determinanty poda*owe dochodu narodowego

DETERMINANTY PODAŻOWE DOCHODU NARODOWEGO
W krótkim okresie wzrost produkcji i dochodu w gospodarce, przy niepełnym
wykorzystaniu czynników wytwórczych, osiąga się przez pobudzenie popytu globalnego.
W długim okresie , gdy czynniki produkcji są w pełni wykorzystane o możliwości
wzrostu produkcji nie decyduje wzrost popytu globalnego, ale czynniki determinujące zmiany
poziomu potencjalnej produkcji.
Zależność tą przedstawia funkcja produkcji:
Y  f L, K, N
gdzie: Y- dochód i produkcja
K – kapitał
L - praca
N – ziemia, surowce naturalne
Funkcja produkcji obrazuje maksymalne rozmiary produkcji jakie może osiągnąć dana
gospodarka dzięki wykorzystaniu określonych nakładów kapitału, pracy i surowców naturalnych
– przy danym poziomie wiedzy technicznej.
Pokrótce przeanalizujemy wpływ pracy i kapitału na dochód
narodowy.
1.1. WPŁYW
PRACY NA DOCHÓD NARODOWY
Rozmiary wzrostu dochodu spowodowane nakładem czynnika pracy zależą od poziomu
zatrudnienia oraz efektywności wykorzystania pracy czyli wydajności pracy.
Wzrost zatrudnienia zwiększa ilość nakładu czynnika pracy. Rozmiary zatrudnienia w
gospodarce zależą od:
a) wzrostu liczby ludności (co związane jest z czynnikami demograficznymi np. przyrostem
naturalnym, polityką społeczno-gospodarczą rządu, procesami migracyjnymi)
b) zwiększeniu udziału zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności – wynika to m. in. z liczby
ludności w wieku produkcyjnym, stopnia aktywności kobiet)
Efektywność wykorzystania zasobu pracy mierzy przeciętna wydajność pracy w
gospodarce.
Y
W
Z
gdzie: Y  PKB - dochód równy produkcji dóbr i usług finalnych w danym roku,
Z – przeciętna liczba zatrudnionych w gospodarce
W przedsiębiorstwie wydajność pracy oblicza się jako relację wielkości produkcji i przeciętnego
zatrudnienia w danym okresie.
Q
WP 
ZP
gdzie: WP – wydajność przedsiębiorstwa
Q – wielkość produkcji przedsiębiorstwa
ZP – przeciętne zatrudnienia w przedsiębiorstwie
Wydajność indywidualna (wydajność pracownika) jest relacją wielkości produkcji do czasu
pracy.
Q
wi  i
t
gdzie: wi – indywidualna wydajność pracy
Qi – wielkość produkcji określonego pracownika
t – czas pracy
Poziom indywidualnej wydajności pracy zależy od:
a) czynników osobowych pracownika – chęć do pracy, zaangażowanie, kwalifikacje,
umiejętności, itp.
b) czynników określonych przez pracodawcę – organizacja pracy, systemu zarządzania, w
przedsiębiorstwie, systemu motywacyjnego, systemu szkolenia pracowników, itp.
c) stosowanej w przedsiębiorstwie technologii produkcji czyli czynników technicznotechnologicznych.
Natomiast na przeciętną wydajność pracy w gospodarce wpływa zarówno wydajność
indywidualna jak i polityka gospodarcza rządu i system zarządzania gospodarką, a także stopień
powiązania z gospodarką światową (w tym handel zagraniczny).
Poziom produkcji i dochodu w danym okresie można określić jako iloczyn przeciętnej liczby
zatrudnionych w gospodarce i przeciętnej wydajności pracy.
Zależność tą wyprowadzamy ze wzoru na przeciętną wydajność pracy:
Y
W
 Y  WZ
Z
Zatem dla dwóch momentów czasowych t0 i t1 możemy zapisać, że:
Y0  Z0  W0
Y1  Z1  W1
gdzie przyjmujemy, że:
W1  W0  W
Z1  Z0  Z
Natomiast zmianę dochodu i produkcji między okresem t0 i t1 możemy wyrazić następująco:
Y  Y1  Y0
Dzieląc stronami powyższe równanie przez dochód z okresu t0, wyprowadzamy formułę na
tempo wzrostu dochodu narodowego (rY)
Y
rY 
Y0
Podstawiając do powyższego wzoru wcześniejsze założenie możemy zapisać, że:
Y Y1  Y0 Z1  W1  Z0  W0 Z0  Z  W0  W   Z0  W0
rY 



Y0
Y0
Z0  W0
Z0  W0
Po wymnożeniu wielkości w nawiasach znajdujących się w liczniku ułamka otrzymujemy, że:
Z  W0  Z0  W  Z  W0  Z  W  Z0  W0
rY  0
Z0  W0
rY 
Jeżeli założymy, że:
Z0  W Z  W0 Z  W


Z0  W0 Z0  W0 Z0  W0
W
Z
,
  , to otrzymamy:
W0
Z0
rY        
Zatem tempo wzrostu dochodu narodowego jest sumą tempa wzrostu zatrudnienia i tempa
wzrostu wydajności pracy (pomijamy z reguły wartość iloczynu    - ze względu na jego małą
wartość).
Jeżeli zatem zatrudnienie w gospodarce wzrośnie o 3%, a wydajność pracy o 2%, to
można oczekiwać, że dochód narodowy i produkcja zwiększą się o 5%.
rY  3%  2%  5%
Jednakże o możliwości utrzymania pełnego zatrudnienia i zwiększenia wydajności pracy
decyduje przyrost kapitału w danym okresie w gospodarce.
1.2. WPŁYW
INWESTYCJI NA DOCHÓD NARODOWY I PRODUKCJĘ
Powiększenie kapitału zwiększa zatrudnienie (tworzy nowe miejsca pracy) i przyczynia
się wzrostu wydajności pracy.
Kapitał powiększa się w wyniku nowych inwestycji.
K  I
gdzie: K – kapitał
I – inwestycje
Inwestycje są nakładami finansowymi na bądź rzeczowymi ponoszonymi na odtworzenie
zużytych zasobów kapitału rzeczowego oraz na powiększenie istniejącego majątku.
Tak zdefiniowane inwestycje są inwestycjami brutto (Ib)
Ib  Ir  In
gdzie: Ir – inwestycje odtworzeniowe (restrykcyjne)
In – inwestycje netto
Przyrost produkcji i dochodu w danym okresie zależy od przyrostu kapitału – czyli poziomu
inwestycji oraz efektywności tych inwestycji. Powyższe zależności opisuje wzór:
Y  K  e
gdzie: ∆Y – przyrost produkcji i dochodu
e – współczynnik efektywności inwestycji
Po przekształceniu powyższej zależności wyprowadzamy formułę na efektywność inwestycji
Y Y
e

K
I
Współczynnik efektywności inwestycji informuje, jaki jest przyrost dochodu z jednej jednostki
poniesionych nakładów inwestycyjnych.
Odwrotnością współczynnika efektywności inwestycji jest współczynnik kapitałochłonności
krańcowej.
1
I
k 
e Y
gdzie: k - współczynnik kapitałochłonności krańcowej
Współczynnik kapitałochłonności informuje jaki jest niezbędny poziom inwestycji, aby uzyskać
przyrost dochodu o jednostkę.
Możemy, obecnie wyprowadzić formułę na tempo dochodu narodowego (rY) określone przez
czynniki inwestycyjne.
Y
rY 
Y0
Do licznika powyższej formuły wprowadzamy Y  I  e , co powoduje, że:
Ie
I
rY 

e
Y0 Y0
1
1
 e
e
k
Po przekształceniu ostatecznie, otrzymamy formułę, że:
na mocy związku, że k 
rY 
1 I

k Y0
I
 i - jest to stopa inwestycji - mówi jaki jest udział procentowy inwestycji w
Y
dochodzie narodowym
Stąd:
1
rY   i
k
Formuła ta mówi, że tempo dochodu narodowego zmienia się wprost proporcjonalnie do stopy
inwestycji a odwrotnie proporcjonalnie do współczynnika kapitałochłonności.
Zależność powyższą można przedstawić na rysunku.
gdzie:
Rysunek 5.1.
Zależność tempa wzrostu dochodu narodowego od stopy inwestycji
rY
1
k0
rY0
A
0
i0
i
1
 tg  - przy danym poziomie stopy inwestycji i kapitałochłonności
k
tempo wzrostu dochodu narodowego wyznacza punkt A na poziomie r0.
Analiza graficzna umożliwia ocenę skutków wpływu zmian stopy inwestycji i współczynnika
kapitałochłonności na tempo wzrostu dochodu narodowego.
Przykład 1
Załóżmy, że stopa inwestycji jest stała, a zwiększa się współczynnik kapitałochłonności.
Jak będzie zmieniało się tempo wzrostu dochodu narodowego.
Założenie:
W analizie graficznej
i 0  const

k 0  k1
czyli:
1

tg   k

0

tg   1

k1
Rysunek 5.2.

1
1

k 0 k1
Wpływ zmiany współczynnika kapitałochłonności na tempo wzrostu dochodu narodowego
rY
1
k0
A
rY0
rY1
1
k1
B

0
i0
i
W wyniku przeprowadzonej analizy graficznej widzimy, że przy stałej stopie inwestycji,
zwiększanie współczynnika kapitałochłonności powoduje spadek tempa wzrostu dochodu
narodowego z rY0 do rY1 rY0  rY1 .


Przykład 2
Załóżmy, że nie zmienia się w gospodarce współczynnik kapitałochłonności, a rośnie
stopa inwestycji. Jaka będzie zmiana tempa wzrostu dochodu narodowego?
Założenie:
k  const

i 0  i1
Rysunek 5.3.
Wpływ wzrostu stopy inwestycji na tempo wzrostu dochodu narodowego
rY
B
rY1
rY0
0
1
k
A
i0
i1
i
Na podstawie przeprowadzonej analizy graficznej stwierdzamy, że przy danym poziomie
współczynnika kapitałochłonności, wzrost stopy inwestycji powoduje zwiększenie tempa
wzrostu dochodu narodowego rY1  rY0 .
Przykład 3
Załóżmy, że w gospodarce chcemy utrzymać stałe tempo wzrostu dochodu narodowego,
przy jednoczesnym podwyższeniu poziomu współczynnika kapitałochłonności. Jak w tej sytuacji
zmieni się stopa inwestycji w gospodarce?
Założenie:
rY0  const

