziedzinie kultury materialnej (rozwój rzeźby i architektury przede wszystkim
po wpływem Egipcjan), ale też i duchowej. Wówczas powstały dwa utwory epickie – Iliada i
Odyseja – fundamentalne nie tylko dla Greków, ale też dla całej cywilizacji zachodniej.
Ogromne znaczenie miało też przejęcie pisma alfabetycznego od Fenicjan.
5. Bibliografia
1. Bernhard M., Sztuka starożytnej Grecji, t. I-IV, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1989.
2. Bravo B., Wipszycka E., Historia starożytnych Greków, t. I, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
3. Griffin J., Homer, Prószyński i Spółka, Warszawa 1999.
4. Herodot, Dzieje, Czytelnik, Warszawa 2002.
5. Lengauer W., Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, DiG, Warszawa
1999.
6. Luce J.V., Homer i epoka heroiczna, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe,
Warszawa 1988.
7. Musiał D., Starożytna Grecja, [w:] M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia
starożytna, Trio, Warszawa 1999.
8. Sacks D., Encyklopedia świata starożytnych Greków, Wiedza i Życie, Warszawa
2001.
6. Załączniki
a) Wykład nauczyciela
załącznik 1.
Przybycie Dorów wywołało migrację innych ludów, a to z kolei przyczyniło się do
pogłębienia chaosu – ośrodki władzy Achajów uległy spustoszeniu. Wieki ciemne (ze względu
na brak źródeł pisanych) Grecji trwały do IX wieku p.n.e.
W tym czasie nowo przybyłe plemiona greckie przyswoiły sobie niektóre z dokonań
Minojczyków i Achajów. Nawiązały też kontakt z przedstawicielami innych kultur
śródziemnomorskich – przede wszystkim z Fenicjanami, od których przejęły pismo
alfabetyczne.
Od IX w. p.n.e. sytuacja względnie ustabilizowała się. Od tego momentu można mówić o
okresie archaicznym w greckiej historii tj. poprzedzającym klasyczny rozwój cywilizacji
Hellady (od czasów wojen perskich).
Powstały nowe ośrodki greckie, także na wyspach Morza Egejskiego i wybrzeżach Azji
Mniejszej – Milet, Efez. (Uczniowie lokalizują wspominane obszary w atlasach).
Zapewne w IX lub VIII w. p.n.e. nastąpiło zebranie i spisanie (pismem alfabetycznym) pieśni
związanych z wojną trojańską oraz wędrówką Odyseusza. Według tradycji, miał tego
dokonać niewidomy śpiewak Homer, najprawdopodobniej jednak za tym imieniem kryje się
wielu twórców.
Ok. 780 r. p.n.e., ze względu na przeludnienie, Grecy rozpoczęli kolonizację morską. Główne
obszary ich zainteresowania to południowe i północne wybrzeża Morza Czarnego oraz
obszary tzw. Wielkiej Grecji (Sycylia i południowa część Półwyspu Apenińskiego), gdzie
powstały m.in. Syrakuzy, Neapol i Talent. Przy ujściu Rodanu Grecy założyli Massilię –
ważny punkt handlu cyną. W efekcie kolonizacji Grecy stali się (obok Fenicjan) najczęściej
spotykanymi żeglarzami na Morzu Śródziemnym i Czarnym. Wynikały z tego nie tylko
korzyści handlowe, ale też kulturowe, np. wpływ kontaktów z Egipcjanami na rozwój greckiej
architektury i rzeźby. (W tym miejscu uczniowie próbują doszukać się takich korzyści w
krótkiej dyskusji).
Już Achajowie przejęli szereg wyobrażeń mitologicznych od znanych im ludów Bliskiego
Wschodu (zwłaszcza Hetytów), proces ten kontynuowano także w okresie archaicznym.
Ślady tego tranzytu idei można dostrzec na przykładzie Teogonii Hezjoda, zawierającej
tradycje bardzo przypominające niektóre hetyckie mity. Również wiedza astronomiczna i
matematyczna Greków uległa wówczas znacznemu rozszerzeniu pod wpływem wschodnich
impulsów, powstały także zaczątki filozofii greckiej – Tales z Miletu.
