agresja-i-przemoc-rady-dla

Przemoc i agresja w szkole
Wyrażanie złości jako profilaktyka agresji
Złość często mylona jest z agresją. Sama w sobie jest emocją, która tak jak każda inna nie podlega ocenie nie sposób stwierdzić, czy to dobrze czy źle, że ktoś się zezłościł. Natomiast złość może być wyrażana na
różne sposoby:
- pasywny (zamykanie się w sobie, chęć izolacji, milczenie itp.); taki sposób może przynosić szkodę
osobie, która się złości np. w postaci chorób psychosomatycznych
- konstruktywny. czyli zmierzający do rozwiązania problemu (powiedzenie drugiej osobie o tym co
czujemy, działania mające na celu pozbycie się złości – krzyk, tupanie, trzaskanie drzwiami, wysiłek
fizyczny itp.)
- agresywny, czyli wyrządzający szkodę komuś, czemuś (obrażanie, bicie, niszczenie przedmiotów itp.).
Złość może być więc wyrażana za pomocą różnych zachowań, które jak najbardziej podlegają naszej
ocenie. Bardzo często dorośli pozwalają dzieciom jedynie na pasywne formy okazywania złości bądź
oczekują od nich bardzo dojrzałych konstruktywnych sposobów, np. mediacji, powiedzenia o swoich
emocjach. Działania szkolne dotyczące złości powinny być ukierunkowane na naukę konstruktywnych
sposobów jej wyrażania i jednocześnie wyraźnie sprzeciwiające się agresji (np. wolno ci być złym ale nie
możesz wtedy nikogo obrażać). Poprzez właściwe formy wyrażania złości często możemy zapobiec agresji w
szkole.
Czym się różni agresja od przemocy?
W języku potocznym te dwa pojęcia często występują jako synonimy, są stosowane zamiennie. Jednak
właściwe rozumienie istoty tych zjawisk jest pierwszym i kluczowym elementem podczas tworzenia szkolnej
strategii (systemu) przeciwdziałania przemocy.
Agresja
To zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie szkody komuś innemu lub sobie (tzw. autoagresja)
bądź czemuś (np. niszczenie rzeczy należących do drugiej osoby, ale też naruszenie dobrego imienia,
reputacji, pozycji w grupie itp.).
O agresji możemy mówić, gdy:
- obie strony dysponują podobną siłą fizyczną (np. dwaj uczniowie tej samej klasy) i psychiczną
- poszkodowany jest w stanie się obronić
- akty agresji mają charakter incydentalny (jednorazowy lub sporadyczny)
- role uczniów nie są sztywne i utrwalone (sprawca agresji i poszkodowany mogą zamienić się
miejscami), np. Jurek pobił Wacka, a Wacek w rewanżu wrzucił mu plecak do śmietnika.
Rodzaje agresji i jej formy
Spośród agresji wyróżniamy:
- agresję fizyczną przykłady zachowań:
bicie, popychanie, szturchanie ,kopanie, niszczenie rzeczy
plucie
- agresję słowną (werbalną):
przezywanie, obrażanie (osoby, jej rodziny, przyjaciół) , wyśmiewanie, obraźliwe smsy, listy, plotkowanie,
obgadywanie
- agresję bez kontaktu (werbalnego i fizycznego):
obraźliwe, wrogie miny, obraźliwe , wrogie gesty, izolowanie (odsuwanie od grupy, zajęć) , manipulowanie
związkami.
Z wiekiem uczniowie przechodzą od prostych (prymitywnych) i łatwo zauważalnych (agresja
fizyczna) form agresji do bardziej dyskretnych (agresja słowna i bez kontaktu).
Chłopcy częściej stosują agresję fizyczną, ich zachowania mają bardziej otwarty charakter, dziewczynki
często posługują się agresją werbalną, mającą na celu osłabienie pozycji jakiejś osoby w grupie, obniżenie jej
poczucia własnej wartości.
Przemoc
To zamierzone działanie skierowane przeciwko komuś lub czemuś (podobnie jak w przypadku agresji),
którego celem jest zaszkodzenie lub osiągnięcie innego celu (np. podbudowanie własnej pozycji w grupie).