k 0  k1
Rysunek 5.4.
Konsekwencje utrzymania stałego tempa dochodu narodowego przy wzroście współczynnika kapitałochłonności
rY
1
k0
r
0
Y
0
A
i0
B
i1
1
k1
i
Utrzymanie na stałym poziomie tempa wzrostu dochodu narodowego, przy rosnącym
współczynniku kapitałochłonności powoduje zwiększenie stopy inwestycji - i1  i 0 .
Podsumowując należy zwrócić uwagę na ścisły związek między wykorzystaniem zasobu
pracy i kapitału w gospodarce. Zwiększenie zatrudnienia związane jest z tworzeniem nowych
miejsc pracy, co wymaga wzrostu inwestycji netto. Natomiast wzrost wydajności pracy
warunkowany jest zastosowaniem nowoczesnych technologii, które oparte są o nowocześniejszy
kapitał rzeczowy (maszyny, urządzenia).
Zatem także wzrost wydajności pracy wymaga zwiększenia inwestycji odtworzeniowych
zastępujących zużyty ekologicznie majątek trwały, ale często także pociągają za sobą wzrost
inwestycji netto.
1.3. PYTANIA
KONTROLNE
I. Test wyboru
1. Jeżeli, przy stałej kapitałochłonności, zwiększy się stopa inwestycji, to tempo wzrostu
dochodu narodowego:
a) zwiększy się,
b) zmniejszy się,
c) nie zmieni się,
d) żadne z powyższych nie jest prawdziwe.
2. Przeciętna wydajność pracy w gospodarce jest:
a) relacją produkcji przedsiębiorstwa do liczby zatrudnionych w gospodarce w danym
okresie,
b) relacją dochodu narodowego do liczby zatrudnionych w gospodarce w danym okresie
c) relacją wielkości produkcji pracownika do czasu pracy,
d) żadna odpowiedź nie jest prawdziwa.
3. Spadek współczynnika kapitałochłonności, przy stałej stopie inwestycji spowoduje:
a) spadek tempa wzrostu dochodu narodowego,
b) zwiększenie efektywności inwestycji,
c) zwiększenie tempa wzrostu dochodu narodowego,
d) zmniejszenie efektywności inwestycji.
II. Odpowiedz, czy poniższe zdania są prawdziwe czy fałszywe.
1. W długim okresie wzrost dochodu narodowego może być pobudzony zwiększonym popytem
globalnym
........
2. Inwestycje netto są to nakłady inwestycyjne na odtworzenie zużytego majątku trwałego
........
3. Wzrost współczynnika kapitałochłonności krańcowej powoduje spadek stopy inwestycji przy
utrzymaniu tempa wzrostu dochodu na stałym poziomie
........
4. Przeciętna wydajność pracy określa ilość dóbr wytworzonych przez pracownika w jednostce czasu
pracy
........
III. Uzupełnij zdania
1. Obniżenie stopy
.......................... .
inwestycji,
przy
wzroście
współczynnika
kapitałochłonności
spowoduje
2. Tempo wzrostu dochodu narodowego określonego przez nakłady zasobu pracy jest sumą
....................... .
3. Stopa inwestycji jest to ................................................ .
4. Tempo wzrostu dochodu narodowego zmienia się ................. do stopy inwestycji i .......................... do
współczynnika kapitałochłonności.
IV. Zagadnienia problemowe
1. Omów współzależności między inwestycjami a wykorzystaniem zasobu pracy w gospodarce w
długim okresie.
2. Omów wpływ zasobu pracy na dochód narodowy w długim okresie.
3. Wyjaśnij wpływ zmian stopy inwestycji na tempo wzrostu dochodu narodowego.
V. Zadania
Zadanie 1
W gospodarce kraju A początkowa stopa inwestycji wynosi 15%, a współczynnik
kapitałochłonności równy jest 3. Jak zmieni się stopa wzrostu dochodu narodowego, gdy stopa
inwestycji spadnie do 10%.
Zadanie 2
Jak zmieni się efektywność inwestycji w kraju B, gdy rząd obniży poziom współczynnika
kapitałochłonności z 4 do 3. Wyjaśnij jak to wpłynie na tempo wzrostu dochodu narodowego.
ROZDZIAŁ II
PROBLEMY NIESTABILNOŚCI EKONOMICZNEJ
2.1. INFLACJA – POJĘCIE,
MIERNIKI, RODZAJE
2.1.1. Pojęcie i przyczyny inf lacji
Inflacja w przeszłości pojawiała się stosunkowo rzadko i zwykle towarzyszyła
nadzwyczajnym wydarzeniom np. kryzysom lub wojnom. Dopiero po II wojnie światowej
inflacja stała się zjawiskiem towarzyszącym procesom gospodarczym, stąd też negatywne
znaczenie tego zjawiska, skłania wielu ekonomistów do nazwania go „wrogiem publicznym nr
1”, a walka z nim, to obecnie najważniejsze zadanie każdego rządu.
Przez inflację rozumie się wzrost przeciętnego poziomu cen w określonym czasie. Nie
oznacza to, że wzrost ceny każdego dobra lub usługi na rynku nazywany jest tym terminem, gdyż
w danym czasie ceny niektórych produktów mogą wzrastać szybciej, innych wolniej, a jeszcze
innych mogą spadać. Dlatego też inflacją nazywane jest zjawisko związane ze wzrostem
ogólnego poziomu cen w gospodarce, czyli przyrostem cen przeciętnych.
Czysta inflacja jest przypadkiem szczególnym, kiedy wszystkie ceny dóbr i usług
wzrastają w tym samym tempie.
Najczęściej stosowaną miarą inflacji jest wskaźnik (indeks) cen detalicznych (WCD)1
oraz deflator. Wskaźnik cen detalicznych dotyczy wyłącznie najważniejszych dóbr
konsumpcyjnych i informuje o zmianach kosztów utrzymania, natomiast deflator opisuje zmiany
cen wszystkich dóbr wliczanych do PKB, co czyni go miernikiem szerszym niż WCD.
Jeżeli przyrost przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w gospodarce określimy w
procentach, to otrzymamy wówczas miarę nazywaną stopą inflacji, która najczęściej określa
przyrost cen dóbr i usług. W okresie 1 roku, stąd wskaźnik ten nosi nazwę rocznej stopy inflacji.
W Polsce do 1988 r. większość cen była regulowana przez państwo, ich zmiana nie
zawsze wynikała z procesów zachodzących na rynku, a była jedynie dyktowana decyzjami
administracyjnymi. Dopiero w latach 1989-1990 podjęto operację urealnienia cen, tzn. zmieniono
ceny urzędowe na ceny rynkowe, co spowodowało ich wzrost o 585,8% w 1990 r. w stosunku do
roku 1989 (Tabela 6.1.)
Tabela 6.1.
Wzrost
cen
towarów
(rok poprzedni=100).
i
usług
Rok
1987
1988
1989
1990
1991
1992
konsumpcyjnych
w
Polsce
w
latach
1987-19972
Wzrost cen w %
125,2
160,2
351,1
685,8
170,3
143,0
Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych dla ludności (CPI) informuje, o ile średnio zmieniły się ceny towarów i usług w
okresie badanym w porównaniu z cenami z okresu bazowego, przy założeniu, że struktura wydatków ludności jest identyczna
jak w roku bazowym
2 Źródło: Dane statystyczne GUS z odpowiednich lat.
1
1993
1994
1995
1996
1997
1998
135,3
132,2
126,8
119,4
114,8
111,6
Większość ekonomistów traktuje inflację jako poważny problem gospodarczy, jednak nie ma
wśród nich zgodności co do przyczyn jej powstania. Jedni uważają, że główną przyczyną inflacji
są rosnące koszty produkcji, inni zaś, że wzrost cen powoduje nadmierny popyt zagregowany, ale
wydaje się, że przyczyny powstania inflacji związane są ze specyfiką każdej gospodarki oraz
zachodzących w niej procesów.
W krajach wysoko rozwiniętych w latach siedemdziesiątych znaczenia nabrał system
poglądów ekonomicznych opierający się na analizie zjawisk pieniężnych, określany jako
monetaryzm, którego głównym przedstawicielem jest amerykański ekonomista Milton Fridman
(laureat Nagrody Nobla w ekonomii z 1976 r.). Monetaryści twierdzą, że inflacja spowodowana
jest nadmiarem ilości pieniędzy w stosunku do ilości towarów na rynku.
Współcześnie zależności pomiędzy wielkością podaży pieniądza a poziomem cen określa
się za pomocą równania obiegu pieniądza w gospodarce i ma ono postać:
MV  PQ
M
- nominalna podaż pieniądza, tzn. ilość pieniądza znajdującego się w obiegu gospodarczym
(natomiast realna podaż pieniądza MP jest to iloraz podaży pieniądza M i poziomu cen P).
V
- szybkość obiegu pieniądza, jest to prędkość z jaką wolne zasoby pieniądza krążą w
gospodarce w wyniku zawieranie transakcji kupna i sprzedaży, co wyraża iloraz wartości
produktów wytworzonych w gospodarce P  Q  Y i wielkości zasobów pieniężnych.
V
PQ
M
P
- ogólny poziom cen w gospodarce
Q
- ilość dóbr i usług wytworzonych w gospodarce w danym czasie (rok)
Z jednej strony równanie obiegu pieniądza przedstawia wartość całkowitych wydatków
podmiotów na rynku M V , a z drugiej określa wartość całkowitych zakupów P  Q w danym
okresie. Równanie to odnosi także zmiany poziomu zasobów pieniądza do zmian poziomu cen.
Jeżeli w gospodarce nastąpi wzrost nominalnej podaży pieniądza (M), a szybkość jego obiegu nie
ulegnie zmianie (V – const), to wywoła to wzrost prawej strony równania P  Q czyli wzrost
poziomu cen (P) lub całkowitej wielkości produkcji (Q). Natomiast jeżeli gospodarka w pełni
wykorzystuje potencjał wytwórczy (Q jest maksymalne, nie może wzrosnąć), to wzrost
nominalnej podaży pieniądza (M) wywołuje wzrost ogólnego poziomu cen (P), czyli inflację.
Zjawisko inflacji będzie występowało również wtedy gdy nominalna podaż pieniądza i szybkość
obiegu będą rosły szybciej niż całkowita wielkość produkcji w danym okresie.
W gospodarce może też nastąpić wzrost szybkości obiegu pieniądza, co przy stałej
wielkości nominalnej podaży pieniądza może również doprowadzić do inflacji, np. gdy ludzie
spodziewają się wzrostu cen (na skutek wzrostu podatków, spekulacji w mediach, itp.), to
wówczas doprowadzi to do wzmożonych zakupów i wzrostu ilości zawieranych transakcji, czyli
do wzrostu produkcji (będzie to odpowiedź na wzrost popytu), ale gdy gospodarka osiągnie pełne
wykorzystanie potencjału wytwórczego, to produkcja przestanie wzrastać i nastąpi wzrost cen.
Tempo zmian cen w gospodarce, czyli wysokość inflacji, zależy od charakteru polityki
pieniężnej, tzn. kierunku i wielkości zmian nominalnej podaży pieniądza. Gdy rząd będzie
prowadził ekspansywną (łagodną) politykę pieniężną to:
M 
P 
M
P
M
P
 R  C  I   AD  AD  Y 
 R  C  I   AD  AD  Y
Widzimy zatem, że wzrost realnej  MP  i nominalnej podaży pieniądza (M) spowodował spadek
stopy procentowej (R), co wpłynie na wzrost wydatków konsumpcyjnych (nie opłaca się
powiększać depozytów w bankach) oraz wzrost inwestycji (kredyty inwestycyjne są tańsze), to
powoduje wzrost popytu globalnego, który jest większy od PNB (Y), a gdy YMAX jest
maksymalny, to nastąpi wzrost cen, spadek realnej podaży pieniądza, wzrost oprocentowania,
spadek wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych oraz popytu globalnego (AD), aż do
momentu zrównania z poziomem dochodu Y. Warto zwrócić uwagę na fakt, że wzrostowi
nominalnej podaży pieniądza musi dokładnie odpowiadać skala wzrostu cen (P), co oznacza, że
obie wielkości rosną o tyle samo procent, gdyż gdy realna podaż pieniądza jest stała, licznik,
nominalna podaż pieniądza i mianownik czyli poziom cen wzrosną o tyle samo.
Ilościowa teoria pieniądza utrzymuje, że zmiany nominalnej podaży pieniądza powodują
odpowiadające im zmiany poziomu cen (a także płac), lecz nie wpływają na produkcję i
zatrudnienie.
Jak wynika z przeprowadzonych rozważań, realna podaż pieniądza  MP  , jest uzależniona od
realnej wartości produkcji (Y), oraz szybkości obiegu (V), co wyjaśnia różnice tempa, a nawet
kierunku zmian wielkości nominalnej podaży pieniądza (M) i poziomu cen.
Kraje w których występuje wysoka inflacja, mają również wysokie stopy procentowe. Analiza
danych statystycznych inflacji i stopy procentowej, pozwala zauważyć, że stopie inflacji wyższej
o 1% towarzyszy niemalże dokładnie wyższa o 1% stopa procentowa. Twierdzenie takie poraz
pierwszy sformułował Irwing Fischer.
Hipoteza Fischera orzeka, że wzrostowi inflacji o 1% towarzyszy wzrost stopy procentowej także
o 1%. Nominalna stopa procentowa (Rn) jest sumą realnej stopy procentowej (R) i stopy inflacji,
stąd
Re a ln a stopa procentowa (R )  no min a ln a stopa procentowa
(Rn) – stopa inflacji.
Hipoteza Fischera orzeka, że realna stopa procentowa nie ulega większym zmianom w
długim okresie czasu, gdyż w innym wypadku można byłoby obserwować nadwyżkę po stronie
podaży lub popytu na pożyczki. Wyższa inflacja musi być wyrównywana odpowiednio wyższą
nominalną stopą procentową, aby utrzymać na nie zmienionym poziomie realną stopę
procentową, odpowiadającą stanowi równowagi.
Wzrost stopy inflacji sprawia, że ludzie uciekają od pieniądza, gdyż wzrost cen,
powoduje, że jego siła nabywcza maleje, a zatem należy je możliwie szybko zamienić na dobra.
Oznacza to, że w jednostce czasu zawieranych jest więcej transakcji. Ucieczka od pieniądza
oznacza, że gwałtownie spada popyt na pieniądz w ujęciu realnym i występuje to wtedy, gdy
wysoka inflacja i wysoka nominalna stopa procentowa czynią trzymanie pieniądza bardzo
kosztownym.
Okazuje się zatem, że skutkiem wzrostu nominalnej stopy procentowej jest zwiększenie
szybkości obiegu pieniądza i odwrotnie, niższa nominalna stopa procentowa powoduje osłabienie
inflacji, hamuje ucieczkę od pieniądza i zmniejsza szybkość jego obiegu3.
Podobnie jak ekspansywna (łagodna) polityka pieniężna, także ekspansywna polityka
fiskalna może okazać się przyczyną inflacji.
Analiza rozmiarów inflacji i deficytu budżetowego w wielu krajach nie pozwalają
zauważyć dostrzegalnego związku między tymi wielkościami (np. w Wielkiej Brytanii i Francji
w latach 1977-1986 wysokiej stopie inflacji towarzyszył niewielki deficyt budżetowy w stosunku
do PNB, Niemcy miały niewielki deficyt i niską inflację, a Japonia w tym czasie znaczny deficyt
w połączeniu z niską stopą inflacji)4
Wpływ deficytu budżetowego na przyśpieszenie tempa inflacji oraz skala tego zjawiska
zależą od stopnia wykorzystania możliwości produkcyjnych gospodarki. Wzrost wydatków
państwa powoduje wzrost popytu globalnego w gospodarce i przyczynia się do wzrostu
produkcji, ale nie do wzrostu cen (gospodarka wykorzysta w tym celu wolne zasoby czynników
produkcji). Jednakże, gdy zostanie osiągnięta maksymalna wielkość produkcji (gospodarka nie
ma nie wykorzystanych czynników produkcji), to dalszy wzrost popytu globalnego wywoływał
będzie wzrost cen.
Skutki występowania deficytu budżetowego zależą również od sposobu jego pokrycia.
Deficyt budżetowy może być finansowany:
a) rząd może pożyczać pieniądze od sektora prywatnego sprzedając obligacje, aby uzyskane z
ich sprzedaży pieniądze przeznaczyć na pokrycie nadwyżki wydatków nad dochodami
b) rząd może drukować pieniądze i bezpośrednio je wydawać.
Finansowanie deficytu budżetowego poprzez emisję papierów wartościowych na
krajowym rynku kapitałowym, jeśli gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zdecydują się na
ich zakup zamiast dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych, spowoduje niewielki wzrost
zagregowanego popytu. Natomiast jeśli rząd finansuje swoje wydatki zmuszając bank centralny
do emisji pieniądza w celu zakupu rządowych papierów wartościowych, to jeśli te papiery nie
zostaną odsprzedane przez bank centralny na rynku międzybankowym (wysterylizowane),
nastąpi wówczas monetyzacja deficytu. Nominalna podaż pieniądza zwiększy się, to spowoduje
wzrost popytu, a inflacja będzie wówczas wysoka (będzie to połączenie ekspansywnej polityki
fiskalnej i pieniężnej).
Jeżeli bank centralny nie zareaguje na powstanie deficytu spowodowanego ekspansywną
polityką fiskalną, to produkcja wzrośnie, ale wzrośnie też popyt na pieniądz i wtedy wzrośnie
również stopa procentowa, a to doprowadzi do wyparcia z rynku wydatków konsumpcyjnych i
inwestycyjnych oraz spadku produkcji. Bank centralny może zwiększyć nominalną podaż
pieniądza i w ten sposób nie dopuścić do wzrostu stopy procentowej, ale wtedy znów dojdzie do
monetyzacji deficytu i przyśpieszenia inflacji.
Powyższe rozważania pozwalają zauważyć, że uporczywa inflacja jest możliwa jedynie
wtedy, gdy rząd dodrukuje pieniądze. Wysoki deficyt budżetowy – w długim okresie czasu –
może zwiększyć pokusę dodrukowania pieniędzy, ale w krótkim okresie czasu nie ma ścisłej
zależności pomiędzy rozmiarami deficytu budżetowego a inflacją.
Zauważmy, że gdy wynagrodzenie wypłacane jest w tygodniach, a nie co miesiąc, to ludzie utrzymują mniej pieniędzy i jego
szybkość obiegu wzrasta.
4 D. Begg, S. Fischer, R. Dorbusch „Ekonomia“t. 2, s. 259, PWE W-wa 92
3
2.1.2. Rodzaje inf lacji
Przyczyny inflacji wiązać się mogą ze zjawiskami trojakiej natury i w związku z tym
można wyróżnić trzy typy inflacji: popytową, kosztową i strukturalną.
1) Inflacja popytowa (inflacja „ciągniona przez popyt” lub inflacja nabywców) – występuje
wówczas, gdy całkowita wielkość planowanych wydatków (tj. popyt) wzrasta szybciej niż
całkowita wielkość produkcji skierowanej na rynek (tj. podaż). Oznacza to, że ludzie chcą
kupić więcej niż wytwarza gospodarka i następuje wtedy „ciągnienie cen w górę” (rys. 6.0)
Rysunek 6.1. Inflacja popytowa
poziom cen
w gospodarce
AS
E2
P3
P2
P1
E1
E
AD2
AD
0
AS1
Q1 YMAX
AD1
całkowita wielkość
produkcji (realny
dochód narodowy)
Wzrost zagregowanego popytu na skutek zmniejszenia obciążeń podatkowych,
oprocentowania kredytów i wkładów pieniężnych w bankach, spowoduje wzrost podaży
pieniądza i wzrost cen z P1 do P2, a także wzrośnie całkowita wielkość produkcji z Q1 do
YMAX, czyli do poziomu pełnych mocy wytwórczych gospodarki. Dalszy wzrost podaży
pieniądza, spowoduje przesunięcie funkcji zagregowanego popytu do AD2 i wywoła już tylko
wzrost cen, podaż w danym czasie nie wzrośnie, więc konsumenci w coraz większym stopniu
będą konkurowali między sobą o ograniczoną podaż produktów, co przyczyni się do dalszego
podnoszenia cen.
Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w Polsce w 1988 roku, gdy podaż pieniądza wzrosła o
63%, a w następnym roku o 615%, przy jednoczesnym spadku produkcji całkowitej.
Doprowadziło to do powstania luki pomiędzy podażą produktów w gospodarce, a wielkością
podaży pieniądza, lukę tę wypełnił w drastyczny sposób wzrost cen towarów i usług
konsumpcyjnych, wzrosły one w 1989 roku średnio o 251,1% w stosunku do roku 1988, a
1990 r. aż o 585,8% w stosunku do roku poprzedniego. Przyczyną tego zjawiska był wzrost
cen skupu produktów rolnych w 1989 roku, które to ceny w zetknięciu z cenami
kontrolowanymi w sposób administracyjny uruchomiły następujący mechanizm: nastąpił
gwałtowny wzrost dotacji (dopłat państwa do cen żywności), co wywołało deficyt
budżetowy, który był finansowany przez wzrost podaży pieniądza (jego dodruk), to
doprowadziło do konkurencji pomiędzy konsumentami i wzrostu cen. Czynnikiem, który
dodatkowo wymuszał wzrost nominalnej podaży pieniądza były silne naciski związków
zawodowych na wzrost płac. Rolnicy w wyniku wzrostu cen otrzymali nadzwyczajne zyski
wynikające z różnicy pomiędzy wysokimi cenami skupu, a niskim poziomem cen (sztucznie
utrzymywanym przez państwo) środków produkcji dla rolnictwa. Urealnienie cen w
gospodarce, doprowadziło do likwidacji tych zysków i wystąpiła bariera popytu na produkty
rolnictwa, a w konsekwencji wywołało to niezadowolenie rolników i przeświadczenie, że
budowa gospodarki rynkowej w Polsce odbyła się kosztem rolnictwa5.
Jednak najbardziej typowym źródłem inflacji popytowej jest deficyt budżetowy, co
wynika z wzrastającej roli ekonomicznej państwa w gospodarce. Państwo zwiększa
zapotrzebowanie na środki finansowe związane z realizacją (np. polityki socjalnej,
programów reform gospodarczych, zbrojeń, itp.), co może doprowadzić do deficytu, który
może być w całości albo części pokryty emisją pieniądza (wzrost nominalnej podaży
pieniądza), a to w konsekwencji może doprowadzić do wzrostu cen.
2) Inflacja kosztowa (inflacja „pchana przez koszty”, tzw. inflacja dostawców) – pojawia się
wtedy, gdy nałożone zostaną ograniczenia na podaż jednego lub kilku zasobów, wtedy cena
tych zasobów rośnie. W tej sytuacji rosną koszty wytwarzania i ceny produktów. Jeżeli
wyjściowy wzrost cen dotyczy tzw. surowca strategicznego, np. ropy naftowej, to wywoła on
wzrost kosztów wytwarzania praktycznie we wszystkich dziedzinach wytwórczości i tym
samym wzrost cen produktów w skali całej gospodarki. Graficznie obrazuje to przesunięcie
krzywej podaży zagregowanej na lewo i w górę (rys. 6.2.).
Rysunek 6.2.
Inflacja podażowa
poziom cen
w gospodarce
AS’
AS
AS1
P2
AS
E1
E
P1
AD
0
Q2
Q1
całkowita wielkość
produkcji (realny
dochód narodowy)
Ograniczenie podaży ropy naftowej wpływa na spadek produkcji w gospodarce z Q1 do Q2 i
wzrost poziomu cen z P1 do P2, funkcja zagregowanej podaży (krótkookresowej) AS
przesunie się do AS1. Zauważmy, że ten sam skutek wywoła przesunięcie długookresowej
zagregowanej podaży z AS do AS`. Inflacja kosztowa może być wywołana czynnikami
zewnętrznymi np. wzrostem cen strategicznego surowca na rynkach światowych, co
spowoduje nabywanie go po wyższych cenach, lub czynnikami wewnętrznymi np. mniejszym
55
L. Balcerowicz „Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku” Wyd. Znak, Kraków 1995 r.
urodzajem zbóż, wzrostem płac nominalnych nie związanych ze wzrostem wydajności pracy,
lub przez zmonopolizowaną gospodarkę.
Inicjatorem wystąpienia mechanizmy inflacyjnego w gospodarce może być państwo, gdy na
przykład będzie chciało realizować w większym niż dotychczas stopniu ochronę socjalną
ludności. W tym celu powinno ono zwiększyć dochody budżetu poprzez wzrost obciążeń
podatkowych gospodarstw domowych i producentów, to spowoduje spadek ich możliwości
nabywczych (zagregowany popyt będzie w gospodarce mniejszy), będą tej sytuacji
towarzyszyły naciski związków zawodowych na wzrost płac, wzrosną zatem ceny i
nominalna podaż pieniądza, ale nastąpi jednocześnie na skutek wzrostu cen spadek siły
nabywczej (maleje realna podaż pieniądza). Realne wpływy do budżetu będą niższe niż
przewidywano, a zatem państwo ponownie podniesie podatki i mechanizm zacznie działać od
początku.
3) Inflacja strukturalna – występuje w gospodarce wtedy, gdy struktura popytu na dobra i usługi
nie odpowiada strukturze produkcji w gospodarce, producenci jeszcze w danym czasie nie
dostosowali swej produkcji do nowych potrzeb, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu cen.
Inflację strukturalną może wywołać otworzenie gospodarki na rynki zagraniczne. Import
produktów może spowodować, że krajowi producenci zostaną zmuszeni do zmiany struktury
produkcji (również technologii). W czasie w którym zachodzi proces zmian struktury
produkcji w kraju, przejściowo może nastąpić wzrost cen, czyli wystąpi inflacja strukturalna,
np. rośnie popyt na samochody małolitrażowe, a producenci jeszcze nie dostosowali swej
produkcji do nowych potrzeb, co może doprowadzić do wzrostu cen.
Inflacja może przybierać różne rozmiary i w zależności od jej poziomu wyróżniamy:
1) inflację pełzającą – poniżej 1% miesięcznie, czyli 1-5% w skali rocznej, która na ogół jest
pod kontrolą rządu (banku centralnego) i nie zakłóca prawidłowego przebiegu procesów
makroekonomicznych,
2) inflację kroczącą– 5% do 20% miesięcznie , jej poziom jest kontrolowany przez władze
monetarne – umożliwia nadal podejmowanie racjonalnych decyzji podmiotom
gospodarczym,
3) inflacja galopująca – powyżej 20% do 100% w skali rocznej, rosnące tempo wzrostu cen
prowadzi do rozerwania typowych więzi ekonomicznych w gospodarce, zakłóca i deformuje
przesłanki racjonalnego podejmowania decyzji przez podmioty gospodarcze , prowadzi do
wzrostu niepewności w podejmowaniu decyzji ekonomicznych
4) hiperinflacja – powyżej 100% w skali rocznej bez górnej granicy. W gospodarce ceny
wzrastają w „kosmicznym tempie” i trudno jest przewidzieć granicę tego wzrostu , z życia
gospodarczego zastaje wyeliminowany rachunek ekonomiczny i wszelka racjonalność
gospodarowania, a ich miejsce zajmuje anarchia gospodarcza oraz irracjonalność w
zachowaniu producentów i konsumentów. Następuje ucieczka od bezwartościowego
pieniądza, czyli pojawia się dwuwalutowość gospodarki, a w konsekwencji na rynku
dominuje wymiana barterowa (towar za towar). Prowadzi to do załamania całej gospodarki,
następują wstrząsy polityczne i społeczne.
2.1.3. Środki polityki gospodarczej w walce z inf lacją
Inflacja w gospodarce wywołuje negatywne skutki dla producentów, konsumentów i
państwa, ale są też podmioty które na niej zyskują.
Głównymi negatywnymi skutkami inflacji w gospodarce jest wpływ na redystrybucję
dochodów i niewłaściwą alokację zasobów.
1) Redystrybucja dochodów. Konsumenci i producenci uzyskują dochody o których wysokości
decyduje rynek (np. akceptacja rynkowa przedstawionej oferty sprzedaży), gdy ceny rosną to
maleją dochody realne (spadek siły nabywczej pieniądza), stąd niektórzy uczestnicy rynku
mogą poprzez wpływ na swoje dochody (np. wzrost cen świadczonych usług), utrzymać je na
nie zmienionym poziomie, a inni którzy nie mają wpływu na swoje dochody np. emeryci,
renciści realnie tracą. Inflacja powoduje zatem transfer (przepływ) uzyskanych dochodów
wcześniej od tych którzy na niej tracą do tych którzy na niej zyskują.
2) Niewłaściwa alokacja zasobów. Na skutek zjawisk inflacyjnych alokacja zasobów w
gospodarce przestaje być kierowana przez rachunek ekonomiczny i ulega irracjonalnym
zachowaniom producentów i konsumentów. Podaż i popyt zostają zniekształcone na skutek
panicznego wykupu produktów na zapas oraz przez pozbywanie się pieniędzy za wszelką
cenę.
Straty powstałe w wyniku inflacji to:
a) straty pieniądza gotówkowego (spadek siły nabywczej spowodowany wzrostem cen)
b) straty instytucji kredytowych (banków), które udzielają kredyty o stałej stopie procentowej i
stąd banki obecnie stosują zmienną stopę procentową
c) straty pracowników sfery budżetowej, których dochody uzależnione są od wysokości
wpływów do budżetu i decyzji administracyjnych (decyzje o podwyżce płac w tej sferze
dokonywane są opóźnieniem)
d) straty wynikające z trudności organizowania gospodarki, gdyż inflacja zwiększa niepewność
(ryzyko), utrudnia planowanie, inwestowanie, a także dokonanie ekonomicznej oceny
efektów gospodarczych.
Na inflacji zyskują te podmioty, które ją przewidziały i na przykład zakupią towar taniej a potem
sprzedadzą drożej (np. handlowcy), są to zakupy spekulacyjne, zyskują też dłużnicy, którzy
spłacają swoje zobowiązania przy względnie stałym oprocentowaniu.
Przeanalizowanie w gospodarce przyczyn wzrostu ogólnego poziomu cen, czyli określenie typu
inflacji, pozwala rządowi na określenie sposobu walki z nią.
Polityka antyinflacyjna to zespół decyzji i działań zmuszających do ograniczenia inflacji do
poziomu, który nie zagraża sprawnemu funkcjonowaniu gospodarki.
W walce z inflacją rząd stosuje odpowiednią politykę monetarną, czyli ogranicza nominalną
podaż pieniądza (restrykcyjna polityka pieniężna) poprzez odpowiednie kształtowanie stopy
procentowej. Narzędzie takie pozwala kontrolować wypływ pieniądza i jednocześnie zachęca do
oszczędzania. Dla przykładu podniesienie stopy procentowej ponad stopę inflacji zachęca do
oszczędzania, co powoduje spadek popytu w gospodarce, ale też zmniejsza to skłonność
inwestorów do zaciągania kredytów, ograniczeniu ulega wypływ pieniądza. ten mechanizm
zastosowano w 1990 r. w naszej gospodarce, czyli wzrost stopy procentowej, spowodowało to
wzrost kosztów produkcji i dało impuls do wzrostu cen, ale gdy na rynku nastąpił spadek popytu,
to wzrost, cen jako ratunek przed spadkiem realnych dochodów nie jest skutecznym narzędziem,
gdyż wywołało to spadek sprzedaży. Przedsiębiorstwa zagrożone upadkiem zaczęły zmniejszać
koszty zwalniając pracowników.
W walce z inflacją obok stopy procentowej znaczenie ma także polityka walutowa. Rząd
w Polsce wprowadził i utrzymał stały kurs walutowy, co spowodowało przywrócenie
wiarygodności złotówce i powstrzymało ucieczkę od złotego, a wyższa stopa procentowa
rachunków bankowych uczyniła rachunki złotowe atrakcyjniejszymi od rachunków dewizowych.
Stały kurs walutowy pozbawił też producentów nadziei na wzrost efektywności eksportu kosztem
podrożenia importu, co zmobilizowało ich do restrukturyzacji produkcji, obniżki kosztów, tak
aby ceny produktów krajowych były konkurencyjne.
Walka z inflacją, to również odpowiednia polityka fiskalna, czyli ograniczanie wydatków
państwa i wzrost podatków (ekspansywna polityka fiskalna). W gospodarce polskiej zbudowano
nowy system podatkowy, wprowadzono podatek bezpośredni (dochodowy) od osób fizycznych i
prawnych, podatek pośredni od towarów i usług (VAT) i podatek akcyzowy. Te podatki
ustabilizowały dochody budżetu państwa i spowodowały ich zwiększenie Jeżeli w gospodarce
zachodzą zmiany w strukturze popytu, a jednocześnie nie zachodzą zmiany w strukturze podaży,
to wtedy rząd może podjąć działanie w ramach polityki strukturalnej.
Polityka strukturalna to działanie zmierzające do zmiany nieefektywnej struktury
produkcji na proefektywnościową, poprzez umożliwienie producentom reagowania na bodźce
wypływające z rynku.
Walka z inflacją strukturalną w naszej gospodarce to między innymi prywatyzacja
przedsiębiorstw, zwiększenie konkurencyjności (np. przez demonopolizację handlu detalicznego
i hurtowego, ulgi podatkowe dla nowych przedsiębiorstw) oraz pobudzenie konkurencyjności
zewnętrznej (zmniejszanie ceł importowych, popieranie działalności firm z udziałem kapitału
zagranicznego, itp.).
2.2. BEZROBOCIE
POJĘCIE I MIERNIKI
2.2.1. Rodzaje bezrobocia
W każdej gospodarce oprócz rynku dóbr i pieniądza istnieje rynek pracy, który w Polsce
wykształcił się dopiero po zerwaniu z podstawową zasadą socjalizmu – prawem do pracy.
Zgodnie z tym prawem, każdy obywatel bez względu na wykształcenie, zawód czy posiadane
kwalifikacje miał prawo do pracy i musiał ją otrzymać, a zwolniony z jednego miejsca pracy,
otrzymał prawie natychmiast zatrudnienie w innym zakładzie. Sztucznie zatem tworzono popyt
na pracę, który zawsze przewyższał podaż pracy. W takiej sytuacji trudno było mówić o tym, że
rynek pracy działał właściwie, a także nie spełniały w nim roli mechanizmy rynkowe. Dopiero
transformacja gospodarki, a wraz z nią stworzenie warunków prawno-ekonomicznych, pozwoliły
wykorzystać kapitał ludzki na zasadach rynkowych, czyli opartych na prawie popytu i podaży.
Na rynku pracy przedmiotem obrotu jest szczególny produkt (towar) nazywany pracą,
który nabywają producenci po określonej cenie, tj. płacy. Jeżeli rynek pracy działa na zasadach
konkurencyjnych, to popyt na pracę i podaż pracy (w punkcie przecięcia tych wielkości )
określają wysokość płacy realnej.
Popyt na pracę, pozostaje w ujemnej zależności z wysokością płacy realnej. Zgłaszają
popyt na pracę pracodawcy, którzy będą zatrudniali mniej pracowników przy wysokich stawkach
płacy realnej, a przy stawce niższej – więcej. Funkcja popytu na pracę (LD) ma nachylenie
ujemne. Zgłaszany przez pracodawców popyt na pracę zależy od popytu rynkowego zgłaszanego
na wytwarzane produkty, od wydajności pracy, od ceny rynkowej produktu, kwalifikacji
pracowników, itp.
Podaż pracy (LF), to dodatnia zależność między wysokością płacy realnej oferowanej
pracownikom na rynku pracy, a liczbą pracowników chętnych za tę płacę podjąć pracę. Zatem im
wyższa stawka płacy realnej, tym więcej osób będzie skłonnych podjąć pracę , a przy niższym
poziomie płacy realnej – mniej osób. Podaż pracy na rynku pracy zgłaszają pracownicy, po
przeanalizowaniu kosztu alternatywnego, czyli utraconej indywidualnej korzyści wynikającej z
czasu wolnego. Innymi słowy jeżeli:
satysfakcja z pracy < satysfakcji z czasu wolnego
to pracownik nie podejmie pracy, gdy:
satysfakcja z pracy > satysfakcji z czasu wolnego
to pracownik podejmie pracę.
Podaż na rynku pracy stanowią zasoby siły roboczej (zasoby pracy), czyli wszyscy ci,
którzy chcą i mogą pracować, oraz nie pracujący, którzy mogą pracować i deklarują chęć
podjęcia pracy, ale w danym czasie nie mogą jej znaleźć.
Zasoby pracy
N
=
Zatrudnieni
L
+
Bezrobotni
U
Pracujący i bezrobotni to razem aktywni zawodowo, a reszta ludności w wieku do 15 lat,
oraz wieku emerytalnym, to ludność bierna zawodowo.
Rysunek 6.3.
Aktywni zawodowo i bierni zawodowo
Pracujący
(L)
Bezrobotni
(U)
AKTYWNI ZAWODOWO
BIERNI ZAWODOWO
(uczniowie, emeryci, osoby,
które nie chcą pracować,
gospodynie domowe)
Analiza struktury bezrobocia, wskazuje, że szczególnie dotkliwe jest bezrobocie długookresowe
(w krajach wysoko rozwiniętych za takie bezrobocie uważa się już półroczne pozostawanie bez
pracy), gdyż powoduje ono znaczne zmniejszenie szans na znalezienie pracy, a także pociąga za
sobą cały szereg negatywnych skutków, jak bieda, stres, uzależnienia, wyobcowanie, itp.
Podobnie negatywne następstwa wywołuje bezrobocie ludzi młodych oraz w podeszłym
wieku. Osoby młode nie mają najczęściej doświadczenia zawodowego, a firmy niechętnie w
czasie kryzysu wydają pieniądze na szkolenia pracowników, również osoby w podeszłym wieku
mają kłopoty ze znalezieniem pracy, bo firmom nie opłaca się ich szkolić, gdyż niedługo odejdą
na emeryturę. W Polsce oraz innych krajach realnego socjalizmu występowało bezrobocie ukryte,
które występowało zarówno w rolnictwie jak i przemyśle. Bezrobocie ukryte dotyczy ludzi nie
ujętych w żadnych statystykach bezrobocia (ludzie ci bowiem pracują). W przemyśle mamy z
nim do czynienia wówczas, gdy zatrudnienie jest nadmierne w stosunku do potrzeb firmy, albo
gdy część pracowników zatrudnionych jest w niepełnym wymiarze godzin pracy lub na
stanowiskach nie wymagających kwalifikacji jakie posiadają. W rolnictwie bezrobocie ukryte
występuje, gdy zbyt duża liczba osób utrzymuje się z jednego gospodarstwa rolnego.
Różne powody sprawiają, że ludzie nie mają pracy, stąd ekonomiści rozróżniają wiele
odmian bezrobocia, a znajomość ich, pozwala na stosowanie różnych środków zaradczych w celu
walki z bezrobociem.
W nowoczesnej analizie bezrobocia duże znaczenie mają zachowania osób pozostających
bez pracy – w związku z tym wyróżniamy bezrobocie dobrowolne i przymusowe.
Rysunek 6.4.
Sytuacja na rynku pracy6
płaca
realna
AI
W1
W
*
0
A
B
E
LF
C
F
LD
N1 N
*
N0
liczba
pracowników
Krzywa LD przedstawia popyt na pracę, krzywa LF – zasoby siły roboczej (jest to tak zwana