Mimo ogromnej ilości miast-państw zamieszkiwanych przez Greków, pozostawali oni
świadomi swej wspólnoty językowej i obyczajowej, pozytywnie odróżniającej ich (we
własnym przekonaniu) od ludów barbarzyńskich (pierwotnie określenie to nie miało
wydźwięku negatywnego – oznaczało cudzoziemców nieznających greki). Od roku 776 p.n.e.
w świątyni Dzeusa w Olimpii odbywały się co cztery lata igrzyska, w których uczestniczyli
przedstawiciele wszystkich skupisk greckich.
W drugiej połowie VIII w. p.n.e. Spartanie opanowali terytoria Messenii (południowozachodni Peloponez), dążąc do zdominowania półwyspu.
Wraz z następnymi stuleciami aktywność Greków wzrastała. W świecie śródziemnomorskim
znani byli przede wszystkim ze swej ceramiki. (W miarę możliwości można zaprezentować
przykłady waz w stylach: geometrycznym, orientalnym, czarno- i czerwonofigurowym). Z jej
produkcji słynęli zwłaszcza Koryntczycy i Ateńczycy. Greków mile widziano także jako
najemników w armiach bliskowschodnich władców.
(Ta część lekcji może być realizowana w formie rozmowy z uczniami, którzy powinni sami
spróbować określić przytaczane formy rządów). Rozdrobnienie terytorialne Hellady,
podzielonej na tysiące większych i mniejszych miast-państw, sprzyjało rozwojowi systemów
politycznych dotąd niespotykanych. Monarchowie (np. Atenach) pełnili funkcje kapłańskie
lub też dowódców wojskowych (w Sparcie). Faktyczną władzę sprawowały najbardziej
wpływowe rody kontrolujące zasoby poszczególnych miast-państw. Ten typ ustroju
politycznego zwykło się określać jako arystokrację (rządy najlepszych). Zdarzało się, że do
najwyższej władzy dochodziło kilka lub nawet jedna rodzina; w takim wypadku arystokracja
przeistaczała się oligarchię (rządy niewielu). Od VII w. p.n.e. zdarzało się często (po raz
pierwszy w Koryncie), że na czele miasta stawała jednostka, bez uzasadnienia tej
okoliczności pochodzeniem z królewskiej rodziny (nierzadko o przekazaniu władzy
decydował ogół obywateli), w tym przypadku ustrój określano mianem tyranii (bez
negatywnych podtekstów). W VI w. p.n.e. okazjonalnie kontrolę nad państwem obejmował
ogół obywateli (demokracja – rządy ludu). Wielokrotnie zdarzały się częste zmiany tych
systemów w mniej lub bardziej burzliwych okolicznościach.
Widać to zwłaszcza na przykładzie Aten, gdzie frakcje demokratyczne próbowały wymusić
ustępstwa podatkowe ze strony możnych rodów, w tym celu przeprowadzono reformę Solona
w roku 594 p.n.e. Podobnie rzecz się miała w 508 r. p.n.e., gdy kolejną reformę
przeprowadzał Kleistenes.
W międzyczasie Ateńczycy wybrali swym tyranem Pizystrata. za jego rządów Ateny stały się
znaczącym miastem Hellady, którego produkty (czarno- i czerwonofigurową ceramikę oraz
oliwę) ceniono także na Bliskim Wschodzie.
b) Zadanie domowe
Przeczytanie wybranych przez ucznia fragmentów (ewentualnie całości) Dziejów Herodota
(dla chętnych).
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
Najważniejsze wnioski z lekcji
Kolejne fale ludów Greckich doprowadziły do załamania cywilizacji achajskiej. Z czasem
jednak – bazując na dokonaniach Achajów i Minojczyków oraz zapożyczeniach od ludów
Bliskiego Wschodu (zwłaszcza Fenicjan) Grecy wytworzyli nowy typ cywilizacji, oparty na
niezależnych miastach w większości rządzonych przez arystokrację. Stopniowo zaczęły
formować się także inne systemy polityczne – oligarchia, tyrania i demokracja.