Przemoc charakteryzuje się:
- najczęściej jest zjawiskiem cyklicznym, w trakcie którego występują okresy względnego spokoju i
eskalacji przemocy,
- uczniowie wchodzą w role sprawcy (sprawców), ofiary i świadków,
- w odróżnieniu od agresji role te są stałe (ofiara nie jest w stanie przeciwstawić się sprawcy),
- im dłużej trwa przemoc, tym bardziej w/w role utrwalają się (stają się sztywne) i trudniej z nich wyjść
(uczniowie mogą te role powielać także winnych grupach),
- występuje nierównowaga sił (sprawca ma wyraźną przewagę nad ofiarą np. starszy nad młodszym,
grupa nad jednostką, uczeń , który jest od dawna w szkole nad nowym uczniem w klasie itp.),
- przemoc sama się nie kończy; przerwanie przemocy wymaga interwencji z zewnątrz (rodziców, nauczycieli).
Formy przemocy
Podobnie jak w przypadku agresji, przemoc możemy podzielić na:
- przemoc fizyczną, czyli:
bicie, popychanie, szturchanie, kopanie, niszczenie rzeczy, plucie, wymuszanie pieniędzy
- przemoc słowną:
obrażanie, straszenie, grożenie, wyśmiewanie, plotki, szantaż, przezywanie
- przemoc bez kontaktu:
izolowanie
manipulowanie związkami
miny, gesty (obraźliwe , wrogie).
Jak wyrażać swoją złość nie krzywdząc innych?
Mówienie o swojej złości
Wyobraźmy sobie taką sytuację: pożyczyłeś koledze płytę, miał ci ją oddać tydzień temu, a do tej pory jej nie
przynosi:
- Staraj się unikać ocen, trzymaj się raczej faktów
Ocena powoduje, że druga osoba zaczyna się tłumaczyć, udowadniać że taka nie jest;
zamiast: Jesteś nieodpowiedzialny; nie można na tobie polegać; nie zasługujesz na zaufanie powiedz: Jestem
na ciebie zły, bo nie oddałeś mi płyty; obiecałeś mi ją przynieść tydzień temu; chcę ją odzyskać bo bardzo ją
lubię.
- Powiedz o swoich emocjach, które przeżywasz w związku z tą sytuacją bez obrażania
Np.: jestem zły; wściekły; jest mi przykro, zamiast zawsze tak z tobą jest, nigdy nie potrafisz dotrzymać
słowa
Emocje, podobnie jak fakty, są prawdziwe, nie można z nimi polemizować, zatem nasz rozmówca dostaje
jasną informację, jak się czujemy w związku z tym co zrobił. Staraj się unikać słów „zawsze” i „nigdy”, gdyż
są one z reguły nieprawdziwe (przecież każdemu z nas przynajmniej raz zdarzyło się oddać coś w terminie).
- Wyraź swoje oczekiwania
Np.: chcę żebyś oddał mi płytę; jeśli umawiamy się na jakiś termin, chcę żebyś go przestrzegał; jeśli masz
zamiar potrzymać tę płytę dłużej, to powiedz mi o tym, zapytaj.
Nasz rozmówca dostaje jasną informację, jak chcielibyśmy, aby się zachował teraz i na przyszłość,
jednocześnie taki rodzaj komunikatu go nie obraża.
Konstruktywne sposoby wyrażania złości:
Złość jest emocją, która wyzwala dużo energii. Pewnie wielu z nas zdarzyło się wykonać ciężką fizyczną
pracę, gdy byliśmy zdenerwowani (trzepanie dywanów, skopanie ogródka itp.).
Także u sportowców złość wyzwala czasem dodatkowe pokłady energii, które pozwalają niekiedy
na
przekroczenie własnych barier. Opanowanie konstruktywnych sposobów wyrażania złości pozwala na
pozbycie się energii tak, aby nie krzywdzić innych. Oto niektóre z nich :
- wysiłek fizyczny sport lub praca:
różnego rodzaju zawody (bieganie, gry zespołowe, zabawy ruchowe)
walka i rywalizacja na określonych zasadach i w odpowiednich granicach (np. siłowanie się)
ćwiczenia fizyczne (worek treningowy, podciąganie na drążku, siłownia itp.)
prace w klasie i szkole (malowanie ogrodzenia, sprzątanie/odśnieżanie boiska, ścieranie tablicy, przynoszenie
kredy itp.)
krzyk
napisanie o swojej złości lub jej narysowanie
słuchanie muzyki
wyrażanie złości za pomocą gry na instrumentach (np. odgrywanie scenek za pomocą muzyki)
techniki relaksacyjne
krótka gimnastyka podczas lekcji
zabawy pozwalające na odreagowanie złości (np. wojna na papierowe kule).