podaż hipotetyczna), natomiast AI liczbę pracowników skłonnych podjąć pracę przy różnych
poziomach płacy realnej (jest to tak zwana podaż faktyczna). Łatwo zauważyć, że im wyższa
płaca realna, tym bardziej zmniejsza się odległość między krzywymi LF i AI, gdyż wzrost płacy
powoduje obniżenie względnej atrakcyjności zasiłku dla bezrobotnych, co sprawia, że mniej osób
rejestruje się jako pozbawione pracy, tylko po to, aby otrzymać zasiłek. Krzywa AI – podaży
faktycznej nie pokrywa się z krzywą LF – podaży hipotetycznej również dlatego, że zawsze w
gospodarce istnieje pewna liczba osób zmieniających pracę, a także nie wszyscy pozostający bez
pracy będą skłonni podjąć pracę przy danym poziomie płacy realnej.
Równowaga na rynku pracy powstaje w punkcie E, tj. w punkcie przecięcia krzywych LD
i AI (popytu i faktycznej podaży), a odcinek EF wskazuje poziom bezrobocia naturalnego
(dobrowolnego). Bezrobocie to, powstaje z wielu przyczyn, jak na przykład, niektórzy rejestrują
się jako bezrobotni, aby otrzymać zasiłek dla bezrobotnych, część osób szuka atrakcyjniejszej
pracy.
Dobrowolne (naturalnie) bezrobotni należą do zasobu pracy (N0), lecz nie chcą podjąć pracy,
przy płacy równowagi W*, przy tej płacy realnej chce podjąć pracę N* osób.
Jeżeli na rynku pracy obowiązywać będzie płaca realna W1 (np. na skutek akcji protestacyjnej
inspirowanej przez związki zawodowe), to zatrudnienie znajdzie N1 osób.
6
Źródło: D. Begg, R. Dornbusch, S. Fischer – „Ekonomia“ t. 2 PWE, W-wa 1992, s. 230
Wielkość bezrobocia w tej sytuacji obrazuje linia AC, na bezrobocie to składać się będzie
bezrobocie dobrowolne BC – nadwyżka podaży hipotetycznej nad faktyczną, przy poziomie
płacy W1, oraz bezrobocie przymusowe AB – nadwyżka podaży faktycznej nad popytem na
pracę, zgłaszanym przez przedsiębiorstwa, przy poziomie płacy realnej W 1. Odcinek AB
odpowiada zatem liczbie pracowników skłonnych podjąć pracę przy danej stawce płacy realnej i
nie będący w stanie znaleźć zatrudnienia.
Przymusowo bezrobotni, to ci spośród aktywnych zawodowo, którzy nie mogą znaleźć
pracy za obowiązującą na rynku płacę. Wśród czynników decydujących o tym, kto w konkretnej
sytuacji znajduje się w gronie przymusowo bezrobotnych może decydować: wiek, płeć,
kwalifikacje, szczęście, staż pracy, protekcja, itp.
Z punktu widzenia przyczyn najczęściej wyróżnia się następujące rodzaje bezrobocia (rys.
6.5.):
Rysunek 6.5.
Rodzaje bezrobocia
Bezrobocie
Przymusowe
(cykliczne)
Dobrowolne
(naturalne)
Frykcyjne
Strukturalne
Bezrobocie frykcyjne (przejściowe) – to niemożliwy do obniżenia minimalny poziom
bezrobocia występujący w każdej gospodarce. Tworzą je osoby pozbawione pracy w krótkim
okresie czasu, co najczęściej jest związane ze zmianą miejsca pracy (poszukiwanie pracy lepiej
płatnej, bliżej miejsca zamieszkania), zawodu lub miejsca zamieszkania. Bezrobocie frykcyjne
jest spowodowane nieustannym ruchem pracowników. Dla przykładu, ten rodzaj bezrobocia
dotyczy najczęściej ludzi młodych, którzy szukają dla siebie właściwej pracy, stąd często
zmieniają miejsca pracy aby się zorientować w swoich preferencjach i możliwościach.
Z bezrobociem strukturalnym mamy do czynienia wówczas, gdy występuje
niedopasowanie kwalifikacji siły roboczej do potrzeb gospodarki, tzn. niedopasowanie struktury
podaży pracy do struktury popytu na pracę, deklarowanego przez potencjalnych pracodawców.
Ten rodzaj bezrobocia związany jest z niewłaściwą polityką w zakresie kształcenia pracowników
(np. przestarzałe profile kształcenia szkól uczących zawodu), ale również z nieustannymi
zmianami zachodzącymi w gospodarce. Dla przykładu, restrukturyzacja szeregu gałęzi przemysłu
(np. ograniczenie ilości przedsiębiorstw działających w przemyśle metalurgicznym,
wydobywczym, czy tekstylnym), może spowodować, że część pracowników straci pracę. Ludzie
młodzi mogą zmienić zawód, uczestniczyć w szkoleniach przysposabiających do nowego
zawodu, ale starsi pracownicy mają często ograniczone możliwości zdobycia nowych
kwalifikacji. Bezrobocie strukturalne występuje w sytuacji braku dostatecznej ilości kapitału do
stworzenia nowych miejsc pracy, bo gdy zwiększa się liczba osób w wieku produkcyjnym, o
wzroście zatrudnienia, a tym samym i wielkości bezrobocia będzie decydowała zdolność całej
gospodarki do powiększenia liczby miejsc pracy, a to zależy od dynamiki rozwoju gospodarki i
jej konkurencyjności.
Bezrobocie cykliczne (innymi stosowanymi nazwami tego bezrobocia są: bezrobocie
keynesowskie, koniunkturalne, lub bezrobocie wynikające z braku popytu), wywoływane jest
przez okresowe spadki koniunktury gospodarczej. Pojawia się, gdy popyt globalny maleje, a ceny
i płace nie dostosowują się dostatecznie szybko i nie przywracają stanu pełnego zatrudnienia.
Bezrobocie cykliczne, pojawia się wówczas, gdy – z jakiś powodów popyt w całej gospodarce
zmniejsza się, wówczas najpierw rosną zapasy nie sprzedanych produktów, następnie
przedsiębiorstwa zmniejszają produkcję, a zatem również maleje zapotrzebowanie na pracę.
Bezrobocie takie, może być też wywołane załamaniem się danej gałęzi lub całej gospodarki (faza
kryzysowa lub depresji w klasycznym cyklu koniunkturalnym), następują wtedy bankructwa
wielu firm, pozostałe zaś ograniczają produkcję (niekiedy w znacznym stopniu) – w ślad za tymi
zjawiskami rośnie liczba bezrobotnych, ludzie którzy stracili pracę nie mają szans na znalezienie
jej u innego pracodawcy. Dopiero ogólna poprawa sytuacji gospodarczej, czyli przejście do fazy
ożywienia przynosi niwelację bezrobocia koniunkturalnego.
W modelu klasycznym zakłada się, że giętkie pałace (szybko dostosowujące się do
zmian) i ceny utrzymują gospodarkę w stanie pełnego zatrudnienia, stąd pojawienie się w latach
trzydziestych wysokiego bezrobocia, spowodowało, iż ekonomiści, zwolennicy kierunku
klasycznego mieli pewne trudności z wyjaśnieniem przyczyn powstania bezrobocia. Nazwa
bezrobocie klasyczne oznacza rodzaj bezrobocia który pojawia się wtedy, gdy płace są
rozmyślnie utrzymywane powyżej poziomu, przy którym podaż pracy równa się popytowi na
pracę. Wysoką stawkę wynagrodzenia realnego pracownicy mogą zawdzięczać działalności
silnych związków zawodowych, albo ustawodawstwu określającemu wysokość płac
minimalnych powyżej stanu równowagi na rynku płacy. Zwolennicy modelu klasycznego,
twierdzili, że to siła związków zawodowych, zdolnych do utrzymania płac powyżej poziomu
równowagi uniemożliwia w tej sytuacji dokonanie pożądanego procesu dostosowawczego cen i
płac w gospodarce.
Ekonomiści mówiąc o „pełnym zatrudnieniu” zwykle mają na myśli brak bezrobocia
cyklicznego i niski poziom bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego, co pozwala zauważyć, iż
pełne zatrudnienie nie oznacza, że w gospodarce w ogóle nie ma bezrobotnych. Bezrobocie
naturalne nierozłącznie towarzyszy działaniu rynku. Powszechnie zatem określa się w
gospodarce naturalną stopę bezrobocia NAIRU – Not Accelerating Inflation Rate of
Unemployment, czyli stopa bezrobocia nie powodująca przyspieszania inflacji). NAIRU, stosuje
się aby podkreślić, że na rynku pracy brak jest bezrobocia cyklicznego oraz nie występuje
bezrobocie przymusowe lub niedobór rąk do pracy, czyli że nie ma w tej gospodarce presji na
zmianę poziomu cen i płac.
2.2.2. Mierniki bezrobocia
Właściwy pomiar bezrobocia, które jest zjawiskiem niekorzystnym dla gospodarki i
społeczeństwa jest sprawą bardzo ważną. Najczęściej stosowanym miernikiem bezrobocia jest
stopa bezrobocia (b), która określa procentowy udział bezrobotnych (U) w wielkości zasobów
pracy (N).
U
b  100%
N
Wbrew pozorom wcale nie jest jasne, co dokładnie oznacza termin „pracujący” i
„bezrobotny”, bowiem do której kategorii zaliczyć studenta, który dorabia udzielając korepetycji,
albo żołnierza odbywającego służbę wojskową?
Oficjalne statystyki rynku pracy nie są zupełnie jednolite. W świetle prawa polskiego za
bezrobotnego, uważa się osobę, która jest zdolna do pracy i gotowa do jej podjęcia w ramach
stosunku pracy i nie ucząca się w szkole oraz zarejestrowana we właściwym dla swego miejsca
zamieszkania rejonowym urzędzie pracy. Ponadto:
a) ukończyła 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów)
b) nie ukończyła 60 lat (kobiety) i 65 lat (mężczyźni)
c) nie nabyła prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej
d) nie jest właścicielem (ani małżonkiem właściciela) gospodarstwa rolnego o powierzchni
powyżej 2 hektarów przeliczeniowych
e) nie prowadzi pozarolniczej działalności gospodarczej
f) stan zdrowia pozwalający na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu
pracy obowiązującego w danym zawodzie
g) nieprzebywanie w areszcie tymczasowym lub nieodbywanie kary pozbawiania wolności 7
Zbiory informacji o rynku pracy, to dane z państwowych urzędów pracy, które określają
zatrudnionych i bezrobotnych zgodnie z ustawą o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu,
oraz dane zebrane w trakcie tzw. badań aktywności ekonomicznej ludności (BAEL).
Badanie aktywności ekonomicznej ludności zgodnie z metodyką Międzynarodowej
Organizacji Pracy pozwala na uzyskanie danych w skali międzynarodowej.
Zgodnie z metodyką BAEL pracującymi są osoby, które w badanym tygodniu
wykonywały przynajmniej przez 1 godzinę pracę zawodową, tzn. prowadziły własną działalność
gospodarczą zatrudniając co najmniej jednego pracownika najemnego opracowały na własny
rachunek, były zatrudnione w charakterze pracownika najemnego na podstawie stosunku pracy,
pomagały bez umownego wynagrodzenia w prowadzeniu rodzinnej działalności gospodarczej lub
uczyły się zawodu, otrzymując wynagrodzenie. Do pracujących zalicza się również osoby, które
akurat nie pracowały z powodu urlopu, choroby, strajku, przerwy w działalności zakładu oraz
pogody (w niektórych krajach do pracujących zalicza się również siły zbrojne).
Za bezrobotne, zgodnie z metodyką BAEL, uznaje się osoby, które:
a) nie pracowały w ciągu badanego tygodnia
b) nie pracowały przez 4 tygodnie (wliczając jako ostatni tydzień badany), i aktywnie
poszukiwały pracy
c) były gotowe i mogły podjąć pracę.
Bezrobotnymi są również osoby, które znalazły pracę i czekają na jej rozpoczęcie (do 30 dni).
Na podstawie zebranych informacji BAEL określa
a) współczynnik aktywności zawodowej, czyli udział aktywnych zawodowo w liczbie ludności
(w wieku 15 lat i więcej)
b) wskaźnik zatrudnienia, czyli udział pracujących w liczbie ludności ogółem (w wieku 15 lat i
więcej)
7
Ustawa z 14 XII 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu Dz. U. 1995, Nr 1 poz. 1 wraz z późniejszymi zmianami.
W Polsce, zgodnie z wynikami BAEL ludność aktywna zawodowa liczyła w 1998 r. 17.162 tys.
osób, czyli 44.1% ogółu ludności, a współczynnik aktywności zawodowej ludności w wieku 15
lat i więcej wynosił 57.4%.
Kształtowanie się stopy bezrobocia rejestrowanego w Polsce w % przedstawia tabela 6.2.
Tabela 6.2.
Stopa bezrobocia zarejestrowanego w Polsce w latach 1994-2000 8
Z danych zawartych wyżej wynika, że w latach 1990-1991 tempo wzrostu bezrobocia
utrzymywało się na względnie stałym poziomie osiągając na koniec 1992 r. ok. 14%, po tym
okresie stopa bezrobocia ustabilizowała się, a na dość wysokim poziomie 16.4 - 16%, natomiast
w roku 1995 stopa bezrobocia spadła do 14.9%, a w 1998 do 10.4, a 1999 r. osiągnęła poziom
16.5%.
Analizę struktury bezrobocia przeprowadza się na trzech płaszczyznach:
a) poziom bezrobocia długookresowego, czyli osoby pozostające bez pracy powyżej 12
miesięcy
b) poziom bezrobocia młodzieży, czyli osób do 24 roku życia
c) zróżnicowanie przestrzenne bezrobocia.
Uważa się, że stopa bezrobocia powyżej 12%, to wysokie bezrobocie, od 7% do 12 %, to
średnie bezrobocie, a poniżej 7% to niskie bezrobocie.
Koszty związane z występowaniem bezrobocia w gospodarce można podzielić na koszty
indywidualne i społeczne.
Indywidualne koszty bezrobocia uzależnione są od tego, czy bezrobocie ma charakter
dobrowolny (zamiast pracy i zarobku wybiera się zasiłek i świadczenia socjalne, wolny czas i
możliwość natrafienia na szczególnie atrakcyjną ofertę pracy), czy przymusowy (bezrobotny
chce pracować za obowiązującą stawkę wynagrodzenia, ale nikt nie chce go zatrudnić).
Pozostawanie bez pracy z przymusu, wiąże się dla bezrobotnego jedynie z kosztami, a jest to
obniżenie poziomu życia (mniejszy dochód rozporządzalny), są to frustracje, konflikty rodzinne,
itp.
Społeczny koszt bezrobocia, to utracona korzyść w wymiarze makroekonomicznym, którą
wyraża wielkość straty PNB. Mierzy się ją za pomocą tzw. luki produktu narodowego brutto,
czyli różnicy między wielkością PNB możliwą do osiągnięcia w warunkach pełnego zatrudnienia
(tj. przy istnieniu jedynie bezrobocia dobrowolnego) i wielkością PNB faktycznie osiąganą w
danym okresie.
Amerykański ekonomista Artur Okun (1922-1980) badając gospodarkę amerykańską
określił wymierne zależności występujące pomiędzy produkcją zatrudnieniem i bezrobociem,
stąd zależność ta przeszła do historii myśli ekonomicznej po nazwą prawa Okuna i jest
formułowana następująco:
Dla każdego 1% wzrostu rzeczywistej stopy bezrobocia powyżej naturalnej stopy
bezrobocia luka PNB powiększa się o 2,5%.
Jeżeli zatem założymy, że rzeczywista stopa bezrobocia wynosi w Polsce 10%, a 6%
stopa bezrobocia naturalnego, to luka PNB (strata PNB) z tytułu rzeczywistego bezrobocia
8
Źródło: http://www.stat.gov.pl/, Dane Społeczno-gospodarcze „Wstępne informacje o gospodarce“.
wynosi 10% 10%  6% 2,5% w takiej sytuacji średnioroczne tempo wzrostu PNB w
granicach 3% - 4%, wywołuje korzystne społeczne efekty w postaci spadku stopy bezrobocia
rzeczywistego o ponad 1%.
Prawo Okuna implikuje, że niezbędne jest określanie tempa wzrostu realnego PNB, jeśli
chce się utrzymać bezrobocie na pewnym stałym poziomie.
Inne wymierne społecznie koszty bezrobocia związane są z wielkością wypłat
transferowych (zasiłki dla bezrobotnych), które pochodzą z podatków bezpośrednich i
pośrednich, a więc płaci je większość społeczeństwa, a środki te trafiają do wybranych grup osób.
Ponadto, państwo finansuje częściowo programy walki z bezrobociem, na które składają się:
rozbudowa sieci urzędów zatrudnienia (ich komputeryzacja), środki sprzyjające zwiększeniu
mobilności pracowników, to np. nieopodatkowanie ich wydatków związanych ze zmianą miejsca
zamieszkania, w celu lepszej komunikacji, rozwój transportu publicznego (obrzeża miast centrum), są to środki związane z finansowaniem przez państwo szkolenia zawodowego,
umożliwienie absolwentom możliwości zdobycia doświadczeń zawodowych (dotowanie
przedsiębiorstw zatrudniających absolwentów szkół na okres próbny), są to również środki
związane z tworzeniem w regionach o najwyższym bezrobociu strukturalnym specjalnych stref
ekonomicznych, gdzie stwarza się przedsiębiorstwom lepsze niż w innych regionach warunki
działalności, tj. ulgi podatkowe, tanie kredyty. Kosztami bezrobocia w wymiarze społecznym są
także niepokoje w społeczeństwie, strajki w obawie przed zwolnieniami, frustracje oraz
wzrastająca przestępczość.
Na zakończenie dodajmy, że istnienie bezrobocia frykcyjnego, a niekiedy strukturalnego,
może przynosić gospodarce pewne korzyści, które związane są z lepszą alokacją siły roboczej.
Pracownicy o wysokich kwalifikacjach na ogół podejmują pracę w firmach mających znaczącą
pozycję na rynku ( gdyż tylko one gwarantują im wysokie wynagrodzenie, stabilność
zatrudnienia i sukces zawodowy), zaś zwalnianie z firm tracących pozycję na rynku pracownicy,
mogą być efektywniej wykorzystani (ze względu na ich kwalifikacje) w innych podmiotach
rynkowych.
2.2.3. Bezrobocie a inf lacja
Bezrobocie i inflacja to podstawowe problemy makroekonomiczne każdej gospodarki,
które są zjawiskami gospodarczo i społecznie negatywnymi, gdyż wyrządzają w gospodarce
więcej strat, niż przynoszą korzyści. Często ekonomiści łączą te dwa problemy
makroekonomiczne i szukają odpowiedzi na pytanie, czy istnieje związek między bezrobociem i
inflacją?
A. W. Phillips, ekonomista z Nowej Zelandii, wykładający w Anglii, przeprowadził
badania długookresowej zależności między stopą inflacji a stopą bezrobocia w latach 1861-1957.
Badania te wykazały, że występuje wysoki stopień zależności między tymi wielkościami,
mianowicie okazało się, że przy wysokiej stopie inflacji występuje niska stopa bezrobocia i
odwrotnie, przy niskiej stopie inflacji – wysoka stopa bezrobocia. Na tej podstawie sformułował
on krzywą o nachyleniu ujemnym, która w programach nauczania ekonomii nosi nazwę krzywej
Phillipsa (rys. 6.6.)
Rysunek 6.6.
Krzywa Phillipsa
stopa
inflacji
(w %)
9
a
b
5
0
4
10
stopa bezrobocia
(w %)
Krzywa Phillipsa pokazuje, że przykładowo stopie inflacji 5% odpowiada stopa
bezrobocia 10% (punkt b), natomiast wyższej stopie inflacji, przykładowo 9%, odpowiada niższa
stopa bezrobocia 4%. Tak przedstawiona krzywa Phillipsa ilustruje pewien wybór typu „coś za
coś” (inaczej stosunek substytucji). Innymi słowy sądzono, że rząd ma możliwość określania
wysokości bezrobocia i inflacji. Wybierając rodzaj polityki fiskalnej i pieniężnej, rząd był w
stanie określić poziom łącznego popytu i skalę bezrobocia przymusowego. Wyższy poziom
globalnego popytu, wywiera presję na wzrost cen i płac i prowadzi do wyższej inflacji, dając w
zamian niższe bezrobocie.
Do końca lat siedemdziesiątych ekonomiści byli przekonani, że taka zależność stopy
bezrobocia i inflacji występuje. Pod koniec lat siedemdziesiątych dowiedziono w sposób
empiryczny na przykładzie wielu krajów, że jednocześnie występował w nich wzrost stopy
bezrobocia i stopy inflacji przekraczający w skali roku 5%, krzywa Phillipsa i jej wyjaśnienia
przestały być aktualne.
W analizie krótkookresowej, możemy przyjąć założenie, że gospodarka osiągnęła poziom
pełnego zatrudnienia oraz poziom produkcji potencjalnej, które w długim okresie są stałe, ale
proces dostosowania cen i płac przebiega ospale. Oznacza to, że reagując na zaburzenia
początkowe płace i ceny podlegają powolnym zmianom, a wówczas gospodarka powraca
stopniowo do stanu pełnego zatrudnienia, w miarę jak zmiany cen wpływają rozmiary realnej
podaży pieniądza.
W sytuacji wyjściowej, kiedy wszystkie rynki są zrównoważone i wzrasta łączny popyt
np. na skutek jednorazowego wzrostu nominalnej podaży pieniądza, ceny i płace nie wzrastają
natychmiast, co powoduje wzrost realnej podaży pieniądza, a to skolei spowoduje wzrost stopy
procentowej, aby zachęcić ludzi do oszczędzania. Wzrost popytu globalnego na dobra
doprowadzi do wzrostu produkcji, zatrudnienia i spadku bezrobocia (rys. 6.7.).
Rysunek 6.7.
Krótkookresowa krzywa Phillipsa
stopa
inflacji
2%
0
A
5% U
E
B
stopa bezrobocia
Rozpoczęto zatem analizę krótkookresowej krzywej Phillipsa w punkcie E, kiedy to
inflacja wynosi zero, a bezrobocie równa się naturalnej stopie bezrobocia (U). Konsekwencją
wzrostu popytu globalnego jest przejście do punktu A na krzywej, czemu odpowiada wyższa od
zera inflacja, gdyż wzrosły ceny, ale wzrost produkcji spowodował też spadek bezrobocia poniżej
jego stopy naturalnej U. Gospodarka nie pozostaje w punkcie A na zawsze. Wzrost zatrudnienia i
popytu spowoduje powolny wzrost płac, a przedsiębiorstwa rekompensując sobie ten wzrost płac
podniosą ceny. Jeżeli ten proces będzie trwał długo w gospodarce, to wzrost cen spowoduje
spadek realnej podaży pieniądza, a wówczas stopa procentowa wzrośnie, aby spowodować
spadek popytu na realne zasoby pieniądza. Spowoduje to, że popyt globalny zacznie spadać, a
bezrobocie wzrośnie. Na krótkookresowej krzywej Phillipsa następowało będzie przesuwanie się
z punktu A do E, czyli do stanu równowagi.
Podobne rozumowanie można przeprowadzić w odwrotnej sekwencji. Spadek popytu
globalnego, spowoduje on spadek płac i cen, a inflacja będzie ujemna (punkt B). Ponieważ ceny i
płace przystosują się częściowo do spadku popytu, to spowoduje to wzrost bezrobocia.
Przymusowe bezrobocie, które wówczas towarzyszy gospodarce doprowadz do spadku cen i płac
podnosząc realną podaż pieniądza, obniżając stopę procentową, a w konsekwencji wpłynie to na
wzrost popytu (z punktu B, nastąpi powrót do punktu E). W krótkim okresie, krzywa Phillipsa
pokazuje, że wybór pomiędzy inflacją a bezrobociem istnieje tylko w trakcie przystosowywania
się gospodarki do gwałtownych zmian poziomu popytu globalnego, a szybkość z jaką
gospodarka przesuwa się z powrotem wzdłuż krzywej zależy od stopnia elastyczności cen i płac.
Zaprezentowana powyżej analiza pozwala zauważyć, że krzywa Phillipsa ma charakter
monetarny (pieniężny). Jeżeli w gospodarce nastąpi wzrost nominalnej podaży pieniądza, to w
krótkim czasie spowoduje to wzrost cen i produkcji, którym będzie towarzyszył wzrost
zatrudnienia, np. w gospodarce podaż pieniądza wzrasta stale o 10% rocznie, to osiągnie ona stan
równowagi długookresowej w punkcie E, co oznacza, że inflacja wyniesie 10% rocznie, płace
nominalne będą wzrastały o 10% rocznie, a bezrobocie osiągnie poziom równy naturalnej stopie
bezrobocia (U) (rys. 6.8.).
Rysunek 6.8.
Długookresowa krzywa Phillipsa
stopa
inflacji
15%
A
E1
E
10%
PC1
PC
0
5%
U
stopa bezrobocia
Jeżeli w gospodarce zmniejszy się podaż pieniądza, to w okresie krótkim nastąpi spadek
stopy inflacji i zarazem wzrośnie stopa bezrobocia. Zjawisko to, trwa tak długo, jak długo
producenci i pracownicy poddawani są tzw. złudzeniu pieniężnemu (iluzji pieniężnej).
Wraz z uświadomieniem sobie przez pracowników, że mają oni do czynienia ze spadkiem
płac realnych na skutek wzrostu cen, następuje proces nacisków poprzez związki zawodowe na
wzrost płac nominalnych, aby osiągnąć poprzedni poziom realny. Producenci w tym czasie
zauważają , że nie tylko wzrastają, ceny ich produktów, ale także surowców i materiałów,
energii, transportu, że wzrosła stopa oprocentowania kredytów, a to oznacza, że producenci
realnie nic nie zyskali. Pod wpływem nacisków związków zawodowych producenci godzą się na
wzrost płac, ale zaczynają jednocześnie ograniczać rozmiary produkcji i zatrudnienia, a więc
rośnie stopa bezrobocia, a krótkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa się w górę (PC1).
Krótkookresowa krzywa Phillipsa (PC) na całej swej długości posiada stałą oczekiwaną
przez producentów i pracowników stopą inflacji, która na rys. 6.8. wynosi 10% i odpowiada
stopa bezrobocia naturalnego (U), gospodarka jest w stanie równowagi punkt E. W sytuacji
rzeczywistego wzrostu ogólnego poziomu cen, a więc gdy faktyczna stopa inflacji wynosi 15%,
w krótkim okresie pracownicy i pracodawcy będą przekonani o realnym wzroście ich dochodów,
następuje wzrost produkcji i zatrudnienia, czyli spadek bezrobocia (punkt A) do poziomu 5%.
Jeżeli jednak podmioty przekonają się, że rzeczywista inflacja nie wynosi 10% a 15%, to
wielkość produkcji spadnie, a bezrobocie wróci do stopy bezrobocia naturalnego (U), a
krótkookresowa krzywa Phillipsa przesunie się w górę (PC1), teraz oczekiwana inflacja wynosi
15%, punkt E1.
Pionowa długookresowa krzywa Phillipsa, pokazuje, że gospodarka powróci ostatecznie
do naturalnej stopy bezrobocia (U) i to niezależnie od tempa inflacji. Innymi słowy, w długim
okresie nie istnieje wybór „coś za coś”, pomiędzy inflacją a bezrobociem, stąd nie występuje
zjawisko złudzenia pieniężnego i efektu substytucji (inflacji i bezrobocia). W długim okresie nie
ma związku między poziomem stopy inflacji i poziomem stopy bezrobocia. Krzywa Phillipsa w
długim okresie przyjmuje postać linii prostopadłej do osi oznaczającej stopę bezrobocia.
2.3. WAHANIA
POZIOMU AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ
– CYKLE
KONIUNKTURALNE
Procesy gospodarcze nie przebiegają w sposób harmonijny stąd też wzrost gospodarczy
nie jest procesem stałym, ale charakteryzuje go okresowa zmienność. W jednym okresie
całkowita produkcja dóbr i usług rośnie, w innym czasie znów spada, czemu towarzyszy wzrost
bezrobocia i inflacji, czyli następuje pogorszenie koniunktury gospodarczej.
Koniunktura gospodarcza, to wszelkie zmiany aktywności ekonomicznej w gospodarce.
Rozróżniamy trzy podstawowe rodzaje wahań:
1) wahania sezonowe – zmiany aktywności gospodarczej dokonują się na przestrzeni roku
kalendarzowego i związane są z działaniem czynników przyrodniczych, np. niekorzystne
warunki pogodowe mogą spowodować spadek produkcji budowlanej lub produkcji owocowo
– warzywnej.
2) wahania przypadkowe – spowodowane zdarzeniami losowymi, np. powódź, pożar, susze,
innymi słowy w przypadku tych wahań czynnikami sprawczymi nie są zmiany w działalności
gospodarczej, ale zdarzenia losowe.
3) wahania koniunkturalne – zmiany w aktywności gospodarczej, które względnie regularnie
powtarzają się i oscylują wokół określonego trendu wzrostu lub spadku, a ich sekwencje
następując po sobie układają się w określoną serię i nazywane są cyklem koniunkturalnym
(gospodarczym).
Trend stanowi przejaw długookresowej zmiany, w górę lub w dół, jakiejś zmiennej
ekonomicznej, np. PNB.
W długim okresie obraz rozwoju gospodarki ulega wygładzeniu wskutek wyeliminowania wahań
krótkookresowych. Długookresowe zwyżkowe lub zniżkowe tendencje rozwojowe ujawniające
się w jakiejś dziedzinie działalności gospodarczej, np. produkcji, nazywamy tendencjami
rozwojowymi.
Cykl gospodarczy jest powracającym, ale nieregularnym wahnięciem poziomu ogólnej
działalności gospodarczej, lub zestawem krótkoterminowych wahnięć w górę lub w dół w ramach
głównego, długookresowego trendu.
Po raz pierwszy zauważono występowanie cyklów koniunkturalnych w Anglii w 1815
roku, a więc w kraju najbardziej uprzemysłowionym i zaczęto wówczas wiązać je z
postępującym procesem uprzemysłowienia.
W literaturze ekonomicznej w klasycznym cyklu koniunkturalnym wyróżnia się
podstawowe fazy (rys. 6.9.).
1) kryzys (lub recesja)
2) depresja (dno cyklu gospodarczego)
3) ożywienie (ożywienie)
4) rozkwit (szczyt koniunktury)
Rysunek 6.9.
Klasyczny cykl koniunkturalny
PNB
nd
tre
jeden cykl
rozkwit
kryzys
depresja
ożywie- rozkwit
nie
kryzys
depresja
czas
6 - 10 lat
Kryzys jest przejawem spadku ogólnej działalności gospodarczej, szczególnie produkcji i
zatrudnienia. Pierwszym sygnałem zbliżającego się kryzysu jest spadek giełdowych cen papierów
wartościowych, który może przerodzić się w panikę na giełdzie. Pojawienie się punktu
zwrotnego w szczytowym okresie koniunktury, zaczyna się od momentu, gdy popyt globalny nie
nadąża za wzrostem produkcji, co powoduje powstanie zapasów. Przedsiębiorstwa w pierwszym
okresie pojawienia się nadprodukcji, nie obniżają jej znacząco, a jedynie rezygnują z pracy w
godzinach nadliczbowych, jednakże gdy w dalszym ciągu rosną zapasy produkcji nie sprzedanej,
są one zmuszone do zaciągania kredytów, a to powoduje wzrost stopy procentowej. W tej
sytuacji, zaczyna się ograniczenie produkcji i zatrudnienia, rośnie bezrobocie. Spadają też
zamówienia na nowe urządzenia wytwórcze, następuje też proces wycofywania się z wielu
zawartych kontraktów. Nie sprzedaną produkcję przedsiębiorstwa starają się sprzedać po
niższych cenach, co przy wysokich kosztach obniża zyskowność. Banki w obawie przed
ryzykiem upadłości firm ograniczają kredyty inwestycyjne i żądają spłaty istniejących
zobowiązań.
Gospodarka wchodzi w fazę depresji.
Przejście w fazę depresji gospodarczej spowodowane jest dalszym spadkiem wydatków
inwestycyjnych oraz produkcji. Wiele małych firm bankrutuje, banki ograniczają maksymalnie
kredyty.
Spadkowi produkcji dóbr inwestycyjnych towarzyszy z reguły mniejszy spadek produkcji
dóbr konsumpcyjnych, społeczeństwo ogranicza konsumpcję, zmienia jej strukturę. Pamiętajmy
też, że ograniczenie inwestycji w gospodarce nigdy nie spowoduje ich spadku do zera, bowiem
utrzymywane są pewne wydatki publiczne finansowane z budżetu państwa, czy budżetów władz
lokalnych. Realny PNB w pewnym momencie przestaje spadać tak jak i zatrudnienie, gospodarka
funkcjonuje na zwolnionych obrotach, osiągając dno cyklu koniunkturalnego.
Dno cyklu jest najniższym punktem cyklu gospodarczego, w którym ogólny poziom
działalności gospodarczej przestaje spadać, a bezrobocie utrzymuje się na najwyższym poziomie.
Wzrost bezrobocia przyczynia się do spadku płac oraz możliwości nabywczych
społeczeństwa, stąd też ceny będą obniżane, a to spowoduje wzrost realnej podaży pieniądza w
gospodarce i spadek stopy procentowej, w konsekwencji wzrośnie popyt. Gospodarka przechodzi
w fazę ożywienia, wzrastać zaczyna ogólny poziom aktywności gospodarczej (realny PNB i
zatrudnienie). Wzrost popytu sprzyja wzrostowi produkcji, a to spowoduje iż wzrosną wydatki
inwestycyjne. W gospodarce wzrasta zatrudnienie, a popyt globalny rośnie szybciej od podaży,
następuje powolny wzrost cen. Ekspansja inwestycyjna powoduje wzrost zapotrzebowania na
kredyty, upowszechnia się wśród inwestorów i producentów atmosfera optymizmu. Fakt ten
sprzyja wzrostowi zapotrzebowania na papiery wartościowe, szczególnie akcje, bowiem
zaczynają wzrastać przychody przedsiębiorstw, można zatem lokować wolne kapitały w papiery
wartościowe, nieruchomości. W tym okresie, następuje również wzrost zapasów w produkcji i
handlu gdyż wzrost cen czyni ich gromadzenie opłacalnym (spekulacje co do dalszego wzrostu
cen). Ożywienie w gospodarce może trwać aż do momentu gdy gospodarka zbliży się do
poziomu pełnego zatrudnienia, inwestycje wykazują swój najwyższy poziom i dalej już przestają
rosnąć. Gospodarka weszła w fazę rozkwitu. Punkt szczytu koniunktury pojawia się wtedy, gdy
ogólny poziom aktywności gospodarczej przestaje się podnosić, a bezrobocie występuje tylko na
poziomie naturalnym.
Wzrost wydatków na inwestycje doprowadza do wzrostu zdolności produkcyjnych
gospodarki, tak że wielkość całkowitej produkcji przekracza tę z poprzedniego szczytu. W
gospodarce zaczynają pojawiać się tendencje do wzrostu cen, gdyż rosną koszty produkcji,
bowiem w szczytowym okresie koniunktury przedsiębiorstwa wykorzystują gorsze urządzenia
produkcyjne, zatrudniają pracowników o niższych kwalifikacjach, pojawia się tendencja do
wydłużenia dnia pracy (godziny nadliczbowe), a pracodawcy wykazują też większą skłonność do
ustępowania na rzecz związków zawodowych domagających się wyższych płac. Wzrostowi
dochodów towarzyszy wzrost skłonności do oszczędzania co powoduje spadek wydatków na
konsumpcję i zapasy produkcji rosną. Gospodarka przechodzi do kolejnego cyklu
koniunkturalnego.
Obecny przebieg cyklu koniunkturalnego różni się od klasycznego, gdyż występują
dodatkowe czynniki jak zmiana struktury produkcji wywołana postępem technicznym, a przede
wszystkim interwencyjna polityka państwa. We współczesnym cyklu koniunkturalnym uległa
wydłużeniu faza kryzysu i depresji, czyli tzw. okresu recesji (rys. 6.10.) Państwo stara się
obecnie przedłużyć okres dobrej koniunktury nie dopuszczając do jej przegrzania, oraz zapobiec
kryzysowi. W warunkach kryzysu państwo ułatwia i przyśpiesza wyjście z tej sytuacji.
Rysunek 6.10. Współczesny cykl koniunkturalny
PNB
jeden cykl
ek
spa
a
nsj
re
ce
sja
czas
3 - 4 lat
W mechanizmie długofalowego wzrostu i cyklu koniunkturalnego znaczącą rolę
odgrywają rosnące wydatki konsumpcyjne trwałego użytkowania, np. w budownictwo
mieszkaniowe, zakup samochodów, komputerów, itp. Wydatki konsumpcyjne gospodarstw
domowych na dobra trwałego użytkowania niewiele się zmniejszają w warunkach recesji
gospodarczej, gdyż konsumenci starają się podtrzymać zwyczajowy poziom posiadanych dóbr, a
zatem dokonują ich wymiany na nowocześniejsze, czemu sprzyjają nagromadzone oszczędności
oraz rozbudowany system kredytów. To sprzyja stabilizacji koniunktury gospodarczej i
zmniejsza amplitudę wahań. Jak wynika z rysunku 6.10., fazy ekspansji stały się dłuższe, a fazy
recesji (płytkich kryzysów gospodarczych) uległy skróceniu, cykl stracił na swojej regularności.
Poza tym, gdy w gospodarce zapasy wzrastają ponad przyjęte normy, to następuje spadek
zamówień, którym towarzyszy pewien spadek produkcji, trwający do momentu wyczerpania
zapasów. Wówczas następuje ponowny wzrost zamówień, wynikiem czego jest ożywienie
produkcji. Procesy ożywienia produkcji sprzyjają m. in. zamówienia rządowe.
Ekonomiści wykorzystują do przewidywania stanu gospodarki miary, które są określone
mianem wskaźników pilotujących.
Wskaźnik pilotujący (ceny akcji, bezrobocie) to taki wskaźnik aktywności gospodarczej,
który wykazuje tendencję do wzrostu lub spadku na kilka miesięcy przed zmianą tendencji
kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej, takich jak realny
PNB.
Wskaźnik współbieżny, wskaźnik dochodów osobistych, produkcji przemysłowej,
przemysłu przetwórczego, obrotów w handlu zmienia się mniej więcej jednocześnie z ogólnym
stanem gospodarki, opisywanym poziomem realnego PNB. Wskaźnik reagujący ze zwłoką
(podstawowa stopa oprocentowania, przeciętny czas pozostawania bez pracy, koszty pracy) to
taki wskaźnik, który wykazuje tendencję do wzrostu lub spadku kilka miesięcy po zmianie
tendencji kształtowania się ogólnych miesięcy po zmianie tendencji kształtowania się ogólnych
wskaźników poziomów aktywności gospodarczej, takich jak realny PNB.
Trudno jest obecnie odpowiedzieć na pytanie, co jest przyczyną występowania cyklów
koniunkturalnych w rozwiniętej gospodarce rynkowej? Ekonomiści poszukując przyczyn
pojawiania się cykli koniunkturalnych odwołują się do teorii cyklu politycznego (rząd aby
wygrać zbliżające się wybory stosuje na początku swej kadencji restrykcyjną politykę fiskalną i
pieniężną, co powoduje spadek produkcji, a następnie tymi samymi metodami pobudza popyt i
doprowadza do sprzedaży nagromadzonych wcześniej zapasów), okresowe zmiany w handlu
zagranicznym (wówczas wahania koniunkturalne przenoszone są z jednego kraju do drugiego,
np. załamanie się wymiany z byłym Związkiem Radzieckim), albo wahania koniunktury
wywołują zmiany w wielkości wydatków inwestycyjnych (gdy rosną oczekiwania producentów
do możliwości zwiększenia przyszłych zysków, wtedy zwiększają oni produkcję i inwestycje, jest
to zasada przyspieszenia – akceleratora, która mówi o tym że dla producentów podstawą oceny
wielkości przyszłych zysków jest dotychczasowe tempo produkcji, jeśli tempo to jest stałe to
poziom inwestycji jest niezmienny, jego zwiększenie może jedynie wywołać przyśpieszony
wzrost efektów wytwórczych).
Wymienione przyczyny pojawiania się cykli koniunkturalnych nie są listą zamkniętą,
gdyż zmieniająca się rzeczywistość gospodarcza poszczególnych krajów świata, dostarcza co
pewien czas nowych koncepcji.
2.4. PYTANIA
KONTROLNE
VI. Odpowiedz, czy poniższe zdania są prawdziwe czy fałszywe.
1. Rzeczywista stopa bezrobocia jest zawsze zbliżona do stopy naturalnej........
2. Duży deficyt budżetowy prowadzi nieuchronnie do inflacji i zmusza rząd do drukowania
dodatkowych ilości pieniędzy
........
3. Krzywa Phillipsa pokazuje, że bezrobocie można zmniejszyć kosztem inflacji
........
4. Cykl gospodarczy polega na nieregularnych wahaniach w poziomie aktywności gospodarczej
........
5. Gdy rynek pracy jest w stanie równowagi nie występuje bezrobocie
VII.
........
Test wyboru.
1. Bezrobocie strukturalne spowodowane jest:
a) niedostatecznym popytem na dobra,
b) zbyt wysokimi płacami realnymi,
c) niedopasowaniem struktury podaży i popytu na siłę roboczą,
d) żadna odpowiedź nie jest dobra.
2. Punkt, w którym PNB przestaje spadać, a bezrobocie przestaje wzrastać nazywamy:
a) recesją,
b) dolnym punktem zwrotnym,
c) ożywieniem,
d) górnym punktem zwrotnym.
3. Stagflacja, jest to zjawisko polegające na:
a) równoczesnym występowaniu inflacji popytowej i kosztowej,
b) równoczesnym występowaniu wysokich stóp inflacji i bezrobocia,
c) równoczesnym występowaniu inflacji kosztowej i popytowej,
d) wszystkie powyższe odpowiedzi są dobre.
4. Które twierdzenie nie wynika z prawa Okuna:
a) w okresach ożywienia koniunktury gospodarczej wzrost zatrudnienia jest większy niż spadek
zarejestrowanego bezrobocia,
b) wzrostowi bezrobocia o 1% towarzyszy spadek realnej produkcji o ponad 1%,
c) w okresach recesji spadek zatrudnienia jest mniejszy niż wzrost zarejestrowanego bezrobocia,
d) poziom przeciętnej wydajności pracy zmienia się w przebieg cyklu koniunkturalnego.
5. Stopa bezrobocia:
a) pokazuje, jaką część zasobów siły roboczej stanowią bezrobotni,
b) pokazuje jaką część ogólnej liczby ludności w wieku produkcyjnym stanowią bezrobotni,
c) nie uwzględnia bezrobocia naturalnego,
d) jest równa zeru, gdy rynek pracy jest w stanie równowagi.
VIII.
Zadania
Zadanie 1
W 1970 roku w hipotetycznej gospodarce zasoby siły roboczej wynosiły 85 tys. osób, a w 1971 – 95 tys.
osób. Zatrudnionych było w 1970 r. – 81 tys. osób, a 1971 roku 87.500 osób. Oblicz wielkość bezrobocia
oraz stopę bezrobocia w tej gospodarce.
Zadanie 2
W poniższej tabeli podano wielkości popytu i podaży siły roboczej przy różnych stawkach płacy realnej.
Płaca realna
(zł/godzinę)
Popyt na pracę
(tys. osób)
Podaż pracy
(tys. osób)
1
2
3
4
5
6
130
120
110
100
90
80
70
80
90
100
110
120
Zasoby siły
roboczej (tys.
osób)
101
108
115
122
129
136
a) przedstaw graficznie powyższy rynek pracy,
b) określ stawkę wynagrodzenia realnego, które równoważy rynek pracy,
c) przyjmijmy, że płaca realna wynosi 5 zł/godzinę – ile wynosi bezrobocie przymusowe, a ile
dobrowolne?
Zadanie 3
W gospodarce zamkniętej, dochód narodowy przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji wynosi
2000, konsumpcja autonomiczna wynosi 1500, wydatki inwestycyjne 800, a wydatki rządowe 300.
Wiadomo, że krańcowa skłonność do konsumpcji wynosi 0.8, a stopa opodatkowania wynosi 0.2.
a) wyznacz wielkość luki inflacyjnej,
b) jak na wielkość luki inflacyjnej wpłynie zwiększenie stopy podatkowej o 0.1?
Zadanie 4
W kraju liczącym 30 mln ludności, stopa bezrobocia wynosi 20%, a zatrudnionych jest 20 mln osób,
oblicz ile wynosi liczba osób bezrobotnych?
Zadanie 5
Produkt narodowy w cenach bieżących osiągnął wartość 100 mld jednostek pieniężnych, a w obiegu
znajduje się 12,5 mld jednostek pieniężnych, na podstawie tych danych, oblicz szybkość obiegu jednostki
pieniężnej?
IX. Zagadnienia problemowe
1. Dlaczego bezrobocie w Polsce wzrasta w latach dziewięćdziesiątych?
2. Czy stłumienie inflacji jest jedynym sposobem na obniżenie wysokiego bezrobocia?
3. Czy w przypadku szoku naftowego ma wpływ na krzywą Phillipsa fakt, że dany kraj jest importerem
ropy naftowej lub fakt, że jest samowystarczalny?
4. W świetle poznanych zależności między inflacją a bezrobociem, jaki twoim zdaniem powinien być
główny cel polityki gospodarczej?
5. Omów klasyczny i współczesny cykl koniunkturalny.
ROZDZIAŁ III
POLITYKA FISKALNA I PIENIĘŻNA W GOSPODARCE
ZAMKNIĘTEJ
Prowadzone we wcześniejszych rozdziałach rozważania te temat równowagi w
gospodarce obejmowały swym zakresem dwa rynki: towarowy i pieniężny, analizując oddzielnie
modele równowagi dla każdego z nich. Niniejszy, jak i następny rozdział mają na celu
przedstawienie powiązań obu rynków, poprzez wzajemne ich oddziaływanie na siebie w wyniku
wpływu egzogenicznych zmiennych jakimi są instrumenty polityki fiskalnej (wydatki rzędowe i
podatki) i pieniężnej (podaż pieniądza) oraz zilustrowanie równowagi makroekonomicznej w
jednolitym modelu ukazującym wspólne wartości, dla sektora realnego (tzw. dóbr i usług) i
pieniężnego, takich parametrów jak dochód i stopa procentowa.
Wzajemne oddziaływanie obu rynków ilustruje prosty schemat:
Rysunek 7.1.
Powiązania rynku dóbr i usług z rynkiem pieniężnym
Rynek dóbr
i usług
dochód wpływa na
popyt na pieniądz
Stopa procentowa wpływa na
konsumpcję i inwestycje
Rynek
pieniądza
Rozważania nad zasygnalizowaną powyżej problematyką opierają się na keynesowskim
założeniu, że produkcja potencjalna jest większa od produkcji faktycznej. Utrzymywana jest
także stałość cen, a gospodarka jest zamknięta.
W takich warunkach stopa procentowa jest podstawową zmienną wiążącą ze sobą rynek
pieniądza i rynek dóbr i usług. Dotychczas stopa procentowa była uwzględniana tylko na rynku
pieniężnym. W związku z tym należy wyjaśnić wpływ stopy procentowej na składowe elementy
popytu globalnego.
3.1. STOPA
PROCENTOWA A POPYT SEKTORA PRYWATNEGO
Popyt globalny w gospodarce zamkniętej składa się z trzech elementów: konsumpcji (c),
inwestycji (I) i wydatków rządowych (G). Wydatki państwa (łącznie z inwestycjami rządowymi),
jako część polityki fiskalnej, będą ustalane na poziomie określonym przez rząd i nie będą
uzależnione od zmieniającej się na rynku stopy procentowej.
Stopa procentowa ma zaś istotny wpływ na wydatki bieżące prywatnych podmiotów
gospodarczych (C i I). Określa ona bowiem (jako „cena pieniądza”), jak dużo konsument lub
przedsiębiorca mogliby zarobić, gdyby złożyli swój majątek na pełnooprocentowane lokaty
bankowe wyznaczając tym samym koszt alternatywny bieżącej konsumpcji i inwestycji. Im
wyższa jest stopa procentowa tym dochód z takich lokat jest większy i tym mniej ludzie chcą
wydawać na konsumpcję i inwestycję. I odwrotnie wygląda sytuacja, gdy stopa procentowa jest
niższa. Tak ogólnie możnaby przedstawić zależność między stopą procentową i popytem
zgłaszanym przez sektor prywatny. Jednak odmiennie działają tu mechanizmy w odniesieniu do
wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych.
W przypadku konsumpcji należy rozważyć dwa aspekty wpływu stopy procentowej na
wielkość wydatków: majątkowy, kredytowy. Wyjaśnijmy z czego to wynika. Ludzie mogą
czerpać pieniądze na wydatki konsumpcyjne albo z bieżących dochodów albo ze zgromadzonego
wcześniej majątku, albo z kredytu. Ponieważ wydatki konsumpcyjne ze swojej definicji są w
zależności funkcyjnej z poziomem dochodu (przypomnijmy: C  KSK  Y  CA
gdzie: C
– wydatki konsumpcyjne,
KSK – krańcowa skłonność do konsumpcji,
Y
– dochód
CA – konsumpcja autonomiczna),
to stopa procentowa może na nie wpływać bezpośrednio tylko poprzez zmianę wartości zasobów
majątkowych i wielkości kredytów, których to zmiany będą miały identyczny wpływ na wydatki
konsumpcyjne (C), przy każdym poziomie dochodu (Y), czyli będą wpływały na autonomiczny
popyt konsumpcyjny. Zmiana autonomicznych wydatków konsumpcyjnych powoduje
przesunięcie całej funkcji konsumpcji, podczas gdy zmiana dochodu – to przesunięcie wzdłuż
funkcji konsumpcji.
Należy omówić wobec tego mechanizmy reagowania popytu konsumpcyjnego na zmiany
stopy procentowej, poprzez jej oddziaływanie na bogactwo gospodarstw domowych i możliwości
zaciągania kredytów.
Jeżeli wzrasta realna wartość majątku gospodarstw domowych, to przy każdym poziomie
dochodu wydatki konsumpcyjne będą większe, czyli cała funkcja konsumpcji przesuwa się w
górę. I odwrotnie zmniejszenie bogactwa powoduje obniżenie wydatków na konsumpcję bez
względu na poziom dochodu, czyli cała funkcja konsumpcji przesuwa się wówczas w dół. Realne
zasoby majątkowe gospodarstw domowych będą się zaś zmieniały pod wpływem zmian stopy
procentowej. Jeżeli spada stopa procentowa to wywołuje to wzrost cen obligacji i akcji bo
przyszłe dochody muszą być dyskontowane przy niższej stopie procentowej, co oznacza, że ich
dzisiejsza wartość wzrasta, żeby nabywcy osiągali zbliżoną roczną sumę zysku z posiadanych
aktywów, a więc gospodarstwa domowe stają się relatywnie zasobniejsze niż były przed obniżką
stóp procentowych i mogą w związku z tym więcej przeznaczać na konsumpcję przy każdym
poziomie dochodu. Ale jednocześnie przy niższej stopie procentowej, choć bogactwo realne
wzrosło, to dochody – w postaci oprocentowania – z każdej jednostki trzymanych aktywów
spadają, co tym bardziej skłania ludzi do ich bieżącego wydatkowania, a nie oszczędzania, które
jest odkładaniem konsumpcji w czasie. Spadek stóp procentowych obniża wobec tego koszt
alternatywy bieżącej konsumpcji, co powoduje jej wzrost, zmniejszając zarazem oszczędności.
Funkcja konsumpcji przesuwa się wobec tego w górę. Podniesienie stóp procentowych działa
natomiast odwrotnie – prowadząc do zmniejszenia realnego bogactwa gospodarstw domowych,
ale zarazem do wzrostu dochodów z każdej jednostki aktywów. Zachęca to konsumentów do
rezygnacji z bieżącej konsumpcji, której koszt alternatywy wzrósł, na rzecz konsumowania w
przyszłości czyli oszczędności. Prowadzi to do ograniczenia wydatków konsumpcyjnych przy
każdym dochodzie, czyli obniżenia funkcji konsumpcji.
Jak już wspomniano wcześniej każde gospodarstwo domowe może realizować wydatki
konsumpcyjne również z kredytu. Szczególnie czynią to osoby biedniejsze, jeśli chcą wydawać
więcej niż wynoszą ich bieżące dochody. Rozmiary zaciągniętego na cele konsumpcyjne kredytu
są przede wszystkim zależne od jego kosztu. Kosztem tym jest stopa oprocentowania kredytów,
która jest odpowiednio wyższa od stopy oprocentowania wkładów. Kredyty będą wobec tego tym
droższe, im wyższa będzie stopa procentowa i wówczas rozmiary pożyczek będą mniejsze, i
odwrotnie – niższa stopa procentowa będzie powodowała wzrost popytu na kredyty co będzie
powiększało rozmiary wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych i przesunięcie
funkcji konsumpcji w górę.
Powyższe rozważania wyjaśniły, jak zmiany stopy procentowej kształtują główne
czynniki sprawcze przesunięć funkcji konsumpcji, tj. efekt majątkowy i rozmiary kredytu
konsumpcyjnego.
Przejdźmy teraz to pokazania wpływu stopy procentowej na drugi składnik wydatków
prywatnych, tj. inwestycje. Zakłada się, że inwestycje są autonomicznie wobec dochodu.
Większości przedsiębiorstw do finansowania inwestycji używa własnych oszczędności lub
zaciąga kredyty. Przy czym inwestycje nie przynoszą efektów bezpośrednio po ich zakupie, lecz
dopiero po wykorzystaniu ich do produkcji dóbr i usług. Chcąc ocenić trafność swoich decyzji co
do poczynionych inwestycji producenci musza porównać dwie strony zagadnienia: koszty i
korzyści. Przy czym należy pamiętać, że koszty ponosi się dziś, a korzyści są osiągane dopiero w
przyszłości. Zwrot z nowych inwestycji (czyli osiągana z nich korzyść) musi pokryć wartość
zamrożonych funduszy wraz z kosztem alternatywnym ich pozyskania (czyli całkowite ich
koszty).
Zaś miarą kosztu alternatywnego pozyskania funduszy inwestycyjnych z obydwu wymienionych
wcześniej źródeł jest stopa procentowa. W przypadku finansowania inwestycji z
dotychczasowego zysku, inwestycja ta będzie opłacalna jeśli sama przyniesie zysk co najmniej
równy oprocentowaniu, jakie można by otrzymać wkładając pieniądze do banku zamiast w
inwestycje. Czyli zysk z inwestycji musi być tu nie mniejszy niż koszt alternatywy zamrożonych
w tych inwestycjach pieniędzy. Czym wyższa stopa procentowa tym wyższy jest wobec tego
koszt alternatywy i tym wyższy musi być zwrot z nowych inwestycji. Podobnie wygląda
sytuacja, gdy inwestuje się z kredytu. Inwestycja będzie dla przedsiębiorcy opłacalna, gdy
przyniesie dochody pozwalające spłacić zaciągnięty kredyt wraz z odsetkami będącymi kosztem
alternatywnym jego pozyskania. A odsetki od kredytu (jak wyjaśniono już wcześniej) są
uzależnione od wysokości stopy oprocentowania wkładów. Czyli i przy tym źródle finansowania
inwestycji zachodzi zależność, że im wyższa stopa procentowa, tym wyższy musi być dochód z
inwestycji, na które zaciągnięto kredyt.
Podsumowując powyższe rozważania na temat zależności między stopą procentową, a
inwestycjami można stwierdzić, że im wyższa stopa procentowa tym na mniejszą ilość inwestycji
będą się decydowali producenci, gdyż wyższy będzie wówczas ich koszt alternatywny i trudniej
będzie tym inwestycjom „na siebie zarobić” i odwrotnie, czym stopa procentowa niższa tym
większa ilość rozpoczynanych inwestycji, gdyż niższy będzie ich koszt alternatywny.
Wobec powyższego, mając określoną cenę nowych dóbr kapitałowych i przewidywaną
wielkość uzyskiwanych z nich zysków można skonstruować krzywą popytu inwestycyjnego,
która przedstawia odwrotną zależność między wielkością planowanego popytu inwestycyjnego, a
poziomem stopy procentowej. Zależność tę ilustruje rysunek 7.2
Rysunek 7.2.
Krzywa popytu inwestycyjnego
stopa
procentowa
(r)
r0
A
B
r1
0
I0
I1
rozmiary
inwestycji (I)
Jeśli stopa procentowa wynosi r0, to zgodnie z krzywą popytu na inwestycje z rys. 7.2, rozmiary
inwestycji wynoszą I0, przy spadku stopy do r1 wielkość popytu inwestycyjnego wzrośnie do I1,
gdyż więcej przedsięwzięć inwestycyjnych sprosta pokryciu niższej stopy procentowej
zamrożonych funduszy.
Po przedstawieniu ujemnie nachylonej krzywej popytu inwestycyjnego należy jeszcze
wyjaśnić od czego będzie uzależniony jej kąt nachylenia. Większą elastycznością będzie się
charakteryzował popyt na inwestycje długoterminowe (takie jak np. budynki), gdyż wówczas
duża część zysku będzie osiągana w odległym czasie od momentu ponoszenia kosztów i nawet
niewielka zmiana stopy procentowej spowoduje duże wahania w wielkościach angażowanych
funduszy na cele inwestycyjne, bowiem popyt będzie tu stosunkowo elastyczny (bardziej płaska
krzywa). Im krótszy zaś okres użytkowania danej inwestycji (np. maszyn), tym poziom stopy
procentowej mniej będzie wpływał na zmiany wielkości popytu na tego typu inwestycje i popyt
będzie tu bardziej sztywny (bardziej stroma krzywa).
Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, że wzrost stopy procentowej
będzie przede wszystkim zniechęcał do podejmowania inwestycji długoterminowych.
Należy jeszcze rozważyć determinanty wpływające na przesunięcie krzywej popytu
inwestycyjnego. Są nimi czynniki, które przyjęliśmy jako stałe w momencie konstruowania
krzywej, czyli: ceny nowych dóbr kapitałowych i wielkość oczekiwanych z nich dochodów.
Jeżeli różnica między wielkością oczekiwanych dochodów z inwestycji, a ceną tych inwestycji
spada, co może nastąpić albo na skutek wzrostu cen inwestycji, albo na skutek ograniczenia
oczekiwanych z nich dochodów, to następuje spadek popytu inwestycyjnego. Czyli przy każdym
poziomie stopy procentowej mniej jest inwestycji i krzywa popytu inwestycyjnego przesuwa się
w lewo.
Jeżeli zaś różnica między wielkością oczekiwanych dochodów z inwestycji, a ceną tych
inwestycji rośnie, co ma miejsce albo przy spadku cen inwestycji lub przy wzroście dochodów z
nich osiąganych, to przy każdym poziomie stopy procentowej producentom będzie się opłacało
więcej inwestować i nastąpi wzrost popytu inwestycyjnego. Spowoduje to przesuniecie krzywej
popytu inwestycyjnego w prawo. Wzrost i spadek popytu inwestycyjnego ilustruje rys. 7.3
Rysunek 7.3.
Wzrost i spadek popytu inwestycyjnego
stopa
procentowa
(r)
r0
A1
A0
A2
II2
0
II1
I1
I0
I2
II0
rozmiary
inwestycji (I)
Przesunięcie krzywej popytu inwestycyjnego do poziomu II1 oznacza spadek popytu, a do
poziomu II2 – wzrost popytu.
Podsumowując rozważania analizujące wpływ stopy procentowej na prywatny popyt
konsumpcyjny i inwestycyjny można stwierdzić, że istnieje ujemna korelacja między stopą
procentową, a obydwoma elementami popytu prywatnych podmiotów gospodarczych. Z tym, że
wzrost stopy procentowej powoduje spadek popytu konsumpcyjnego przy każdym poziomie
dochodu, przesuwając całą krzywą popytu konsumpcyjnego w dół natomiast w przypadku popytu
inwestycyjnego wzrost stopy procentowej wpłynie na zmniejszenie się ilości inwestycji i
przesuwanie się wzdłuż krzywej popytu inwestycyjnego. Spadek stopy procentowej zadziała
analogicznie, ale w przeciwną stronę.
3.2. POLITYKA
FISKALNA I JEJ FUNKCJE W GOSPODARCE
Polityka fiskalna (inaczej skarbowa) to wszelkie posunięcia rządu dotyczące podatków i
wydatków budżetowych. Pełni ona wiele funkcji w gospodarce, poprzez które wpływa na ogólny
poziom i regulację aktywności gospodarczej, podział dochodów i wielkość konsumpcji
publicznej. Polityka fiskalna może mieć różny charakter (aktywny i pasywny) i może posługiwać
się różnymi narzędziami (wydatkami, podatkami).
3.2.1. Funkcje polityki f iskalnej
Cele polityki fiskalnej wynikają z funkcji podatków i wydatków rządowych, które
wspólnie tworzą tę politykę. Można wyróżnić trzy podstawowe funkcje polityki fiskalnej:
alokacyjną, dystrybucyjną i stabilizacyjną.
Funkcja alokacyjna – polega na odpowiednim angażowaniu środków z budżetu w celu
dostarczania dóbr i usług publicznych społeczeństwu. Dotyczy to różnych dziedzin, np.
szkolnictwa, obrony narodowej, ochrony zdrowia, porządku publicznego, usług komunalnych.
Rząd poprzez finansowanie zakupu tych dóbr i usług dostarcza je nieodpłatnie społeczeństwu i w
ten sposób, stosując swoją hierarchię ważności potrzeb społecznych, dokonuje lepszej alokacji
dóbr i usług niż czyniłby to sam rynek.
Funkcja redystrybucyjna – polega na wtórnym podziale dochodu narodowego w celu
złagodzenia nierówności w tym zakresie stwarzanych przez sam rynek. Ponieważ rynek prowadzi
do znacznego zróżnicowania dochodów ludności, to poprzez system podatkowy (np.
progresywne opodatkowanie dochodów, ulgi, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich
nakładanych na różne dobra konsumpcyjne) oraz wydatki budżetu na płatności transferowe, tzn.
świadczenia, w zamian których nie są wymagane żadne usługi (jak np. emerytury, zasiłki, renty,
stypendia), państwo dokonuje równiejszego podziału dochodu.
Funkcja stabilizacyjna – polega na utrzymaniu takiego poziomu produkcji, by dochód
narodowy był blisko poziomu zapewniającego pełne wykorzystanie czynników wytwórczych,
prowadzącego, oprócz pełnego zatrudnienia, do stabilizacji cen i odpowiedniego tempa wzrostu
gospodarczego, czego nie może dokonać sam rynek.
Wszystkie wymienione powyżej funkcje polityki fiskalnej mają na celu „poprawianie”
mechanizmów rynkowych.
3.2.2. Narzędzia polityki f iskalnej
Postawione przed polityką fiskalną cele są realizowane poprzez odpowiednie narzędzia,
którymi dysponuje rząd. Narzędziami tymi są wydatki rządowe i podatki.
Wydatki rządowe dzieli się na dwa rodzaje: wydatki realne i transfery.
Wydatki realne – są to płatności za zakup dóbr i usług. Zaliczone są tu zarówno płace
pracowników sfery budżetowej (np. nauczycieli, policjantów, urzędników państwowych, służby
zdrowia), jak i wydatki na zakup dóbr dla tej sfery (np. wyposażenie szkół, szpitali, urzędów
publicznych).
Wydatki transferowe – to, jak już pisano, płatności które nie wiążą się z koniecznością
świadczenia w zamian jakichkolwiek usług. Nie tworzą one wobec tego nowej produkcji ani
dochodu narodowego, jedynie służą redystrybucji dochodów. Do transferów zaliczamy m.in.:
emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, jak i subwencje dla firm prywatnych i państwowych.
Podatki są dochodami budżetu państwa pobieranymi jako nieodpłatne, bezzwrotne i
przymusowe świadczenia pieniężne. Według przedmiotu opodatkowania podatki dzieli się na:
a) podatki dochodowe – naliczane są od nadwyżki przychodów nad poniesionymi kosztami
związanymi z ich uzyskaniem pobierane są one od płac, rent, zysków, emerytur;
b) podatki majątkowe – przenoszące część wartości majątku posiadanego przez ludzi na rząd; są
one bardzo różnorodne, np.: podatek spadkowy, podatek od nieruchomości, od środków
transportu, od darowizn;
c) podatki od wydatków, czyli podatki nakładane na kupowane dobra i usługi (np. VAT,
akcyza).
Według kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku (czyli relacji –
obciążony podatkiem do płacącego) można wyróżnić podatki pośrednie i bezpośrednie.
Podatki bezpośrednie obciążają ludzi bezpośrednio, są płacone od dochodów i majątku
podatnika; osoba odpowiedzialna za płacenie podatku sama ponosi jego ciężar.
Podatki pośrednie są nakładane na wydatki, a więc tylko pośrednio na ludzi; osoba mająca
zapłacić podatek może przenieść jego ciężar na kupującego, wliczając podatek w cenę.
3.2.3. Sposoby realizo wania polityki f iskalnej
Polityka fiskalna może być prowadzona w sposób aktywny (inaczej dyskrecjonalny) albo
pasywny (inaczej automatyczny).
Aktywa polityka fiskalna polega na podejmowaniu decyzji co do ustalania określonej
stawki stopy podatkowej i określonego rodzaju oraz wielkości wydatków rządowych.
Polityka aktywna może być realizowana poprzez ustalenia konkretnych działań w
zakresie:
a) robót publicznych (np. w celu ograniczenia bezrobocia, podjęcie budowy drogi, czy zakładu
przerobu odpadów);
b) programów zatrudnienia publicznego – polegających na tworzeniu miejsc pracy w sferze
usług publicznych na pewien okres, finansowanych z budżetu;
c) wydatków na zabezpieczenia społeczne – rząd może zwiększać lub ograniczać wysokość lub
okres wypłacania płatności transferowych, np.: przedłużyć okres wypłacania zasiłków dla
bezrobotnych przez co wydatki budżetu się zwiększają;
d) zmiany stawek podatkowych – podnoszenia ich lub obniżania, co powoduje zmianę wielkości
rozporządzalnych dochodów ludności.
Aktywne decyzje w zakresie polityki fiskalnej mają przede wszystkim na celu
stabilizowanie gospodarki, ale ponieważ w sposób administracyjny korygują wielkości
wydatków i podatków, wymaga to zatem zmian legislacyjnych w trakcie realizacji istniejących
programów budżetowych. W związku z tym często występują opóźnienia skutków działania tych
instrumentów w stosunku do momentu podjęcia decyzji o potrzebie ich wprowadzenia.
Prowadzić to może do osłabienia skuteczności interwencji w gospodarce przy pomocy tych
narzędzi, a nawet ze względu na szybko zmieniającą się sytuację gospodarczą, podważać
sensowność ich wykorzystania.
Znacznie szybsze i w związku z tym często skuteczniejsze jest działanie pasywnej
polityki fiskalnej. Polega ona na tym, że w gospodarce występują pewne mechanizmy, które
samoistnie zmniejszają podatność dochodu narodowego na wstrząsy. Mechanizmy te działają
automatycznie i nikt nie musi decydować o ich uruchamianiu. Nazywają się dlatego
automatycznymi stabilizatorami gospodarki. Ich cechą jest to, że działają stabilizująco na
koniunkturę, niezależnie od bieżących decyzji rządu.
Automatyczne stabilizatory uruchamiają mechanizmy zarówno w sferze podatków, jak i
wydatków rządowych.
Rozważmy tu przykładowo automat oddziaływania sytuacji gospodarczej na samoistne jej
regulowanie poprzez podatek dochodowy i wydatki na zasiłki dla bezrobotnych. Jeżeli
koniunktura gospodarcza słabnie, to automatycznie zmniejszają się wpływy z podatków
dochodowych, gdyż obniżyły się dochody ludności. Jednocześnie przy spadku koniunktury
więcej osób traci pracę, zwiększa się liczba bezrobotnych i rosną wypłaty zasiłków. Obydwa te
działania powodują wzrost deficytu budżetowego., ale jednocześnie pobudzają popyt globalny i
wzrost gospodarczy.
I odwrotnie. Jeśli koniunktura „się przegrzewa” (tzn. występuje bardzo gwałtowny wzrost
gospodarczy), wpływy z podatków automatycznie rosną, a wypłaty zasiłków spadają, co
powoduje zmniejszanie deficytu budżetowego i jednoczesne hamowanie wzrostu gospodarczego,
ale zarazem przeciwdziała to powstawaniu presji inflacyjnej.
Automatyczne stabilizatory, choć działają samoistnie i szybko, również mają ograniczony
wpływ na gospodarkę. Mogą one zmniejszać wahania gospodarki, ale tylko w krótkim okresie.
Nie są w stanie zapewnić warunków zrównoważonego, długofalowego wzrostu, gdyż nie
stwarzają warunków do zasadniczej zmiany aktualnej sytuacji gospodarczej. Są jedynie w stanie
hamować gwałtowne zmiany utrzymując względnie stabilny poziom aktywności gospodarczej.
3.2.4. Rodzaje polityki f iskalnej
Stosowana polityka fiskalna może mieć charakter ekspansywny (inaczej łagodny) lub
restrykcyjny (inaczej twardy).
Ekspansywna polityka fiskalna prowadzi do wzrostu zagregowanego popytu i dochodu
narodowego. Polega ona na zwiększeniu wydatków rządowych lub obniżeniu podatków.
Restrykcyjna polityka fiskalna prowadzi do obniżenia dochodu narodowego poprzez
zmniejszenie zagregowanego popytu. Polega ona na zmniejszeniu wydatków rządowych lub
podwyższeniu podatków.
Zarówno po zastosowaniu polityki ekspansywnej, jak i restrykcyjnej, zmiany
zagregowanego popytu i dochodu narodowego, będą tylko pierwotnymi skutkami działania tej
polityki. Następnie przyjdzie druga fala skutków, polegająca na procesach dostosowawczych
gospodarki do podjętych decyzji rządu. Przebieg jednego z takich procesów dostosowawczych
zostanie opisany w następnym podrozdziale.
3.3. WYDATKI
RZĄDOWE, A EFEKT WYPIERANIA
Jak już wcześniej wyjaśniono wydatki państwa są jednym z narzędzi polityki fiskalnej, a
ich wzrost oznacza, że zastosowana polityka ma charakter ekspansywny. Pierwotnym skutkiem
zwiększenia wydatków rządowych będzie wzrost popytu globalnego, co w sposób mnożnikowy
doprowadzi do wzrostu dochodu zapewniającego równowagę w gospodarce i wzrostu produkcji.
Ale na tym nie skończą się skutki tej polityki.
Dalsze konsekwencje tych zmian będą miały miejsce na rynku pieniężnym, a następnie powrócą
na rynek dóbr i usług. Jak to się będzie działo? Wzrost dochodu będzie zachęcał podmioty
gospodarcze do zwiększenia zakupu dóbr i usług. Żeby zakupy te mogły być zrealizowane
potrzeba będzie więcej pieniędzy. Wzrośnie wobec tego popyt na pieniądz. Przy niezmienionej
podaży pieniądza, aby rynek pieniężny był w równowadze, będzie musiała wzrosnąć stopa
procentowa. Wzrost stopy procentowej odbije się z kolei na wydatkach prywatnych podmiotów
gospodarczych, obniżając je. Pamiętamy bowiem, że stopa procentowa jest ujemnie skorelowana
z popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym. Czyli wzrost stopy procentowej, który nastąpił na
skutek wzrostu popytu na pieniądz, przy stałej podaży pieniądza, doprowadzi do częściowego
spadku planów wydatkowych gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, wynikających
początkowo ze wzrostu dochodu wywołanego wydatkami rządowymi. Tak więc ostatecznie
popyt globalny wzrośnie, ale mniej niżby to wynikało z zastosowanej, poprzez wzrost wydatków,
polityki fiskalnej rządu. Konsekwencją tego będzie również mniejszy wzrost dochodu, niżby
wynikał z samego wzrostu wydatków rządowych.
Opisane powyżej mechanizmy noszą nazwę efektu wypierania. Efekt wypierania polega
na tym, że wydatki państwa wypierają część wydatków prywatnych. Czyli wzrost wydatków
rządowych wywołuje tendencję, przez pośrednie podwyższenie stopy procentowej, do
częściowego zniwelowania wpływu tego wzrostu (na popyt globalny i dochód) przez obniżenie
(wyparcie z rynku) wydatków prywatnych prowadzące do osłabienia efektów ekspansywnej
polityki fiskalnej.
Szczegółowa analiza efektu wypierania zostanie zaprezentowana na podstawie ilustracji
graficznej przedstawionej na rys. 7.4
Rysunek 7.4.
Efekt wypierania
Rynek pieniądza
Rynek dóbr i usług
stopa procentowa
(r)
popyt globalny
(AD)
E1
-ΔC
-ΔI
=Y
AD AD
1
AD2
AD0
E2
M
r1
r0
E1
E0
LL1
ΔG
E0
0
Y0
LL0
Y2
Y1
dochód (Y)
M0
realne zasoby
pieniądza
Zgodnie z rysunkiem 7.4 widać, że wzrost wydatków rządowych o ∆G spowodował
wzrost popytu globalnego z AD0 do AD1, co z kolei pociągnęło wzrost dochodu w równowadze z
Y0 do Y1. Takie zmiany na rynku dóbr i usług wpłynęły na wzrost popytu na pieniądz z poziomu
LL0 do LL1 i podniesienie się stopy procentowej z r0 do r1. Te zmiany na rynku pieniężnym
ograniczyły popyt inwestycyjny i konsumpcyjny o -∆I i -∆C, obniżając tym samym popyt
globalny z poziomu AD1 do AD2 i dochód z Y1 do Y2. Ostatecznie dochód zapewniający
równowagę w gospodarce wzrósł, ale tylko z poziomu Y0 do Y2, zmniejszając w ten sposób
wpływ polityki fiskalnej na gospodarkę.
3.4. KRZYWA IS
W dotychczasowej analizie równowagi na rynku dóbr i usług (zwanym często rynkiem
realnym) wyznaczany był tylko dochód zapewniający tę równowagę. Wiadomo jednak, że dana
funkcja popytu globalnego istnieje przy określonym poziomie stopy procentowej, która decyduje
o wielkościach składowych tego popytu tj.: wydatkach konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Czyli
dla każdego poziomu równowagi na rynku dóbr i usług można wyznaczyć dwa parametry, które
przy tej równowadze mają określoną wartość. Tymi parametrami są dochód i stopa procentowa.
Zestawienie wszystkich kombinacji ilościowych dochodu i stopy procentowej, przy
których rynek dóbr i usług jest w równowadze tworzy krzywą IS.
Graficznie tę krzywą można wyprowadzić z warunku równowagi: popyt globalny (AD)
jest równy dochodowi (Y), czyli AD=Y, przy założonym poziomie stopy procentowej.
Przedstawia to rysunek 7.5
Rysunek 7.5.
Wyprowadzenie krzywej IS
popyt
globalny
(AD)
=Y
D
A
AD1
E1
AD0
Wykres A
E0
0
Y0
dochód (Y)
Y1
stopa
procentowa
(r)
r0
E’0
Wykres B
E’1
r1
IS
0
Y0
Y1
dochód (Y)
Rysunek 7.5 składa się z dwóch wykresów. Wykres A pokazuje różne położenia popytu
globalnego AD i wynikające z tego wartości dochodu w równowadze Y, przy różnych
założonych poziomach stopy procentowej r.
Wykres B przedstawia natomiast kombinacje tej założonej stopy procentowej i dochodu, który
przy danej stopie zapewnia równowagę na rynku realnym – czyli krzywą IS.
Punktem wyjścia do skonstruowania krzywej IS jest założenie, że w gospodarce
obowiązuje określony poziom stopy procentowej. Przyjmujemy, że jest to poziom r0 (wykres B).
Przy danej stopie ustalają się wydatki prywatnych podmiotów gospodarczych, tj. konsumpcję C i
inwestycje I, gdyż są od niej zależne, a wraz z wydatkami rządowymi G, niezależnymi od stopy
procentowej, wyznaczają funkcję popytu globalnego AD0 (wykres A). Czyli krzywa popytu AD0
na wykresie A jest narysowana dla stopy procentowej r0. Zgodnie z warunkiem równowagi
AD=Y, na wykresie A został wyznaczony pierwotny punkt równowagi E0, oraz dochód Y0.
Poziom dochodu Y0 zostaje przeniesiony na wykres B i wraz ze stopą r0 tworzą współrzędne
punktu E0’ (Y0, r0). Wobec tego punkt E0’ jest pierwszą kombinacją dochodu Y0 i stopy
procentowej r0, przy której rynek dóbr i usług jest w równowadze.
Zakładając następnie obniżkę stopy procentowej do poziomu r1, chcemy znaleźć nową
kombinację dochodu i stopy r1 (wykres B), przy których wystąpi równowaga. Obniżenie stopy
procentowej powoduje (na znanych już zasadach – rodz. 7.1.), zwiększenie wydatków
konsumpcyjnych i inwestycyjnych i w związku z tym przesunięcie krzywej popytu globalnego w
górę do AD1 (wykres A). Gospodarka jest teraz zrównoważona w punkcie E1, czyli przy
dochodzie Y1, wyższym niż poprzedni. Przeniesienie poziomu dochodu Y1 z wykresu A na
wykres B, pozwala wyznaczyć nową kombinację dochodu i stopy procentowej, równoważących
gospodarkę. Jest to punkt E1’ (Y1, r1) na wykresie B.
Po połączeniu punktów E0’ (kombinacja początkowa Y0 i r0) i E1’ (kombinacja końcowa Y1 i r1)
powstaje ujemnie nachylona krzywa IS. Z ujemnego nachylenia krzywej wynika, że na rynku
dóbr i usług występuje odwrotna zależność między dochodem i stopą procentową. Czyli wzrost
stopy procentowej powoduje spadek dochodu (gdyż spada konsumpcja i inwestycje i
mnożnikowo obniża to dochód) i odwrotnie: stopa spada – dochód rośnie.
Kąt nachylenia krzywej IS zależy od wrażliwości popytu globalnego na zmiany stopy
procentowej. Im gwałtowniej popyt globalny reaguje na zaistniałą zmianę stopy procentowej
(czyli intensywniejsza zmiana C i I), tym krzywa IS jest bardziej płaska, a im ta reakcja jest
mniej intensywna, to krzywa IS jest bardziej stroma.