Co osłabia agresję w szkole?
- krótkie przerwy w trakcie zajęć poświęcone na gimnastykę, ruch
- praca w grupach
- stworzenie możliwości do kreatywnego tworzenia
- jasne, zrozumiałe dla uczniów zasady (dot. np. oceniania, sposobu odnoszenia się dolinnych itp.) wraz z
konsekwencjami (takimi, które jesteśmy wstanie realnie stosować!!!)
- możliwość samodzielnej pracy
- ograniczenie korzystania ze źródeł wtórnych (ilustracje, tekst itp.) na rzecz takich, które uczniowie mogą
sami dotknąć, zbadać zaobserwować (eksperymenty, doświadczenia, pomiary itp.)
- stworzenie atmosfery sprzyjającej wymianie poglądów (np. dyskusje problemowe, rozmowy w kręgu)
- możliwość odgrywania ról
- stworzenie możliwości do samokontroli własnych efektów pracy.
Kto dokucza innym? Jakie cechy sprzyjają wchodzeniu w role sprawcy?
Sprawcy rzadko działają sami, zazwyczaj jest to grupa, składająca się z co najmniej dwóch lub trzech
osób (tzw. asystenci).
Tacy uczniowie sami nie inicjują przemocy, ale biorą w niej udział. Często są to osoby o niskim poczuciu
własnej wartości, którym grupa dodaje pewności siebie.
Komu dokuczają? Kto jest celem ataków ze strony sprawców?
Wśród wielu osób panuje opinia, że dziecko zostaję ofiarą dlatego, że jest inne niż grupa (rude, grube, dziwnie
się ubiera itp ), tymczasem według badań różnice w wyglądzie zewnętrznym nie mają aż tak wielkiego
wpływu na pojawienie się zjawiska przemocy. Są jednak cechy, które sprawiają, że dziecko częściej niż inne
staje się przedmiotem ataków ze strony sprawców:
- duży poziom lęku
- słaby kontakt z rówieśnikami lub jego brak; lepszy kontakt z dorosłymi
- duża wrażliwość

niska samoocena
- mała samodzielność
- nieumiejętność bronienia się, reaguje pasywnie
- bierność
- u chłopców mała sprawność fizyczna
Co zrobić, gdy Ci dokuczają?
Każdy człowiek posiada terytorium, czyli własną przestrzeń zarówno fizyczną, np.: nasze ciało,
dystans, czyli odległość dzielącą nas od innych osób, jak i psychologiczną, np: poczucie własnej wartości,
nasze prawa i potrzeby, poglądy, przekonania itp.
W sytuacji agresji i przemocy, druga osoba lub osoby naruszają nasze terytorium. Dokuczanie jest zatem
swego rodzaju atakiem na nasze „terytorium psychologiczne”, którego celem jest wyrządzenie nam szkody. W
sytuacji dokuczania uczniowie mogą przyjmować trzy rodzaje postaw:
- uległą (pasywną)
- agresywną
- asertywną.
Każda z wyżej wymienionych strategii ma swoje wady i zalety, można na nie spojrzeć również z perspektywy
„terytorium”.
Jak reagować?
Unikaj
Powiedz
Oceniania sprawcy np. przez takich jak ty
nie można się tu czuć bezpiecznie; ty
bandyto
Udawania że nie wiesz co się dzieje np. co
wy tu robicie? ; co tu się dzieje?
Łagodzenia sytuacji, obracania w żart np.
chłopaki, no już przestańcie, macie zabawy
jak przedszkolaki…
Opisz zachowanie np. nie jest w porządku, że
przezywasz Jacka; wypchnąłeś go kolejki tak nie
wolno
Nazwij to, co widzisz np. uderzyłeś go, pokazałaś jej
obraźliwy gest)
Wyprostuj się, mów poważnie, zdecydowanym
tonem , patrz na sprawcę
Długich wypowiedzi
Moralizowania
Używaj krótkich, jasnych komunikatów, nazwij
zachowania np. widzę, że go obrażasz to jest agresja
Powołuj się na zasady i normy np. u nas w szkole się
nie przezywamy, mamy taką zasadę, że nie bijemy
innych
Agresji fizycznej nie staraj się samemu
wymierzyć sprawiedliwości, nie popychaj,
nie szarp
Straszenia, grożenia np. następnym razem
to dopiero zobaczysz, jak jesteś taki mocny
to może ze mną spróbujesz
Stań między sprawcą i poszkodowanym, nie pozwól
na kolejne zachowania agresywne
Wchodzenia w rolę sprawcy np. a jak ja
bym ci tak zrobił, to jakbyś się czuł, to może
my się z ciebie pośmiejemy
Powiedz sprawcy co czuje druga osoba np. to go
bolało, jest jej przykro, mógł się poczuć odrzucony itp.