Nachylenie krzywej IS w zależności od wrażliwości popytu globalnego na zmianę stopy
procentowej ilustruje rysunek 7.6
Rysunek 7.6.
Nachylenie krzywej IS
popyt
globalny
(AD)
=Y
AD AD2
E2
AD1
AD0
E1
Wykres A
E0
0
Y0
Y1
Y0
dochód (Y)
stopa
procentowa
(r)
r0
E’0
Wykres B
E’1
r1
E’2
IS2
IS1
0
Y0
Y1
Y2
dochód (Y)
Jeżeli na skutek spadku stopy procentowej z r0 do r1 krzywa popytu globalnego przesunie
się z AD0 do AD1, to powstanie krzywa IS1, natomiast jeśli ten sam spadek stopy tj. z poziomu r0
do r1 spowodowałby intensywniejszy niż poprzednio wzrost popytu globalnego z AD0 do AD2, to
powstałaby krzywa IS2 – czyli, jak widać z rysunku, bardziej płaska niż krzywa IS1, ponieważ ta
sama zmiana stopy procentowej doprowadziłaby w drugim przypadku do większej zmiany
dochodu w równowadze.
Można również wykazać zależność kąta nachylenia krzywej IS od wartości mnożnika (a
tym samym od wysokości krańcowej skłonności do konsumpcji). Większemu mnożnikowi
odpowiada większa zmiana dochodu, jako reakcja na zmianę wielkości autonomicznej, czyli
bardziej płaska krzywa IS. Mnożnikowi mniejszemu odwrotnie – bardziej stroma krzywa IS.
Krzywa IS może również ulegać przesunięciu. Będzie to miało miejsce, gdy przy danej
stopie procentowej ulegną zmianie wydatki rządowe lub podatki. Krzywa IS przesunie się w
prawo w górę, gdy będą miały miejsce zmiany o ekspansywnym charakterze (np. wzrost
wydatków publicznych, zmniejszenie podatków). Oznaczać to będzie, że przy każdym dowolnym
poziomie stopy procentowej dochód odpowiadający warunkom równowagi będzie teraz wyższy.
I odwrotnie zmiany o charakterze restrykcyjnym (np. spadek wydatków publicznych,
zwiększenie podatków) będą przesuwać krzywą IS w lewo w dół i wówczas przy każdym
dowolnym poziomie stopy procentowej dochód w równowadze będzie mniejszy.
Opisane powyżej przesunięcia krzywej IS zostaną wykorzystane w następnym rozdziale do
pokazania wpływu zmian polityki fiskalnej na równowagę makroekonomiczną.
3.5. POLITYKA
PIENIĘŻNA I JEJ POWIĄZANIA Z RYNKIEM DÓBR I USŁUG
3.5.1. Pojecie polityki pieniężnej
Polityka pieniężna (inaczej monetarna) to decyzje banku centralnego dotyczące podaży
pieniądza. Przy czym celem tej polityki jest ustalanie takiej ilości pieniądza, żeby mógł on
właściwie, w danej sytuacji gospodarczej kraju, obsługiwać wymianę towarowo – pieniężną, jak
również pełnić funkcję gromadzenia oszczędności. Czyli prowadzona przez bank centralny
polityka pieniężna ma, podobnie jak i rządowa polityka fiskalna, służyć stabilizacji gospodarki
(choć decydenci każdej z tych polityk inaczej mogą interpretować zaistniałą sytuację,
doszukiwać się innych jej przyczyn i proponować inne rozwiązania powstałych problemów).
Ponieważ podaż pieniądza składa się z banknotów i monet, czyli gotówki oraz z pieniądza
kredytowego, kreowanego przez banki komercyjne, bank centralny musi decydować o wielkości
obu tych składników. Bank centralny posiada monopol na emisję pieniądza gotówkowego, tak
więc bezpośrednio decyduje o jego wielkości w gospodarce, natomiast o masie pieniądza
kredytowego decyduje w sposób pośredni, posługując się pewnymi narzędziami. Do
podstawowych narzędzi oddziaływania banku centralnego na podaż pieniądza kreowanego przez
banki komercyjne należą:
a) stopa rezerw obowiązkowych – tj. minimalna relacja rezerw w gotowce do ogólnej sumy
wkładów zgromadzonych w banku;
b) stopa redyskontowa – tj. stopa procentowa pobierana przez bank centralny od pożyczek
udzielanych bankom komercyjnym;
c) operacje otwartego rynku – polegające na sprzedaży lub zakupie papierów wartościowych.
Ustalając wielkość pieniądza gotówkowego oraz, poprzez wymienione instrumenty,
oddziaływując na pieniądz kredytowy bank centralny określa wielkość podaży pieniądza. Stąd
wniosek, że podaż pieniądza jest kategorią niezależną od mechanizmów rynkowych, stałą wobec
stopy procentowej, a zależną od decyzji banku. Podejmując w tym zakresie odpowiednie decyzje
bank centralny prowadzi określoną politykę monetarną.
3.5.2. Rodzaje polityki pieniężnej i ich wpły w na stopę procento wą
Polityka monetarna, podobnie jak i fiskalna, może mieć charakter ekspansywny (inaczej
łagodny) lub restrykcyjny (inaczej twardy).
Ekspansywna polityka pieniężna polega na zwiększeniu podaży pieniądza, co przy
niezmienionym popycie na pieniądz doprowadzi do obniżenia stopy procentowej. Rezultaty tej
polityki na rynku pieniężnym przedstawia rys. 7.7
Rysunek 7.7.
Ekspansywna polityka pieniężna
stopa
procentowa
(r)
r0
E0
E1
r1
LL
0
M0
M1
realne zasoby
pieniądza
Wzrost podaży pieniądza (M) z poziomu M0 do M1 przy niezmienionym popycie (LL)
powoduje spadek stopy procentowej (r), z poziomu r0 do r1.
Bank centralny w celu prowadzenia polityki ekspansywnej może zwiększyć podaż
pieniądza gotówkowego, albo wykorzystując wymienione już narzędzia, pieniądza kredytowego.
W tym drugim przypadku ekspansja wymagałaby któregoś (lub wszystkich jednocześnie) z
poniższych działań:
a) obniżenia stopy rezerw obowiązkowych,
b) obniżenia stopy redyskontowej,
c) skupienia papierów wartościowych z rynku.
Działania te prowadziłyby do zwiększenia płynności banków komercyjnych, które
udzielałyby więcej pożyczek, co pobudziłoby aktywność podmiotów gospodarczych (wzrost
wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych), wzrósłby popyt globalny, produkcja i dochód
narodowy.
Restrykcyjna polityka pieniężna polega na obniżeniu podaży pieniądza, co przy
niezmienionym popycie na pieniądz prowadzi do wzrostu stopy procentowej. Ilustracją tej
polityki jest rys. 7.8.
Rysunek 7.8.
Restrykcyjna polityka pieniężna
stopa
procentowa
(r)
r2
E2
E0
r0
LL0
0
M2
M1
realne zasoby
pieniądza
Spadek podaży pieniądza (M) z poziomu M0 do M2, przy niezmienionym popycie (LL0)
powoduje wzrost stopy procentowej (r), z poziomu r0 do r2.
Ograniczanie podaży pieniądza bank centralny może prowadzić poprzez:
a) podniesienie stopy rezerw obowiązkowych;
b) podniesienie stopy redyskontowej;
c) sprzedaż papierów wartościowych na rynku.
Takie postępowanie banku centralnego prowadzi do zmniejszenia płynności banków
komercyjnych, które będą teraz udzielać mniej pożyczek, gdyż będą one droższe, co zmniejszy
aktywność podmiotów gospodarczych, a więc i popyt globalny, a co za tym idzie produkcję i
dochód narodowy.
Z powyższych rozważań wynika, że działania polityki pieniężnej nie tylko zmieniają
równowagę na rynku pieniężnym (zmiana ilości pieniądza i stopy procentowej), ale również
znajdują odzwierciedlenie na rynku dóbr i usług. Oddziaływanie zmian podaży pieniądza,
poprzez zmieniającą się stopę procentową na popyt globalny, na rynku realnym nosi nazwę
mechanizmu transmisyjnego.
3.6. EFEKT
TŁUMIENIA
Mechanizm transmisyjny łączący rynki dóbr i usług oraz pieniężny znajduje swoje
odzwierciedlenie w tzw. efekcie tłumienia, w którym to efekcie przenoszenie zmian z jednego z
rynków na drugi występuje kilkakrotnie. Dzieje się tak, gdyż na wielkość popytu na pieniądz
wpływa oprócz stopy procentowej wielkość dochodu.
Zasygnalizowane powyżej wzajemne oddziaływania na siebie obydwu rynków zostaną
teraz szczegółowo przeanalizowane.
Początkiem efektu tłumienia jest ekspansywna polityka pieniężna, czyli wzrost podaży
pieniądza. Działanie takie, przy niezmienionej funkcji popytu na pieniądz, doprowadzi do
wzrostu ilości równowagi na rynku pieniężnym, ale zarazem obniżenia stopy procentowej, gdyż
skoro jest więcej pieniądza to stanie się on tańszy. Na obniżenie stopy procentowej podmioty
gospodarcze zareagują zwiększeniem popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego. Co w rezultacie
doprowadzi do wzrostu popytu globalnego oraz produkcji i dochodu zapewniającego równowagę.
Tak więc nastąpi transmisja skutków polityki prowadzonej na rynku pieniężnym na rynek realny.
Ale proces na tym się nie kończy.
Zaistniałe zmiany na rynku towarowym wpłyną z kolei na rynek pieniężny. Wzrost
dochodu będzie bowiem impulsem do zwiększenia popytu na pieniądz przy każdym poziomie
stopy procentowej, czyli nastąpi wzrost tego popytu. Przy niezmienionej podaży pieniądza stopa
procentowa będzie musiała nieco wzrosnąć, aby rynek pieniężny był zrównoważony. Na nową
sytuację na rynku pieniężnym zareagują znów prywatnie podmioty – nieznacznym obniżeniem
swoich wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych, czyli spadnie popyt globalny, a w
konsekwencji produkcja i dochód narodowy. Ostatecznie doprowadzi to do osiągnięcia dochodu
zapewniającego równowagę w gospodarce na poziomie wyższym niż był przed zastosowaniem
ekspansywnej polityki pieniężnej, ale poprzez wielokrotne mechanizmy transmisji niższym niżby
to wynikło z bezpośrednich skutków wzrostu podaży pieniądza.
Opisane działania noszą nazwę efektu tłumienia, tzn. początkowy wzrost dochodu
wynikły z wprowadzenia ekspansywnej polityki pieniężnej, poprzez wielokrotne oddziaływanie
rynków pieniężnego i towarowego na siebie, i idące za tym zmiany stopy procentowej i popytu
globalnego, zostanie częściowo stłumiony.
Mechanizmy efektu tłumienia można dokładniej prześledzić przy pomocy ilustracji
graficznej (rys. 7.9.)
Rysunek 7.9.
Efekt tłumienia
Rynek dóbr i usług
Rynek pieniądza
stopa procentowa
(r)
M0
popyt globalny
(AD)
=Y
D
AD1
A
E’1 AD
M1
2
r0
E0
r2
E2
r1
E1
M0
-Δ
- ΔI 2
+Δ
LL1
LL0
M1 realne zasoby
pieniądza
0
I 1+Δ
C2
E’2
AD0
C1
E’0
Y0
Y2
Y1 dochód (Y)
W momencie początkowym na rys. 7.9. istnieje na rynku pieniądza: krzywa podaży M0 i
krzywa popytu LL0 oraz punkt równowagi E0 i stopa procentowa r0; a na rynku dóbr i usług:
krzywa popytu globalnego AD0, punkt równowagi E’0 i dochód Y0.
Ekspansywna polityka pieniężna przesuwa krzywą podaży pieniądza w prawo do
poziomu M1, co powoduje przeniesienie równowagi do punktu E1 i spadek stopy równowagi do
r1. Zmiany te są odbierane przez rynek realny następująco: wzrasta popyt konsumpcyjny o ∆C1 i
inwestycyjny o ∆I1, co powoduje przesunięcie funkcji popytu globalnego w górę do poziomu
AD1, równowaga ma miejsce teraz w punkcie E’1 i daje to wyższy dochód Y1. Dochód ten
przyczynia się do wzrostu popytu na pieniądz i przesunięcia jego funkcji na rynku pieniężnym w
górę do LL1, na skutek czego, przy niezmienionej podaży, mamy tu nowy punkt równowagi E2 i
wyższą niż poprzednio stopę procentową r2. Odbiciem tego na rynku towarowym jest spadek
wydatków konsumpcyjnych o -∆C2 i inwestycyjnych o -∆I2 i przesuniecie popytu globalnego w
dół do AD2. Ostatecznie równowaga na rynku dóbr i usług zaistnieje w punkcie E’2 przy
dochodzie Y2, gdzie: Y0  Y2  Y1 , czyli dochód wzrósł, ale tylko z poziomu Y0 do Y2.
3.7. KRZYWA LM
Na rynku pieniężnym, podobnie jak na rynku dóbr i usług, równowaga jest określana przy
wartości dwóch parametrów: stopy procentowej i dochodu. Jest tak dlatego, gdyż równowaga ta
będzie miała miejsce przy zrównaniu się wielkości podaży pieniądza – zależnej od decyzji banku
centralnego i wielkości popytu na pieniądz – zależnego od dochodu narodowego. Wyznaczony w
ten sposób, tzn. z punktu równowagi na rynku pieniężnym, poziom stopy procentowej, będzie
istniał przy określonym poziomie dochodu.
Zestawienie wszystkich kombinacji ilościowych dochodu i stopy procentowej, przy
których rynek pieniądza jest w równowadze tworzy krzywa LM.
Graficznie tę krzywą można wyprowadzić z warunku równowagi na rynku pieniężnym,
gdy podaż pieniądza (M) jest równa popytowi na pieniądz (LL), czyli M=LL, przy założonym
poziomie dochodu Y. Ilustruje to rysunek 7.10.
Rysunek 7.10. Wyprowadzenie krzywej LM
Wykres B
Wykres A
stopa procentowa
(r)
stopa procentowa
(r)
M0
LM
r1
E1
r1
r0
E0
r0
LL1
E’1
E’0
LL0
M0
realne zasoby
pieniądza
0
Y0
Y1
dochód (Y)
Rys 7.10. składa się z dwóch wykresów. Wykres A przedstawia różne punkty równowagi
na rynku pieniężnym powstające na skutek zmieniającego się popytu na pieniądz pod wpływem
założonych zmian dochodu i stałej podaży pieniądza. Wykres B przedstawia z kolei kombinacje
założonych poziomów dochodu i stopy procentowej, która się ustala przy tych dochodach na
rynku pieniężnym – czyli krzywa LM.
Konstruując krzywą LM wychodzimy z założenia stałej podaży pieniądza M0 (wykres A)
oraz z określonego poziomu dochodu Y0 (wykres B), przy którym istnieje popyt na pieniądz w
postaci krzywej LL0 (wykres A). W ten sposób na rynku pieniądza (wykres A) zgodnie z
warunkiem równowagi M0=LL0 zostaje określona równowaga w punkcie E0 przy stopie
procentowej r0. Poziom stopy równowagi r0 zostaje przeniesiony na wykres B i łącznie z
poziomem dochodu Y0 tworzy współrzędne punktu E0’ (Y0, r0). Powstała w ten sposób pierwsza
kombinacja dochodu Y0 i stopy procentowej r0, równoważąca rynek pieniądza. Zakładamy
następnie wzrost dochodu do poziomu Y1 (wykres B). Przy wyższym dochodzie popyt na
pieniądz wzrośnie, przy każdym poziomie stopy procentowej – nastąpi przesunięcie krzywej
popytu w górę do poziomu LL1 (wykres A). Ustali się nowa równowaga pieniężna (przy
założonej stałej podaży pieniądza M0) w punkcie E1 i to wyznaczy nową wyższą stopę
procentową r1. Poziom tej stopy przenosimy na wykres B – wyznaczając tu nową kombinację
dochodu Y1 i stopy procentowej r1, czyli punkt E1’, przy którego współrzędnych rynek pieniężny
również (jak w punkcie E0’) jest zrównoważony.
Po połączeniu punktów E0’ (Y0, r0) i E1’ (Y1, r1) na wykresie B powstaje dodatnio
nachylona krzywa LM. Dodatnie jej nachylenie oznacza, że na rynku pieniądza występuje prosta
zależność między dochodem i stopą procentową. Czyli wzrost dochodu, poprzez wzrost popytu
na pieniądz, powoduje wzrost stopy procentowej, bowiem przy wyższym poziomie Y niezbędna
jest wyższa stopa procentowa, aby nie dopuścić do wzrostu ilości popytu na pieniądz i utrzymać
rynek pieniężny w równowadze przy niezmienionej podaży pieniądza. I odwrotnie – spadek
dochodu prowadzi do spadku stopy procentowej.
W im większym stopniu dany przyrost dochodu oddziałuje na wzrost zapotrzebowania na
pieniądz, czyli powoduje większe przesunięcie krzywej popytu na pieniądz, tym większy będzie
wzrost stopy procentowej konieczny do zachowania równowagi na rynku pieniężnym i tym
bardziej stroma będzie krzywa LM. I odwrotnie – im słabsza jest reakcja popytu na pieniądz na
zmiany dochodu tym krzywa LM będzie bardziej plaska. Czyli kąt nachylenia krzywej LM
zależy od siły reakcji popytu na pieniądz (LL) na zmiany poziomu dochodu (Y). Ilustruje to rys.
7.11.
Rysunek 7.11. Nachylenie krzywej LM
Wykres B
Wykres A
stopa procentowa
(r)
stopa procentowa
(r)
M0
LM2
r2
E2
r1
E1
r0
E0
LL0
M0
LL1
LL2
realne zasoby
pieniądza
r2
E’2
r1
E’1
r0
0
LM1
E’0
Y0
Y1
dochód (Y)
Jeżeli na skutek wzrostu dochodu z Y0 do Y1 krzywa popytu na pieniądz przesunie się z
LL0 do LL1, to stopa procentowa wzrośnie z r0 do r1 i powstanie krzywa LM1. Natomiast, jeśli ten
sam wzrost dochodu, czyli z Y0 do Y1, spowodowałby silniejszą reakcję popytu na pieniądz i
krzywa popytu przesunęłaby się z LL0 aż do LL2, to spowodowałoby to wzrost stopy z r0 do r2 i
powstałaby krzywa LM2. Krzywa LM2 jest bardziej stroma od krzywej LM1, gdyż w tym
przypadku ten sam wzrost dochodu doprowadził do większego wzrostu popytu na pieniądz i
większej stopy procentowej, aby zachować rynek pieniądza w równowadze.
Dotychczasowe rozważania nad krzywą LM były prowadzone przy założonej stałej
podaży pieniądza. Odejście od tego założenia będzie powodowało przesuniecie krzywej LM.
Jeżeli podaż pieniądza wzrośnie, czyli będzie prowadzona ekspansywna polityka pieniężna, to
krzywa LM przesuwa się w prawo, tzn. przy każdym poziomie stopy procentowej będzie wyższy
poziom dochodu. Utrzymanie stopy procentowej na pewnym poziomie równoważącym rynek
pieniądza będzie w tej sytuacji – przy wzroście podaży i przy niezmienionym popycie, wymagało
wyższego poziomu dochodu.
I odwrotnie spadek podaży pieniądza, czyli restrykcyjna polityka pieniężna, spowoduje
przesuniecie krzywej LM w lewo, tzn. do utrzymania każdego poziomu stopy procentowej
równoważącej rynek pieniężne będzie teraz potrzebny niższy poziom dochodu.
Opisane rozważania dotyczące przesunięć krzywej LM wykorzystane będą w następnym
rozdziale do pokazania wpływu zmian polityki pieniężnej na równowagę makroekonomiczną .
3.8. PYTANIA
KONTROLNE
X. Test wyboru
1. Ekspansywna polityka pieniężna prowadzi do:
a)
wzrostu wydatków rządowych;
b) wzrostu stopy procentowej;
c) wzrostu inwestycji;
d) wzrostu stopy redyskontowej.
2. Krzywa IS będzie bardziej płaska, gdy:
a) popyt na pieniądz jest mało wrażliwy na zmiany dochodu;
b) jest wysoki mnożnik inwestycyjny;
c) jest niska krańcowa skłonność do konsumpcji;
d) są stosunkowo małe wydatki rządowe.
3. Krzywa popytu inwestycyjnego przedstawia:
a) dodatnią zależność między stopą procentową i wielkością popytu na inwestycje;
b) ujemną zależność między stopą procentową i dochodem;
c) ujemną zależność między stopą procentową i wielkością popytu na inwestycje;
d) ujemną zależność między dochodem i wielkością popytu inwestycyjnego.
4. Które z następujących zmian nie są przejawem restrykcyjnej polityki fiskalnej:
a) wzrost wydatków państwowych;
b) wzrost podatków;
c) zwiększenie deficytu budżetowego;
d) spadek wydatków państwowych.
XI. Oznacz literą P zdanie prawdziwe, a literą F zdanie fałszywe. Odpowiedź krótko uzasadnij:
1. Zwiększenie podaży pieniądza doprowadzi do przesunięcia krzywej IS w prawo.
........
2. Zmiany sytuacji na rynku pieniężnym wpływają na poziom popytu globalnego.
........
3. Wzrost wydatków rządowych prowadzi do wzrostu stopy procentowej.........
4. Efekt
wypierania
jest
wynikiem
ekspansywnej
polityki
pieniężnej.
........
XII.
Uzupełnij zdania:
1. Krzywa LM jest stosunkowo stroma, gdy popyt na ................... jest ................... na
zmiany..................... .
2. Spadek podatków prowadzi do ........................ krzywej IS w ........................ i w ......................... .
3. Restrykcyjna polityka fiskalna ......................... krzywą popytu globalnego w ......................... i
prowadzi do ...................... dochodu zapewniającego równowagę.
XIII.
Zdefiniuj:
1. Krzywą IS.
2. Efekt tłumienia.
3. Efekt wypierania.
4. Krzywą LM.
XIV.
Zagadnienia problemowe
1. Podaj podobieństwa i różnice efektu tłumienia i efektu wypierania.
2. Wyjaśnij wpływ stopy procentowej na popyt globalny.
3. Wyjaśnij, która z krzywych jest wynikiem intensywniejszej reakcji popytu na pieniądz na zmiany
dochodu.
r
LM1
LM2
0
Y
4. Wyprowadź krzywą IS.
XV.
Zadania
Zadanie 1
W gospodarce występują następujące zależności:
AD  C  I  G
C  50  0.5  1  t  Y
I  20  150 r
G  50 jednostek pienieżnyc h
t  0.2
gdzie: AD – popyt globalny;
C – popyt konsumpcyjny;
I – popyt inwestycyjny;
G – wydatki rządowe;
t – stopa podatkowa;
r – stopa procentowa;
y – dochód.
Wyznacz dla tej gospodarki równanie krzywej IS i przedstaw ją graficznie.
Zadanie 2
W gospodarce występują następujące zależności:
LL  0.4 Y  240 r
MS  800 jednostek pienieżnyc h
gdzie: LL - popyt na pieniądz;
MS - podaż pieniądza;
r - stopa procentowa;
Y - dochód.
Wyprowadź dla tej gospodarki równanie krzywej LM i przedstaw ją graficznie.
Wylicz jaka będzie musiała być wysokość stopy procentowej dla zapewnienia równowagi na rynku
pieniężnym, gdy dochód wyniesie: Y  2060 jednostek pienieżnyc h .
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ
–
wybrane zagadnienia
Makroekonomia gospodarki otwartej obejmuje analizę gospodarki z uwzględnieniem
transakcji, jakie zawiera dany kraj z zagranicą.
Transakcje, które zawiera dany kraj z zagranicą wiążą się zarówno z przepływami
towarów (dóbr i usług) jak i kapitałów.
W gospodarce otwartej o sytuacji makroekonomicznej gospodarki kraju decydują także
uwarunkowania międzynarodowe. Gospodarka taka realizuje bowiem swoje cele
makroekonomiczne w określonych ramach międzynarodowych.
W poszczególnych częściach analizy funkcjonowanie gospodarki w jej otoczeniu
międzynarodowym kolejno omówimy następujące zagadnienia:
 polityką handlową rządu i jej instrumenty – możliwości oddziaływania na eksport i import
 funkcjonowanie rynku walutowego i systemy kształtowania kursu walutowego
 determinanty bilansu płatniczego kraju z uwzględnieniem sposobów jego równoważenia przy
różnych systemach kursu walutowego
 skuteczność polityki fiskalnej i pieniężnej w gospodarce otwartej ze swobodnym przepływem
kapitału przy różnych systemach kursu walutowego
ROZDZIAŁ IV
HANDEL ZAGRANICZNY I POLITYKA HANDLOWA
Trudno wyobrazić sobie rozwój współczesnych gospodarek bez uczestnictwa w handlu
międzynarodowym. Handel międzynarodowy sprowadza się do wymiany towarów i usług
między zainteresowanymi krajami. Podstawą tej wymiany jest specjalizacja produkcji między
uczestniczącymi w niej krajami. Specjalizacja produkcji polega na ograniczeniu asortymentu
wytwarzanych dóbr w celu zwiększenia efektywności wykorzystania dostępnych czynników
produkcji w krajach uczestniczących w międzynarodowej wymianie. Korzyści ze specjalizacji
produkcji wynikają z różnic w wyposażeniu krajów w czynniki produkcji (surowce, pracę,
technikę), w konsekwencji prowadzi to do różnic w kosztach wytwarzania i cenach towarów
między krajami biorącymi udział w wymianie międzynarodowej.
4.1. TEORIA
KOSZTÓW KOMPARATYWNYCH
–
A WYBÓR SPECJALIZACJI PRODUKCJI.
Podstawy teoretyczne wyboru specjalizacji produkcji między krajami zainteresowanymi
wymianą towarów stworzył D. Ricardo (1772 – 1823) – ekonomista angielski – przedstawiciel
szkoły klasycznej, twórca tzw. teorii kosztów komparatywnych. Teoria ta twierdzi, że
możliwości korzystnej wymiany międzynarodowej istnieją wtedy, gdy każdy kraj specjalizuje się
w produkcji dóbr o niższych kosztach względnych (komparatywnych). Koncepcja ta zakłada
zatem, że korzyści z wymiany międzynarodowej czerpią kraje, gdy istnieją między nimi różnice
w kosztach względnych, a nie w kosztach absolutnych produkcji. Kraj powinien specjalizować
się w produkcji i eksporcie tych dóbr, które może wytworzyć relatywnie taniej, w przypadku
których jego względna przewaga w kosztach produkcji nad innymi krajami jest największa.
Koncepcję D. Ricardo przedstawiamy na uproszczonym przykładzie dwóch krajów Anglii i
Portugalii, z których każdy wytwarza dwa produkty: wino i sukno.
Każdy kraj dysponuje tymi samymi zasobami pracy wynoszącymi 5400 jednostek
roboczogodzin: z czego każdy kraj 2 3 zasobów pracy przeznacza na produkcję sukna, a 1 3 –
na produkcje wina.
Koszty i wielkość produkcji sukna i wina w Anglii i Portugalii ilustrują dane w poniższej tabeli:
Tabela 9.1.
Nakłady jednostkowe i rozmiary produkcji przed i po specjalizacji
Nakłady jednostkowe
na produkcję
Kraj
Wino
Sukno
(mb)
(l)
Anglia
2
6
Portugalia
6
9
Razem
Wielkość produkcji
przed specjalizacją
Sukno
Wino
(mb)
(l)
1200
300
300
200
1500
500
Wielkość produkcji
po specjalizacji
Sukno
Wino
(mb)
(l)
2700
600
2700
600
Z powyższego przykładu wynika, że Anglia ma bezwzględną przewagę w kosztach
jednostkowych produkcji (niższe koszty jednostkowe) obydwu dóbr nad Portugalią. Dysponując
tymi samymi zasobami pracy osiąga większą produkcję zarówno sukna jak i wina.
Jednakże różnice w kosztach produkcji nie są jednakowe. Koszty produkcji sukna są w Anglii
trzykrotnie niższe niż w Portugalii 6 : 2  3, zaś w przypadku wytwarzania wina są tylko
półtorakrotnie niższe niż w Portugalii 9 : 6  1.5 .
Z tych obliczeń wynika, że Portugalia ma względne koszty niższe w produkcji wina niż sukna w
stosunku do Anglii. Biorąc pod uwagę różnicę kosztów względnych, Portugalia powinna
specjalizować się w produkcji wina, a Anglia w produkcji sukna. W przypadku takiej
specjalizacji Anglia i Portugalia przy tych samych zasobach pracy, wytwarzają wino i sukno w
większych ilościach niż przed specjalizacją. Dodatkowa produkcja sukna wynosi 1200 mb, a
wina 100 l – jest to miarą korzyści czerpanych przez Anglię i Portugalię ze specjalizacji. Dzięki
specjalizacji oraz wytwarzaniu tylko jednego towaru na rynek krajowy i na eksport zwiększa się
całkowita produkcja każdego z dóbr, co w wyniku zadziałania korzyści skali pozwala obniżyć
jednostkowe koszty produkcji.
Partycypacja każdego z krajów w korzyściach wynikających ze specjalizacji zależy od
relacji wymiennej sukna i wina na rynkach międzynarodowych i wpływu konkurencyjnego rynku
międzynarodowego.
Teoria kosztów komparatywnych wskazuje, że kraje powinny produkować i eksportować te
dobra, których względne koszty produkcji są niższe niż w innych krajach, a importować zaś te
dobra, których niższe są koszty produkcji w innych krajach.
Zasada przewag komparatywnych stanowi główne kryterium wymiany międzygałęziowej
dotyczącej produktów wytwarzanych w różnych gałęziach np. eksport maszyn rolnych do Indii i
import bawełny w przeciwnym kierunku.
Współczesna międzynarodowa wymiana towarowa coraz częściej koncentruje się na produktach
z tych samych gałęzi – tzw. wymiana wewnątrzgałęziowa. Jest ona charakterystyczna dla krajów
wysoko rozwiniętych, w których w ramach tej samej gałęzi produkuje się towary zróżnicowane
jakościowo i gatunkowo, będące bliskimi substytutami.
Rozwój wymiany wewnątrzgałęziowej uzasadniają:
a) zróżnicowany popyt konsumentów – możliwość wyboru między różnymi markami towarów,
b) specjalizacja krajów w produkcji wybranych marek, gatunków ze względu na korzyści skali,
c) ograniczenie dotyczące kosztów transportu (większy zakres wymiany wewnątrzgałęziowej
między bliżej położonymi krajami).
Warunkiem istnienia wymiany międzynarodowej są zatem: przewagi komparatywne
związane ze względną obfitością czynników produkcji w poszczególnych krajach decydujące o
zakresie wymiany międzygałęziowej oraz specjalizacje wewnątrzgałęziowe wynikające z
korzyści skali.
4.2. BILANS
HANDLOWY
Udział w międzynarodowej wymianie ma odzwierciedlenie w bilansie handlowym
danego kraju. Bilans handlowy jest zestawieniem wpływów i wydatków dewizowych danego
kraju z tytułu eksportu oraz importu dóbr i usług w ciągu roku.
W bilansie handlowym uwzględnia się zatem obroty z tytułu eksportu i importu dóbr oraz obroty
z tytułu usług np. transportowe, bankowe, turystyczne.
Porównując wpływy i wydatki dewizowe z tytułu eksportu oraz importu towarów i usług
ustala się saldo bilansu handlowego.
Jeżeli wartość eksportu (X) przewyższa wartość importu (Z) to saldo bilansu handlowego jest
dodatnie – kraj osiąga nadwyżkę handlowa. W przeciwnym przypadku, gdy wartość eksportu jest
mniejsza od wartości importu to saldo bilansu handlowego jest ujemne – kraj osiąga deficyt
handlowy. Gdy wartość eksportu równa się wartości importu to saldo bilansu handlowego jest
zerowe, a kraj ma zrównoważony bilans handlowy.
Dodatnie saldo bilansu handlowego powoduje, ze wytworzony w kraju PKB jest większy od
PKB podzielonego. Z kolei ujemne saldo bilansu handlowego zmniejsza poziom wytworzonego
PKB w stosunku do PKB podzielonego.
Stan salda bilansu handlowego wywiera istotny wpływ na poziom rezerw dewizowych i
zadłużenie kraju. Ujemne saldo bilansu handlowego oznacza konieczność sfinansowania części
importu z innych źródeł niż wpływy z eksportu. Źródłami tymi mogą być: rezerwy dewizowe
(zasoby walut obcych utrzymywane przez bank centralny) lub kredyty. Utrzymywanie się tego
stanu w dłuższym okresie doprowadza do zadłużenia kraju. W celu spłaty zadłużenia kraj musi
osiągać nadwyżkę handlową (dodatnie saldo), aby uzyskać niezbędne środki finansowe na spłatę
rat kredytowych wraz z należnymi odsetkami.
Terms of trade.
Na zakres korzyści czerpanych przez dany kraj z handlu zagranicznego mają wpływ
zmiany cen towarów eksportowanych i importowanych na rynkach międzynarodowych.
Do porównania dynamiki cen towarów eksportowanych i importowanych służy wskaźnik
cenowego terms of trade (warunków wymiany) (Wptot)
pex1 pim 1
Wp tot 
:
100%
pex 0 pim 0
gdzie:
pex
pim
0
1
pex 1
pex 0
– średnie ceny eksportowe
– średnie ceny importowe
– okres bazowy
– okres bieżący
– wskaźnik cen dóbr eksportowych
pim 1
– wskaźnik cen dóbr importowanych
pim 0
Wskaźnik cenowego terms of trade przedstawia relację zmian cen towarów
eksportowanych do zmian cen towarów importowanych.
Wartość tego wskaźnika wyraża wpływ warunków wymiany na kształtowanie się obrotów handlu
zagranicznego.
Jeżeli ceny dóbr eksportowanych rosną szybciej niż ceny dóbr importowanych, to Wp tot  100%
- oznacza to, że warunki wymiany na międzynarodowych rynkach towarowych poprawiły się dla
danego kraju.
W takim przypadku kraj mógłby zwiększyć import, eksportując tę samą ilość towarów.
Jeżeli ceny dóbr importowanych rosną szybciej niż ceny dóbr eksportowanych, to Wp tot  100% ,
co oznacza, że warunki wymiany pogorszyły się. W tej sytuacji kraj musi zwiększyć ilość
eksportowanych towarów, aby utrzymać import na dotychczasowym poziomie.
Gdy ceny dóbr eksportowanych zmieniają się w tym samym terminie jak ceny dóbr
importowanych, to Wp tot  1, oznacza to, że warunki wymiany dla danego kraju nie zmieniły się.
Tabela 9.2.
Wskaźniki cen transakcyjnych w handlu zagranicznym w Polsce w latach 1993-1999 9
1993
Wyszczególnienie
Import
Eksport
Terms of trade
1994
1995
1996
1997
1998
rok poprzedni = 100
1999
1990
=100
1995
=100
116,5 127,2 119,2 111,1 113,6 102,4 107,2 371,2 138,5
125,6 128,8 121,2 108,1 112,9 106,8 108,1 418,7 140,9
107,8 101,3 101,7
4.3. POLITYKA
97,3
99,4 104,3 100,8 112,8 101,7
HANDLOWA I JEJ KONSEKWENCJE
Na skalę korzyści osiąganych przez kraj z handlu zagranicznego istotny wpływ wywiera polityka
handlowa rządu. Polityka handlowa to oddziaływanie rządu na międzynarodową wymianę przy
pomocy określonych narzędzi. Celem polityki handlowej rządu najczęściej jest oddziaływanie na
poziom i strukturę eksportu oraz importu, tak aby osiągnąć założone saldo bilansu handlowego w
danym roku.
Teoretycznie wyróżnia się trzy rodzaje polityki handlowej realizowanej przez rząd danego
kraju:
a) autarkii,
b) protekcjonizmu,
c) liberalna.
Polityka autarkii polega na izolacji gospodarki kraju od otoczenia zagranicznego.
Przejawia się w samodzielnym rozwijaniu możliwie wszystkich dziedzin produkcji. Jest to z
reguły nieefektywna polityka handlowa, gdyż skala produkcji krajowej jest z reguły mała, a przez
to koszty i ceny wytwarzanych dóbr wysokie. Brak konkurencji z zagranicy i niedostatek
pewnych czynników produkcji nie pozwalają na rozwój nowoczesnych dziedzin wytwórczości.
Efektem zatem polityki autarkicznej jest zamykanie się gospodarki i nieliczenie z kosztami
wobec braku konkurencji między produkcją krajową a importem.
Polityka protekcjonizmu, zakładając zróżnicowanie potencjału ekonomicznego i
konkurencyjności poszczególnych krajów, skupia swoją uwagę na ochronie rynku wewnętrznego
przed importem oraz aktywnym stymulowaniem własnego eksportu. Obecnie, najczęściej
protekcjonizm w polityce handlowej przejawia się w stosowaniu ograniczeń w handlu
zagranicznym w celu:
a) zrównoważenia bilansu handlowego i płatniczego,
9
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 200, str. 316.
b) ochrony nowo powstających gałęzi i sektorów gospodarki,
c) ograniczenia konkurencji zagranicznej na niektórych segmentach rynku krajowego,
d) ochrony sektora militarnego gospodarki i innych gałęzi strategicznych tj. przemysł
spożywczy, lotniczy, paliwowo – energetyczny.
Stosowanie w dłuższym okresie polityki protekcjonizmu przyczynia się do osłabienia
konkurencji zagranicznej, spadku zainteresowania producentów krajowych innowacjami i
szeroko rozumianą poprawą efektywności produkcji.
Konsekwencją tego stanu rzeczy jest utrwalanie się przestarzałych struktur w gospodarce
i osłabienie konkurencyjności w handlu zagranicznym. Zagrożenie jest tym większe im niższy
jest stopień konkurencji wewnętrznej i wysoki stopień zmonopolizowania gospodarki.
Liberalna polityka handlowa rozwija się od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku.
Zakłada ona znoszenie wszelkich barier w międzynarodowych obrotach towarowych i alokację
zasobów zgodną z zasadą przewagi komparatywnych. Oznacza to daleko posuniętą redukcję
oddziaływania rządu na poziom i strukturę handlu zagranicznego.
Celem ostatecznym liberalnej polityki handlowej jest zapewnienie swobody w dostępie do
rynków zagranicznych dla przedsiębiorstw i produktów krajowych.
Narzędzia polityki handlowej obejmują:
a) bariery taryfowe (cła),
b) ograniczenie parataryfowe,
c) rozwiązanie pozataryfowe.
Podstawowym narzędziem polityki handlowej rządu ograniczającym import jest cło. Cło
jest opłatą (ustalana w postaci stawki lub narzutu procentowego do wartości granicznej lub ilości
towaru importowanego), formą podatku nakładanego na towary importowane, który musi wnieść
importer na rzecz Skarbu Państwa. Cło podwyższa cenę krajową dóbr importowanych.
Konsekwencje rynkowe cła importowego przedstawiono na poniższym rysunku.
Rysunek 9.1.
Skutki rynkowe wprowadzenia ceł.
PX
S(x)
cena światowa = P0
E
C
cena światowa = P1
+ cło
IMPORT
A
G
F
B
IMPORT
0
A
X
Q
C
QX
D(x)
E
QX
B
QX
QX
Krzywe DX i SX przedstawiają krajowy popyt i podaż dobra „X”. Zakładając doskonałą
substytucję między krajowymi i importowanymi dobrami „X”, konsument krajowy przy
podejmowaniu decyzji o zakupie będzie brał pod uwagę tylko cenę dobra „X”.
Zakładając, że początkowa cena na rynku krajowym jest równa cenie światowej P 0 (bez cła);
import nie jest obciążony cłem. W tej sytuacji krajowa podaż dobra „X” wynosi Q AX ; a krajowy
popyt - Q BX . Całkowity popyt krajowy na dobro „X” jest większy od krajowej podaży, a
występujący niedobór w ilości  QBX  QAX – pokrywa import.


Wprowadzenie cła podnosi cenę krajową importowanego dobra „X” do poziomu P1
P1  P0  cło . Krajowa podaż dobra X przy cenie P1 wynosi - QCX , a popyt - Q EX . Rozmiary


importu QEX  QCX zmniejszają się pod wpływem cła, które podwyższyło cenę krajową dobra
„X”. Cło, podnosząc cenę krajową, pobudza produkcję krajową z Q AX do Q CX , gdyż stwarza
ochronę dla produktów krajowych przed konkurencją zagraniczną. Część krajowych
producentów, których koszty krańcowe mieszczą się między P0 i P1 mają – pod osłoną ceł –
zapewnioną opłacalność produkcji. Natomiast podwyższona o cło cena dobra „X” ogranicza
popyt krajowy z Q BX do Q EX . Zatem z punktu widzenia konsumentów cło działa podobnie jak
podatek pośredni – podwyższa cenę krajową dobra „X”.
Wprowadzenie cła na importowane dobro „X” skutkuje także korzyściami i kosztami dla
poszczególnych podmiotów gospodarczych. Po wprowadzeniu cła konsumenci muszą ponieść
dodatkowe wydatki wynikające ze wzrostu ceny krajowej P  QEX . Zwiększone wydatki
konsumentów częściowo trafią do budżetu państwa jako transfer płatności – w rozmiarach
P  QEX  QCX . Następną część zwiększonych wydatków konsumentów uzyskują
przedsiębiorstwa krajowe w postaci dodatkowego zysku. Po wprowadzeniu cła, producenci
krajowi dobra „X” sprzedają swoje wyroby po wyższej cenie. Rozmiary zysku przedsiębiorstw
krajowych odzwierciedla pole trójkąta ograniczonego literami ACF. Jest to nadwyżka
dodatkowych dochodów producentów krajowych uzyskanych dzięki wyższym cenom, a
dodatkowymi kosztami zwiększonej produkcji.
Natomiast pole trójkąta ograniczonego literami BEG przedstawia koszty (utracone
korzyści) konsumentów krajowych, którzy po wprowadzeniu cła musieli zapłacić wyższą cenę za
dobro „X” ograniczającą ilość nabywanego dobra na rynku krajowym.
Reasumując można stwierdzić, że odejście od wolnego handlu przez wprowadzenie taryfy celnej
prowadzi do powstania korzyści dla rządu i producentów krajowych (dodatkowe transfery
pieniędzy) oraz strat dla konsumentów.
Ogół ceł, ze względu na pełnioną przez nie funkcję, można podzielić na:
a) cła ochronne – wprowadzane w celu ochrony produkcji krajowej przed konkurencją
zagraniczną (nowo powstające gałęzie lub gałęzie przeżywające trudności, gałęzie
strategiczne),
b) cła retorsyjne (odwetowe) stosowane jako środek w odpowiedzi na niekorzystne posunięcia
ekonomiczne innych krajów,
c) cła fiskalne – wprowadzane w celu zapewnienia dodatkowych dochodów budżetowi państwa,
d) cła antydumpingowe – mające przeciwdziałać dumpingowi, wyrównywać ceny dóbr
importowanych do poziomu realnych kosztów produkcji w kraju importera lub do ceny
światowej.
Ograniczenia parataryfowe – to z reguły stosowane przez dany kraj opłaty wyrównawcze,
które są dodatkowym obciążeniem importu poza stosowanymi cłami.