Powiedz o konsekwencjach np. jeśli nie przestaniesz,
pójdziemy po nauczyciela i będziesz ukarany
Przykładowe scenariusze zajęć:
Scenariusz I
Temat: Agresja w nas i wokół nas – dlaczego zachowujemy się agresywnie.
Cele operacyjne:
Uczeń:
 wie, czym jest agresja
 umie określić przyczyny agresywnych zachowań
 zna skutki agresji
Pomoce: szary papier, markery, kreda, tablica.
1. Wprowadzenie: (ok. 5 min.). Na zasadzie „burzy mózgów” uczniowie mówią, z czym kojarzy się
im agresja. Nauczyciel zapisuje hasła na tablicy.
2. Rodzaje agresji (ok. 5 min.). Nauczyciel wyjaśnia, czym jest agresja oraz jakie są jej rodzaje.
Zwraca uwagę na fakt, że agresja to nie tylko napaść fizyczna. Następnie mówi, jaka jest różnica
pomiędzy agresją a przemocą.
3. Przyczyny agresji (ok. 10 min.). Nauczyciel odczytuje opisy sytuacji pokazujące agresywne
zachowania bohaterów. Wspólnie z uczniami zastanawia się nad przyczynami zachowań
agresywnych. Zapisuje je na tablicy.
Sytuacja I
Na lekcji WF chłopcy grali w siatkówkę. Nauczyciel poprosił Bartka i Jacka na kapitanów drużyn. Mieli
skompletować zespoły. Oczywiście, znowu nikt nie chciał Michała do swojej drużyny. Jak zwykle... Michał
robi, co może, aby poprawić technikę gry. W sobotę ćwiczył nawet z ojcem. Na nic. Nawet nie dają mu
szansy... Tym razem był naprawdę rozgoryczony. Usiadł na ławce rezerwowych . Postanowił się odegrać.
Okazja nie kazała długo na siebie czekać: gdy Bartek podbiegał do niego za piłką, Michał wysunął do
przodu nogę... Chłopak przewrócił się, poleciała mu krew z nosa. Michał udawał, że to było
niezamierzone, ale siedzący obok Piotrek widział, że wykonał ten ruch specjalnie.
Pytania do uczniów:
Jaka była przyczyna agresywnego zachowania Michała? (zazdrość, poczucie krzywdy).
Jakie mogą być inne przyczyny, dla których ludzie zachowują się agresywnie?
Sytuacja II
Krystian ogląda często filmy sensacyjne. Szczególnie lubi te z Arnoldem Schwarzeneggerem oraz
Bruce'em Willisem. Pragnie być taki, jak odgrywani przez nich bohaterowie: silny, odważny, mężny.
Zdaniem Krystiana uosabiają oni ideał prawdziwego mężczyzny – zawsze wychodzą zwycięsko z każdej
opresji, są twardzi. Bardzo mu się to podoba. Pewnego razu idąc na zajęcia SKS-u, zobaczył „swoją”
Agnieszkę rozmawiającą z ożywieniem i wypiekami na twarzy z Karolem – tym mydłkiem z II b... Nie
zastanawiając się ani chwili, podszedł do chłopca i uderzył go pięścią w brzuch. Karol zwinął się z bólu.
Agnieszka zaczęła krzyczeć, coś próbowała tłumaczyć... Krystian spojrzał na nią z pogardą i odszedł bez
słowa. Nie pozwoli, żeby byle kto „grał mu na nosie”...
Pytania do uczniów:
Jaka była przyczyna agresywnego zachowania Krystiana? (identyfikowanie się z bohaterami filmu). Jakie
mogą być inne przyczyny, dla których ludzie zachowują się agresywnie?