 


Opłaty wyrównawcze pozwalają rządowi bezpośrednio regulować ceny dóbr importowanych np.
gdy cena światowa danego towaru jest niższa niż cena na rynku wewnętrznym, przez opłatę
wyrównawczą obciążającą towar importowany – cenę tego dobra sprowadza się do poziomu ceny
krajowej.
Innym stosowanym instrumentem polityki handlowej są rozwiązania pozataryfowe są to:
organicznia ilościowe importu, przepisy administracyjne, standardy techniczne, sanitarne i
ekologiczne.
Ograniczenia ilościowe oznaczają wprowadzenie limitu ilościowego lub wartościowego
importu do danego kraju. Zmniejszenie administracyjne importu powodując ograniczenie podąży
na rynku danego dobra wpłynie na podwyższenie ceny tego dobra na rynku krajowym.
Przepisy administracyjne także skutecznie ograniczają import, gdyż mogą wydłużać czas
obsługi granicznej, nakazywać administracji rządowej kupowanie towarów produkcji krajowej,
wspierać kampanie reklamowe popierające zakupy towarów krajowych.
Natomiast standardy techniczne, sanitarne i ekologiczne - nieznane producentom zagranicznym ograniczają dostęp towarom zagranicznym do rynku danego kraju, jeżeli nie spełniają tych
standardów zgodnie z przepisami obowiązującymi w tym kraju.
Polityka handlowa rządu nie koncentruje się zwykle tylko na ograniczeniu importu. Często rząd
aktywnie wpływa także na eksport. W popieraniu eksportu stosuje się subwencje – są to dopłaty
do cen dóbr eksportowanych, które z jednej strony powodują podwyższenie ceny i ograniczenie
konsumpcji krajowej tych dóbr; a z drugiej strony wywołują wzrost produkcji i eksportu.
Konsekwencje subwencji eksportowych przedstawiono na rysunku 9.2.
Rysunek 9.2.
Konsekwencje rynkowe subwencji eksportowych
PY
cena światowa = P1
+ subwencje
cena światowa = P0
E
C
F
A
B
QCY QAY
G
D(y)
Eksport
0
S(y)
QBY
QEY
QY
W warunkach wolnego handlu przy cenie krajowej równej cenie światowej (p0) popyt na dobro Y
wynosi Q AY a podaż – Q BY zaś eksport AB  QAX  QBY . Po wprowadzeniu subwencji obejmującej
wyłącznie eksport, cena krajowa wzrasta do p1 p1  p0  subwencja  . Sprzedając za granicą
producent krajowy otrzymuje wyższą cenę p1; a zatem produkcja na rynek krajowy staje się
nieopłacalna – ceny p0  p1 .
W konsekwencji, po wprowadzeniu subwencji, produkcja krajowa zwiększa się z Q BY do Q EY ; a
popyt krajowy spada z Q AY do Q CY . Efektem tych zmian jest wzrost eksportu z AB do
CE  QEY  QCY .
W ramach aktywnej polityki proeksportowej rząd może stosować także preferencyjne
kredyty i ulgi bądź zwolnienia podatkowe dla ekspertów.
4.4. BILANS
PŁATNICZY
Pełny obraz powiązań gospodarki kraju z otoczeniem zagranicznym ma odbicie w
bilansie płatniczym.
Bilans płatniczy jest zestawieniem wszystkich międzynarodowych transakcji
ekonomicznych i finansowych dokonanych w ciągu roku między danym krajem a zagranicą. W
bilansie płatniczym znajdują się uporządkowane zapisy transakcji zawartych przez podmioty
krajowe - (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd) z zagranicą. Przedmiotem
zawieranych transakcji z zagranicą są: towary, czynniki produkcji, aktywa rzeczowe i finansowe.
Bilans płatniczy składa się z dwóch zasadniczych części: rachunku obrotów bieżących i
rachunku obrotów kapitałowych.
Bilans obrotów bieżących w bilansie płatniczym jest zestawieniem transakcji dotyczących
przepływu dóbr i usług między krajem i zagranicą oraz innych dochodów netto z zagranicy.
Bilans obrotów bieżących obejmuje:
a) bilans towarów – zestawienie obrotów z tytułu eksportu i importu towarów,
b) bilans usług – zestawienie obrotów z tytułu eksportu i importu usług,
c) bilans dochodów majątkowych – zestawienie należności i płatności związanych z bieżącą
obsługą kapitału krajowego za granicę i kapitału obcego w danym kraju (zyski, odsetki,
dywidenda),
d) bilans transferów pieniężnych – zestawienie przekazów o charakterze płatności transferowych
(darowizny, przekazy pieniężne zarobków emigrantów, spadków, stypendiów dla
cudzoziemców, rent i emerytur, umorzenia długów zagranicznych).
Bilans obrotów kapitałowych w bilansie płatniczym jest zestawieniem transakcji dotyczących
aktywów finansowych danego kraju z zagranicą.
Bilans obrotów kapitałowych obejmuje:
a) bilans inwestycji bezpośrednich – zestawienie wartości transakcji polegających na kupnie
przedsiębiorstw i akcji (przez podmioty krajowe za granicę i podmioty zagraniczne w danym
kraju),
b) bilans kredytów kupieckich – zestawienie kredytów udzielonych przez zagranicznych
importerów polskim eksporterom i kredytów udzielonych przez polskich eksporterów
zagranicznym importerom,
c) bilans inwestycji portfelowych – zestawienie wartości transakcji dotyczących zakupu
aktywów finansowych między krajem a zagranicą (zakup i sprzedaż obligacji, weksli
skarbowych),
d) stan rezerw dewizowych – zmiany zasobu walut obcych przechowywanych przez krajowy
bank centralny,
Pozycją korygującą w bilansie płatniczym jest – saldo błędów i opuszczeń – która
odzwierciedla trudności prawidłowego pomiaru transakcji wyrażonych w statystykach.
Porównując wpływy i wydatki dewizowe z tytułu transakcji zapisanych na rachunku obrotów
bieżących ustala się saldo obrotów bieżących (SOB). Z kolei dodając salda pozycji
odnotowanych na rachunku obrotów kapitałowych ustala się saldo obrotów kapitałowych (SOK).
Dodając salda obrotów bieżących i obrotów kapitałowych otrzymujemy saldo bilansu płatniczego
(SBP), co można zapisać:
SBP  SOB  SOK
Bilans płatniczy wykazuje nadwyżkę SBP  0, gdy wpływy dewizowe ze wszystkich
zawartych transakcji z zagranicą są większe niż wydatki dewizowe.
Bilans płatniczy jest zrównoważony SBP  0, gdy wpływy i wydatki dewizowych są sobie
równe. Bilans płatniczy wykazuje deficyt SBP  0 , gdy wpływy dewizowe są niższe od
poniesionych wydatków dewizowych.
Reasumując należy stwierdzić, że saldo bilansu płatniczego determinuje sytuację płatniczą
danego kraju. W sensie formalnym (rachunkowym) bilans płatniczy jest zawsze wyrównany
przez zmianę poziomu rezerw dewizowych. Nie jest to oczywiście równoznaczne, że bilans
płatniczy jest zrównoważony w sensie ekonomicznym.
Tabela 9.3.
Bilans płatniczy Polski 10
Wyszczególnienie
A. RACHUNEK BIEŻĄCY
Towary (saldo)
Wpływy z eksportu
Wypłaty za import
Usługi (saldo)
Wpływy
Wypłaty
Dochody (saldo)
Wpływy
Wypłaty
w tym zapłacone
Transfery bieżące (saldo)
Wpływy
Wypłaty
Niesklasyfikowane obroty bieżące (saldo)
B. RACHUNEK KAPITAŁOWY I FINANSOWY
Rachunek kapitałowy
Rachunek finansowy
Inwestycje bezpośrednie (saldo)
polskie inwestycje zagraniczne
zagraniczne inwestycje w Polsce
Inwestycje portfelowe (saldo)
polskie inwestycje za granicą (aktywa)
udziałowe
dłużne
zagraniczne inwestycje w Polsce (pasywa)
udziałowe
10
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 2000 r., str. 466
1998
1999
w mln dol. USA
-6858
-11569
-13720
-14380
30122
26347
43842
40727
-508
-1624
3678
3310
4186
4934
-568
-804
2676
1899
3244
2703
3236
2694
1942
1604
2543
2209
601
605
5996
3635
10800
73
10727
4966
-163
5129
1330
-180
-42
-138
1510
952
7865
47
7818
6348
-123
6471
1449
12
-173
185
1437
885
Wyszczególnienie
dłużne
Pozostałe inwestycje (saldo)
polskie należności za granicą (aktywa)
kredyty udzielone powyżej 1 roku
wykorzystanie
spłata
kredyty udzielone do 1 roku
wykorzystanie
spłata
inne należności
gotówka, rachunki bieżące i lokaty
pozostałe należności
polskie zobowiązania wobec zagranicy (pasywa)
kredyty otrzymane powyżej 1 roku
wykorzystanie
spłata
w tym zapłacone
kredyty otrzymane do 1 roku
wykorzystanie
spłata
inne zobowiązania
rachunki bieżące i depozyty
pozostałe zobowiązania
C. SALDO BŁEDÓW I OPUSZCZEŃ
RAZEM od A do C
D. POZYCJE FINANSUJĄCE
Aktywa rezerwowe (rezerwy oficjalne brutto)
Kredyty z Międzynarodowego Funduszu Walutowego
Exceptional financing
4.5. BILANS
1998
1999
w mln dol. USA
558
552
4431
21
2247
-2691
-82
-11
260
198
178
187
-16
13
147
53
131
66
2345
-2693
2294
-2713
51
20
2184
1669
3235
1566
1506
-46
334
380
561
602
-41
1766
5708
-5708
-5698
2712
2056
4405
2349
2301
440
934
494
216
218
-2
3484
-220
220
229
0
-10
0
-9
PŁATNICZY A ZMIANY KRAJOWEJ PODAŻY PIENIĄDZA
Stan salda bilansu płatniczego wpływa na zmianę wielkości krajowej podaży pieniądza.
W przypadku, gdy bilans płatniczy wykazuje deficyt SBP  0 , oznacza to zmniejszenie
krajowej podaży pieniądza, gdyż ludzie na ogół wycofują pieniądze z obiegu potrzebne im na
zakup walut obcych niezbędnych do zakupu zagranicznych towarów i aktywów. Podaż pieniądza
krajowego zmniejsza się dokładnie o wielkość deficytu bilansu płatniczego. Stwarza to,
przesłanki do wzrostu stopy procentowej. Zależność krajowej podaży pieniądza od ujemnego
salda bilansu płatniczego przedstawiono na poniższym rysunku.
Rysunek 9.3.
Wpływ ujemnego salda bilansu płatniczego na krajową podaż pieniądza
R (%)
LM1
R1
<0
P
SB
E1
R0
LM0
E0
IS0
0
Y1
Y0
Y
W tej sytuacji w celu uniezależnienie podaży pieniądza krajowego, Bank Centralny zmniejsza
poziom rezerw dewizowych sprzedając na rynku waluty obce w zamian za które otrzymuje
walutę krajową, która uzupełni wycofane z obiegu krajowe środki pieniężne.
Gdy bilans płatniczy wykazuje nadwyżkę SBP  0, krajowe podaż pieniądza zwiększa się w
wyniku dodatkowego zasilenia przez napływ pieniądza z zagranicy. Eksporterzy wymieniają
dochody w walucie obcej na pieniądze krajowe i wpłacają odpowiednie kwoty do krajowego
systemu bankowego – zwiększając tym samym podaż pieniądza w kraju. Wpływ nadwyżki
bilansu płatniczego na krajową podaż pieniądza przedstawiono na rysunku 9.4.
Rysunek 9.4.
Wpływ dodatniego salda bilansu płatniczego na krajową podaż pieniądza
R (%)
LM0
R0
R1
>0
R
SB
E0
LM1
E1
IS0
0
Y0 Y1
Y
Jeżeli Bank Centralny nie chce dopuścić do zwiększenia podaży pieniądza krajowego, gdy
występuje nadwyżka bilansu płatniczego, musi skupować waluty obce, w zamian zasilając
gospodarkę w dodatkową ilość pieniądza krajowego odpowiadającą dokładnie wielkości
nadwyżki bilansu płatniczego. Powoduje to presję inflacyjną, gdyż stwarza warunki do obniżenia
stopy procentowej.
W związku z tym Bank Centralny może prowadzić politykę uniezależniającą krajową podaż
pieniądza od zmiany salda bilansu płatniczego. W tym celu Bank Centralny może próbować
sterylizować podaż pieniądza w kraju. Sterylizacja podaży pieniądza krajowego jest operacją
otwartego rynku przebiegającą między pieniądzem krajowym a krajowymi papierami
wartościowymi.
Celem sterylizacji jest wyeliminowanie (neutralizacja) wpływu salda bilansu płatniczego na
rozmiary krajowej podaży pieniądza.
Jeżeli więc deficyt bilansu płatniczego obniża krajową podaż pieniądza, to Bank Centralny
będzie skupował krajowe obligacje dostarczając w zamian gotówki uzupełniającej wielkość
podaży pieniądza krajowego. Bank Centralny w tej sytuacji ma do wykupienia mniej obligacji i
niższe rezerwy dewizowe, gdyż częściowo zostały zużyte na sfinansowanie deficytu.
W przypadku nadwyżki bilansu płatniczego, która zwiększa krajową podaż pieniądza,
działania sterylizacyjne Banku Centralnego sprowadzają się do sprzedaży obligacji i
zmniejszenia krajowej podaży pieniądza. Skutkiem tego jest pozostająca do wykupienia większa
ilość obligacji oraz wzrost poziomu rezerw dewizowych dzięki napływowi dewiz z zagranicy.
4.6. SYSTEMY
KSZTAŁTOWANIA KURSU WALUTOWEGO
4.6.1. Rynek waluto wy
Kraj uczestniczący w wymianie międzynarodowej zawiera transakcje w różnych
walutach. Dlatego istnieje konieczność przeliczania jednych walut na inne w ramach
prowadzonych rozliczeń międzynarodowych. Waluta jest to nazwa pieniądza krajowego (np.
złoty) lub zagranicznego (np. dolar, marka, funt).
Rynek walutowy to taki rynek międzynarodowy, na którym jedna waluta krajowa może
być wymieniana na inną. Ceną na rynku walutowym jest kurs walutowy (wymienny). Kurs
walutowy jest ceną jednostki waluty jednego kraju wyrażoną w walucie innego kraju. Np. kurs
dolara amerykańskiego w złotych w 2000 r. wynosił 4.60 PLN/USD, a w markach niemieckich
0.5 DEM/USD. Odpowiednio kurs walutowy złotego wyrażony w dolarach wynosił
0.21 USD/PLN, a w markach niemieckich 0.5 DEM/PLN. Kurs walutowy wyraża
międzynarodową wartość jednej waluty w stosunku do innej waluty.
Poziom kursu walutowego zależy od kształtowania popytu i podaży waluty danego kraju
na rynkach międzynarodowych.
Zakładając, że analizujemy rynek walutowy obejmujący dwa kraje: Polskę i USA (gdzie
USA – symbolizuje zagranicę oraz złoty będzie dla nas walutą krajową, a dolar USA będzie
charakteryzował waluty obce). Kurs złotego wyrazimy w dolarach (USD/PLN).
Zależności między popytem i podażą waluty krajowej a kursem przedstawiono na rysunku 9.5.
Linia DD pokazuje popyt na złote, a linie SS – podaż złotych. Przy innych stałych czynnikach,
Amerykanie będą skłonni wymienić na złote tym więcej dolarów im mniej będą płacili za
jednostkę polskiej waluty. Stąd linia popytu na złote – DD ma nachylenie ujemne. Natomiast
Polacy będą skłonni kupować tym więcej dolarów im więcej dolarów dostaną za każdą złotówkę.
Dlatego linia podaży złotego – SS ma nachylenie dodatnie.
Rysunek 9.5. Równowaga na rynku walutowym
KW
(USD)
SS0
KW0
E0
DD0
0
Q0
Q (ilość złotówek)
Popyt na walutę krajową pochodzi z chęci zakupu przez cudzoziemców (obywateli USA)
polskich towarów i polskich aktywów finansowych (np. akcji polskich przedsiębiorstw). Z
drugiej strony podaż waluty danego kraju wynika z chęci zakupu przez Polaków towarów
pochodzących z zagranicy (importowanych) i nabycia zagranicznych aktywów finansowych (np.
akcji amerykańskich przedsiębiorstw).
Równowaga na rynku walutowym istnieje, gdy ilość zaoferowanej waluty krajowej jest
dokładnie równa zapotrzebowaniu na nią. Na rysunku 9.5. stanowi równowagi odpowiada punkt
E0 – punkt równowagi na rynku walutowym, który wyznacza taki poziom kursu walutowego –
KW0, przy którym podaż i popyt na złote są równe ilości Q0.
Kurs równowagi może zmienić się pod wpływem czynników powodujących zmianę
popytu i podaży waluty krajowej przy każdym poziomie kursu walutowego.
Popyt na złotówki zmieni się, przy każdym poziomie kursu walutowego, pod wpływem zmiany
eksportu do USA lub zmiany popytu obywateli amerykańskich na polskie aktywa finansowe.
Jeżeli eksport lub popyt obywateli amerykańskich na polskie aktywa finansowe będzie zwiększał
się, oznacza to, że przy danej podaży złotówek, kurs walutowy równowagi i ilość złotówek będą
systematycznie wzrastać.
Rysunek 9.6.
Wpływ wzrostu popytu na kurs walutowy równowagi
KW
($/zł)
SS0
E2
KW1
E1
KW0
DD2
E0
DD1
DD0
0
Q0
Q1
Q2
Q (ilość złotówek)
Natomiast jeżeli systematycznie wzrasta import oraz popyt polskich obywateli na
zagraniczne aktywa finansowe (przy każdym poziomie kursu walutowego), to kurs równowagi,
przy danym popycie będzie spadał (rysunek 9.7.).
Rysunek 9.7.
Wpływ wzrostu podaży na kurs walutowy równowagi
KW
($/zł)
SS0
SS
KW0
KW1
KW2
E0
E1
E2
DD0
0
Q0 Q1 Q2
Q (zł)
W gospodarce otwartej w celu regulowania transakcji międzynarodowych stosowane są różne
systemy kursu walutowego.
4.6.2. Systemy kursu walutowego
System kursu walutowego określa zespół czynników wpływających na poziom kursu
walutowego. Wyróżnia się dwa skrajne systemy kursu walutowego: płynny i stały.
W systemie płynnych kursów walutowych, kurs równowagi kształtuje się pod wpływem
swobodnie działającego mechanizmu rynkowego (bez interwencji Banku Centralnego na rynku
walutowym). Kurs walutowy odpowiednio zmienia się, aby doprowadzić do zrównania się
podaży złotówek z popytem na nie na rynku walutowym. W tej sytuacji zmianę wartości
złotówki na rynkach międzynarodowych wyraża aprecjacja bądź deprecjacja złotego. Gdy kurs
złotego wyrażony w dolarach wzrasta mówimy o aprecjacji, gdyż zwiększyła się
międzynarodowa wartość złotego. W przeciwnym przypadku, gdy na rynku walutowym kurs
złotego spada, mówimy o aprecjacji, czyli spadku międzynarodowej wartości złotego.
System stałych (sztywnych) kursów walutowych charakteryzuje się tym, że kurs
walutowy ustala Bank Centralny i zobowiązuje się do jego obrony w określonym czasie. Oznacza
to, że Bank Centralny wymienia walutę krajową przy stałym kursie walutowym, niezależnie od
zmieniających się warunków na rynku walutowym.
Załóżmy, że na rysunku 9.8. kurs złotego w dolarach jest stały i wynosi KW 0.
Przyjmijmy, że Amerykanie zwiększyli popyt na polskie towary, co powoduje zwiększenie
popytu na złotówki – krzywa popytu na złotówki przesunie się z położenia DD0 do DD1.
Rysunek 9.8.
Kurs walutowy równowagi w systemie stałych kursów
KW
($/zł)
SS0
KW0
B
E
A
DD1
DD0
0
QB
Q0
DD2
QA Q (zł)
Przy stałym kursie walutowym pojawia się nadwyżka popytu na złotówki równa EA. W
tej sytuacji na rynku walutowym, w celu utrzymania stałego kursu musi interweniować Bank
Centralny dostarczając EA złotówek w zamian za dolary. Bank Centralny przeprowadza operację
wyrównawczą polegającą na skupowaniu dewiz (dolarów) dostarczając na rynek odpowiednią
ilość waluty krajowej (złotówek). Skup dewiz zwiększa rezerwy dewizowe Banku Centralnego.
Gdy popyt na walutę krajową spada do DD2, na rynku walutowym powstaje nadwyżka
waluty krajowej. Wtedy interwencja Banku Centralnego sprowadza się do przeprowadzenia na
rynku walutowym operacji wyrównawczej polegającej na sprzedaży dewiz, co zmniejsza poziom
rezerw dewizowych, wymieniając je na walutę krajową (złotówki) likwidując w ten sposób
nadwyżkę złotówek na rynku walutowym przy utrzymanym stałym kursie KW0.
W systemie stałego kursu walutowego zmiana poziomu kursu jest wynikiem decyzji
podejmowanej przez bank centralny. Obniżenie kursu walutowego przez bank centralny
powoduje dewaluację waluty – obniżenie jej wartości na rynkach międzynarodowych. Natomiast
decyzja banku centralnego dotycząca podwyższenia kursu walutowego jest rewaluacją waluty
krajowej – podwyższenie wartości waluty krajowej na rynkach międzynarodowych. Stały kurs
walutowy utrzymywany przez bank centralny może być nadwartościowy (podwartościowy), gdy
jest wyższy (niższy) od kursu walutowego równowagi na swobodnie działającym rynku
walutowym.
Między skrajnymi systemami płynnego i stałego kursu walutowego wyróżnia się system
pośredni – kursu częściowo regulowanego. Jest to system w którym do interwencji Banku
Centralnego na rynku walutowym, dochodzi wówczas, gdy rynkowy kurs walutowy podlega zbyt
silnym wahaniom przekraczającym dopuszczalny poziom wyznaczony w danym okresie przez
Bank Centralny. Jeżeli rynkowy kurs walutowy mieści się w pasie dopuszczalnych wahań, Bank
Centralny nie interweniuje na rynku walutowym.
4.6.3. Wpływ systemu kursu walutowego na równowagę bilansu płatniczego
W systemie płynnego kursu walutowego, działa mechanizm automatycznego
równoważenia bilansu płatniczego. Kurs walutowy dostosowuje się odpowiednio, aby
doprowadzić do zrównania popytu na walutę danego kraju z jej podażą na rynku walutowym.
Występujące różnice między wielkością wpływów i wydatków wynikające z zawartych
transakcji z zagranicą znikają dzięki zmianom poziomu kursu walutowego. Jeżeli wpływy z
eksportu bądź sprzedaży aktywów krajowych powodują, że popyt na walutę krajową przewyższa
jej podaż, będącą wynikiem importu i zakupu zagranicznych aktywów przez podmioty krajowe –
co oznacza niedobór waluty krajowej na rynku walutowym – mechanizm rynkowy powoduje
aprecjację waluty krajowej, czyli wzrost jej wartości międzynarodowej. Wywołuje to obniżenie
konkurencyjności cenowej eksportu (wzrost cen dóbr eksportowych wyrażonych w walutach
obcych) i krajowych aktywów, a zatem eksport spada i zmniejsza się popyt zagranicy na aktywa
krajowe doprowadzając po pewnym czasie do zrównoważenia bilansu płatniczego.
W przeciwnym przypadku, gdy wydatki na import i zakup zagranicznych aktywów przez
podmioty krajowe są większe od wpływów z eksportu i sprzedaży krajowych aktywów, powstała
w ten sposób nadwyżka waluty krajowej na rynku walutowym powoduje w systemie płynnego
kursu aprecjację waluty krajowej. To z kolei wywołuje poprawę konkurencyjności cenowej
eksportu (obniżenie cen dóbr eksportowych na rynkach międzynarodowych) i zmniejszenie
atrakcyjności importu (wzrost cen krajowych dóbr importowanych). Zmiany opłacalności
transakcji zawieranych przez podmioty krajowe z zagranicą doprowadzają - przez zmianę kursu
walutowego – do przywrócenia równowagi bilansu płatniczego.
Zatem w systemie płynnego kursu walutowego można mówić o działaniu mechanizmu
automatycznego równoważenia bilansu płatniczego przez tzw. wyzerowanie się sald na
rachunkach obrotów bieżących i obrotów kapitałowych. Wiemy iż, saldo bilansu płatniczego jest
sumą salda obrotów bieżących i obrotów kapitałowych. W warunkach płynnego kursu
walutowego dodatniemu saldu (nadwyżce) na rachunku obrotów bieżących musi odpowiadać
ujemne (deficyt) saldo na rachunku obrotów kapitałowych i odwrotnie. Jeżeli zatem kraj uzyska
nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących – odzwierciedlającą skalę napływu pieniądza z
zagranicy, to gdy w systemie płynnego kursu walutowego, Bank centralny nie powiększa rezerw
dewizowych, musi ona mieć swoje odbicie we wzroście deficytu na rachunku obrotów
kapitałowych. W tym przypadku, deficyt na rachunku obrotów kapitałowych obrazuje wielkość
odpływu pieniądza za granicą pokazującego wynik powiększenia się stanu aktywów
zagranicznych mieszkańców danego kraju.
Dlatego można powiedzieć, że w systemie płynnego kursu walutowego saldo bilansu
płatniczego zawsze będzie równe zeru, czyli bilans płatniczy będzie zrównoważony. A osiągnąć
to można przez rynkowe dostosowanie kursu walutowego doprowadzające do zrównoważenia
popytu na walutę danego kraju z jej podażą na rynku walutowym.
4.6.4. System stałego kursu waluto wego a ró wno ważenie bilansu płatniczego
W systemie stałego kursu walutowego saldo bilansu płatniczego nie musi być równe zeru.
Oznacza to, że w systemie stałego kursu walutowego salda rachunku obrotów bieżących i
obrotów kapitałowych nie kompensują się wzajemnie.
I tak, deficyt w bilansie płatniczym może powstać, gdy na dodatnie obrotów bieżących
jest mniejsze od deficytu na rachunku obrotów kapitałowych. W tej sytuacji deficyt w bilansie
płatniczym dokładnie odpowiada nadwyżce waluty krajowej na rynku walutowym. Aby utrzymać
kurs walutowy na stałym poziomie, bank centralny ,musi podejmować działania interwencyjne –
zmniejszające rezerwy dewizowe i stwarzające jednocześnie dodatkowy popyt na walutę krajową
polegające na sprzedaży dewiz i zakupie waluty krajowej, co w konsekwencji obniża poziom
rezerw dewizowych kraju. W bilansie płatniczym operacje te są wykazywane jako transakcje
wyrównawcze lub zmianę rezerw.
W przypadku gdy występuje nadwyżka w bilansie płatniczym, co w systemie stałego
kursu walutowego odpowiada niedoborowi waluty krajowej, bank centralny - w celu
zrównoważenia bilansu płatniczego - będzie interweniował przez skup walut obcych w zamian za
sprzedaż waluty krajowej, co w konsekwencji powoduje wzrost poziomu rezerw dewizowych.
W systemie stałego kursu walutowego musi występować nadwyżka lub deficyt bilansu
płatniczego. Przywrócenie równowagi bilansu płatniczego wymaga interwencji banku
centralnego na rynku walutowym. Nadwyżki bilansu płatniczego są zrównoważone wzrostem
rezerw dewizowych lub zakupem aktywów zagranicznych, zaś deficyt bilansu płatniczego
równoważony jest zmniejszeniem rezerw dewizowych lub zagranicznymi pożyczkami.
Dewaluacja i jej konsekwencje.
W sytuacji występowania pogłębiającego się deficytu bilansu płatniczego bank centralny,
w systemie stałego kursu, dewaluuje walutę krajową do innych walut.
Jak pamiętamy, dewaluacja polega na obniżeniu kursu walutowego, co powoduje zmniejszenie
wartości waluty krajowej na rynku międzynarodowym (za jednostkę waluty krajowej
otrzymujemy mniej jednostek walut obcych).
Skutki dewaluacji należy rozpatrywać w krótkim i długim okresie.
W krótkim okresie, gdy nie są w pełni wykorzystane zdolności wytwórcze gospodarki,
dewaluacja sprzyja zwiększeniu eksportu przez poprawę konkurencyjności cenowej dóbr
eksportowanych przez dany kraj. Ceny dóbr eksportowanych wyrażone w walutach obcych
obniżają się w wyniku dewaluacji.
Zjawisko to można zilustrować prostym przykładem. Załóżmy, że początkowy kurs złotego
wynosił 0.25 USA/PLN, a cena krajowa dobra eksportowanego była równa 100 PLN. Przy
danym kursie walutowym, cena zagraniczna tego dobra wyrażona w dolarach osiągała wartość
25 USA. PZ($)  PK ( zł )  KW  100 zł  0.25 $ zł  25 $
Jeżeli bank centralny zdecydował się zdewaluować złotego przez obniżenie kursu do
0.2 USA/PLN, to w tym przypadku cena zagranicznego dobra eksportowanego zmniejszyła się
do 20 USA. Oznacza to, że w wyniku dewaluacji zwiększa się konkurencyjność cenowa dóbr
eksportowanych przez obniżenie jej ceny zagranicznej.
W tej sytuacji oczekuje się, że przy niższej cenie zwiększy się eksport, co pozwali zwiększyć
napływ walut obcych i odbudować poziom rezerw dewizowych kraju.
Z drugiej strony dewaluacja wpływa na ograniczenie importu, gdyż powoduje wzrost cen
krajowych dóbr importowanych. I tak, na przykład, gdy przy początkowym kursie walutowym
0.25 USA/PLN za dobro importowane płacono za granicą 20 USA, to cena krajowa tego dobra
wynosiła 80 PLN.
P K
20$
PK ( zł )  Z