4. Skutki agresji – dyskusja (ok. 5 minut). Nauczyciel pyta uczniów, jakie mogą być skutki
agresywnego zachowania (na przykładzie powyższych sytuacji). Pytania, które można zadać:
- co czuje ofiara? (złość, upokorzenie, poczucie krzywdy)
- co może zrobić ofiara? (dążyć do odwetu)
- co zyskują kaci? (chwilową ulgę, pozorne poczucie mocy we własnych oczach)
- co tracą kaci zachowując się agresywnie? (narażają się na zemstę, poniesienie kary, niechęć do
otoczenia, na ogół nie udaje im się osiągnąć zamierzonego celu: podziwu, uznania, sympatii dziewczyny).
5. Koło fortuny (ok. 15 min.). Nauczyciel proponuje uczniom zabawę w znaną telewizyjną grę
„Koło fortuny”. Prosi o odgadnięcie przysłów na temat agresji.
 „Kto innym szkodzi.... temu się źle powodzi”.
 „Kto pod kim dołki kopie... ten sam w nie wpada”
 „Zło łatwo zrobić... ale trudno odrobić”
 „Nie czyń drugiemu... co tobie nie miłe”
 Kto mieczem wojuje.... od miecza ginie”
6. Zakończenie. Wybrani uczniowie piszą na arkuszu papieru przysłowia dotyczące agresji. Można
je umieścić na ściennej gazetce na pamiątkę zajęć.
Scenariusz II
Temat: Sposoby obrony przed agresją.
Cele operacyjne:
Uczeń:
 umie wskazać cechy, które powodują, że ktoś staje się ofiarą przemocy
 zna sposoby obrony przed agresją
Pomoce: szary papier, markery,kartki, długopisy, tekst historyjki.
1. Wprowadzenie: (ok. 5 min.) Nauczyciel informuje, że tematem lekcji będzie opracowanie
sposobów obrony przed agresją. Na początek prosi, aby uczniowie podali skojarzenia do słowa
„ofiara” (chodzi tu o pierwszą myśl – to, co pojawia się w głowie w związku z wyrazem „ofiara”).
Zapisuje wypowiedzi uczniów na tablicy, chwilę rozmawia z nimi o tym, jaki obraz potencjalnej
ofiary wyłania się z tych wypowiedzi.
2. Miniwykład: „Kto może stać się obiektem przemocy?” (ok. 10 min.). Nauczyciel demonstruje
cechy potencjalnej ofiary. Można przygotować tę informację na planszy. Wyjaśnia, że jedni ludzie
częściej niż inni są narażeni na agresywne ataki i wymienia ich cechy.
Informacja dla wychowawcy: Cechy „kandydata” na ofiarę przemocy:
 osoba sprawiająca wrażenie słabej psychicznie: mniejsza od napastnika, o delikatnej budowie
ciała, kobieta, dziecko, osoba starsza;
 ktoś wyróżniający się z grupy pod względem jakiejś cechy (np. prymus, osoba niepełnosprawna,
ktoś o odmiennych zainteresowaniach, kolorze włosów, pochodzeniu...);
 osoba wcielająca się w rolę ofiary: słaba, płaczliwa, niezdarna, demonstrująca bezradność
i lękliwość;
 osoba demonstrująca zachowanie prowokacyjne, ogólnie irytujące: zaczepność, zarozumialstwo,
złośliwość, donoszenie na innych, infantylizm w zachowaniu;
 chełpienie się stanem posiadania (demonstrowanie dużych sum pieniędzy i dóbr materialnych);
 brak ostrożności i wyobraźni: samotne spacery po parku, przebywanie w mało uczęszczanych
miejscach, zwłaszcza w późnych godzinach wieczornych, korzystanie z zaproszeń przygodnie
poznanych osób, jeżdżenie „okazją” itp.;
 osoba odbierana jako prowokująca (seksualnie): tzw. wyzywający sposób zachowania i ubierania,
nadmierna zalotność, wulgarny sposób bycia, ostry makijaż, spożywanie alkoholu.
3. Jak sobie radzić z agresją? - „niedokończona historyjka” (ok. 5 min.). Nauczyciel odczytuje tekst
poniższej historyjki. Przez chwilę rozmawia z uczniami na temat opisanej sytuacji. Zadaje
pytania:
 Jaki jest prawdopodobny dalszy przebieg wydarzeń?
 Czy Mateusz i Łukasz odstąpią od wymuszania pieniędzy?
Odpowiedzi można zapisać na tablicy.
Niedokończona historyjka:
Mateusz i Łukasz często chodzą na dyskoteki do klubu „Żaczek”. Lubią szpanować: mieć modne ciuchy i
kasę. Od jakiegoś czasu znaleźli sobie sposób na „zarabianie” pieniędzy. Wymuszają je od Piotrka, który
jest synem wziętego architekta. Nastraszyli chłopca, że jak piśnie słowo, to spiorą go na kwaśne jabłko,
więc lepiej niech nie próbuje. No i Piotrek usłużnie przynosi im swoje kieszonkowe. Niestety, ich
wymagania rosną, już nie zadowalają się „dychą” czy „piątakiem”. Ma im przynieść „stówę”! Boże!
Skąd wziąć taką sumę? Co powiedzieć ojcu?
- Ukradnij, stary się nie połapie – powiedział Mateusz.
Piotrek gorączkowo myślał, jak wybrnąć z tej sytuacji. Na matematyce zobaczył otwartą torebkę
wychowawczyni, a w niej pieniądze zebrane na wycieczkę. Spoglądał na nią przez całą lekcję, a
wychodząc z klasy... To był impuls, jeden ruch ręką pod nieuwagę nauczycielki...
- Boże, co ja zrobiłem? - pomyślał Piotrek. Po lekcjach oddał pieniądze chłopcom.
Pytania do uczniów:
 Co mogło się zdarzyć później?
 Co powinien zrobić Piotrek w tej sytuacji?
 Jakie mogą być zakończenia tej historii?
4. Piszemy inne zakończenie (ok. 10 min.) Wychowawca rozdaje uczniom kartki z tekstem
historyjki. Prosi, aby w parach dopisali takie zakończenie, w którym Piotrek znajduje inne, lepsze
rozwiązanie z tej trudnej sytuacji. Uczniowie mogą również pracować w zespołach.
5. Lista sposobów obrony przez agresją (10 min.). Wybrani uczniowie lub liderzy grup odczytują
zakończenia historyjki. Następnie zadaje pytanie: Jakie znacie inne sposoby obrony przed
agresją? Spróbujmy opracować listę.
6. Zakończenie zajęć (5 min.). Uczniowie na karteczkach kończą zdanie: „Z dziesiejszej lekcji
zapamiętałem....” Przypinają karteczki na tablicy.
Informacja dla wychowawcy:
Przykładowe sposoby obrony przed agresją:
 postawa osoby pewnej siebie;












rezygnacja z prowokacyjnych zaczepek;
ucieczka;
zgłoszenie faktu prześladowania rodzicom, nauczycielom, wychowawcy, pedagogowi;
telefon na policję;
niereagowanie na zaczepki;
unikanie niebezpiecznych miejsc;
zapewnienie sobie opieki osoby dorosłej, najlepiej mężczyzny, gdy musimy wracać do domu po
ciemku;
w przypadku prześladowań – zmiana klasy, szkoły;
nieprzyznawanie się do posiadania pieniędzy lub przedmiotów mogących wzbudzać pożądanie;
trenowanie technik samoobrony;
niewpuszczanie do mieszkania osób obcych, nieznajomych;
nieuleganie osobom próbującym nas zastraszyć.
Literatura i filmy edukacyjne na temat agresji i przemocy
znajdujące się w biblioteczce pedagoga szkolnego:
1. Renata Knez, Wojciech M. Słonina: „SAPER, czyli jak rozładować agresję”. Program
profilaktyczno – wychowawczy dla klas I – III gimnazjum oraz klasy I szkół
ponadgimnazjalnych.
2. Ewa Sokołowska: „Jak postępować z agresywnym uczniem. Zmiana sposobu myślenia
i postępowania”.
3. Monika Biała: „Problemy z zachowaniem dzieci i młodzieży”. Poradnik nauczyciela,
wychowawcy, pedagoga.
4. Klaus W. Vopel: „Kreatywne rozwiązywanie konfliktów. Zabawy i ćwiczenia dla grup”.
5. Jan Stewart: „Jak sobie radzić ze złością. Treningi dla nastolatków”. Scenariusze lekcji i karty
pracy dla uczniów.
6. „Przemoc i agresja. Jak się im przeciwstawić” - film edukacyjny.
7. „Powstrzymać agresję” - film edukacyjny.