 20  4zł  80zł
KW 0.25 $ zł
Po dewaluacji, czyli obniżeniu kursu walutowego do 0.2 USA/PLN, cena krajowa dobra
importowanego wzrosła do 100 PLN.
W wyniku dewaluacji rosną ceny krajowe dóbr importowanych, co powinno obniżyć popyt
krajowy na te dobra i ostatecznie ograniczyć rozmiary importu. W konsekwencji dewaluacji
może zwiększyć się eksport netto, gdyż dewaluacja stymuluje eksport i ogranicza import.
Poprawa bilansu płatniczego w wyniku dewaluacji jest możliwa, gdy w gospodarce
spełniony jest warunek Marshalla – Lernera. Mówi on, że odbudowa poziomu rezerw
dewizowych po dewaluacji jest możliwa, gdy suma elastyczności cenowej eksportu i importu (co
do wartości bezwzględnej) jest większa od jedności, co można zapisać:
E pex  E pim  1
% zm Ex
- określa relację procentowej zmiany eksportu do zmiany cen uzyskiwanych w
% pex
eksporcie.
% zm Im
E pim 
- określa relację procentowej zmiany importu do zmiany cen płaconych za
% pim
import.
gdzie:
Epex - elastyczność cenowa importu
Epim - elastyczność cenowa eksportu
E pex 
Jeżeli odpowiednio:
Ex ↑ 7%;
Im ↓ 8%
pex ↓ -10%; pim ↑ +10%
to:
 7%
E pex 
 0.7% - oznacza, że eksport zwiększył się o 0.7% pod wpływem 1% spadku
 10%
cen dóbr eksportowych
 8%
E pim 
 0.8% - oznacza, że import zmniejszył się o 0.8% pod wpływem 1% wzrostu
 10%
cen dóbr importowanych
W tej sytuacji warunek Marshalla – Lernera jest spełniony, gdyż:
 0.7%   0.8%  1
1.5  1
Jednakże tuż po dewaluacji może nastąpić pewne pogorszenie bilansu obrotów bieżących
i spadek poziomu rezerw dewizowych, gdyż ich odbudowa przebiega według kształtu litery „J”.
Krzywa „J” pokazuje zmiany poziomu rezerw dewizowych po dewaluacji.
Rysunek 9.9.
Zmiana poziomu rezerw dewizowych po dewaluacji
RD
krzywa “J”
poziom
rezerw
dewizowych
b
RDB
a
RDA
0
tA
tB
czas
(w tyg.)
Zakładamy, że w momencie „0” podjęto decyzję o dewaluacji. Tuż po tym momencie
poziom rezerw dewizowych może obniżać się w stosunku do poziomu wyjściowego, gdyż część
kontraktów z zagranicą jest jeszcze realizowana po starym kursie. Ponadto muszą nastąpić w
gospodarce procesy dostosowawcze do nowych cen wymagające czasu.
Nabywcy krajowi muszą przystosować się do wyższych cen dóbr importowanych, a gospodarka
musi stworzyć dodatkowe zdolności wytwórcze w gałęziach eksportujących lub produkujących
dobra zastępujące drożejące pochodzące z importu.
Jeżeli zatem po dewaluacji ceny krajowe dóbr importowanych od razu nie wzrosły, a
także nie zwiększył się natychmiast znacząco wolumen eksportu, to tuż po dewaluacji może
pojawić się przejściowo większy deficyt na rachunku obrotów bieżących powodując obniżenie
rezerw dewizowych do najniższego poziomu (RDA). W dłuższym nieco okresie gdy nabywcy i
dostawcy dostosują wielkość eksportu i importu do nowych cen wywołanych dewaluacją,
zwiększy się wolumen eksportu a zmniejszy wolumen importu, co w konsekwencji doprowadzi
do pojawienia się nadwyżki na rachunku obrotów bieżących i podwyższy poziom rezerw
dewizowych powyżej pozycji wyjściowej (RDB).
Długookresowe konsekwencje dewaluacji.
Jednakże dewaluacja, obok korzystnych skutków krótkookresowych, jakimi są dodatnie
saldo obrotów bieżących i odbudowa poziomu rezerw dewizowych w dłuższym okresie, przy
pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych, wywołuje niekorzystne zjawiska w gospodarce
przez uruchomienie inflacji. W długim okresie dewaluacja uruchamia dwie ścieżki pobudzające
inflację.
Jedną z tych ścieżek jest wzrost kosztów produkcji w gałęziach wykorzystujących dobra
importowane, których ceny krajowe rosną po dewaluacji. W wyniku tej zależności rosną ceny
rynkowe dóbr finalnych przy produkcji których wykorzystywano surowce, materiały i
podzespoły pochodzące z importu. Innym czynnikiem powodującym zwiększenie kosztów
produkcji, jest nacisk pracowników na wzrost plac rekompensujący wzrost kosztów utrzymania
w wyniku podwyższania cen importowanych dóbr konsumpcyjnych. Zatem wzrost cen
krajowych dóbr importowanych uruchomi inflację kosztową.
Drugą ścieżką inflacji związaną z dewaluacją jest ścieżka popytowa. Rosnące dochody
eksporterów, po wymianie dewiz na pieniądz krajowy, powodują zwiększenie popytu krajowego
(absorpcji krajowej). Także rośnie popyt na produkty krajowe w wyniku wzrostu cen dóbr
importowanych.
W sytuacji, gdy w gospodarce w pełni są wykorzystywane zdolności wytwórcze,
zwiększona absorpcja krajowa wywołana dewaluacją, w dłuższym okresie prowadzi do wzrostu
cen w wyniku szybszego wzrostu popytu krajowego niż podaży. W tych warunkach inflacja ma
charakter popytowy.
W dłuższym okresie zatem utrzymanie pozytywnych skutków dewaluacji wymaga
podjęcia działań ograniczających inflacyjne skutki dewaluacji.
W tej sytuacji w gospodarkach nie w pełni zintegrowanych z gospodarką światową, rząd
musi z reguły realizować program dostosowawczy powodujący zmniejszenie absorpcji krajowej.
Typowym rozwiązaniem jest zastosowanie restrykcyjnej polityki fiskalnej (ograniczenie
wydatków rządu lub podwyższenie podatków) w połączeniu z restrykcyjną polityką pieniężną,
które przez wzrost stopy procentowej obecny popyt inwestycyjny i konsumpcyjny w gospodarce,
a w rezultacie obniży absorpcję krajową.
4.7. PYTANIA
XVI.
KONTROLNE
Test wyboru.
Podstawą wyboru specjalizacji produkcji między krajami, według
teorii kosztów konsumpcyjnych są różnice w:
a) w kosztach zmiennych
b) w kosztach krańcowych
c) kosztach absolutnych
d) kosztach względnych
2.
Cła importowane powodują:
a) wzrost cen krajowych dóbr importowanych
b) wzrost cen zagranicznych dóbr eksportowanych
c) spadek cen zagranicznych dóbr eksportowanych
d) spadek cen krajowych dóbr importowanych
3.
Deficyt bilansu płatniczego:
a) zmniejsza krajową podaż pieniądza
b) zwiększa krajową podaż pieniądza
c) nie zmienia krajowej podaży pieniądza
d) żadne z powyższych nie jest prawdziwe
4.
W systemie stałych kursów walutowych, zwiększony popyt
zagranicy na dobra danego kraju wymaga interwencji banku centralnego w postaci:
1.
a)
b)
c)
d)
5.
a)
b)
c)
d)
skupowania dewiz
sprzedawanie dewiz
sprzedaży waluty krajowej
skupowanie waluty krajowej
Dewaluacja waluty danego kraju powoduje:
wzrost konkurencyjności eksportu
wzrost opłacalności importu
obniżenie konkurencyjności eksportu
zmniejszenie opłacalności importu
XVII. Oznacz zdanie prawdziwe literą P, a fałszywe literą F. Odpowiedź krótko uzasadnij:
1. Jeżeli zwiększy się popyt zagranicy na dobra danego kraju, to w systemie płynnych kursów
walutowych, nastąpi deprecjacja waluty krajowej.
2. Dewaluacja w krótkim okresie wywołuje inflację w gospodarce.
........
........
3. Jeżeli wzrośnie import, to w systemie stałego kursu walutowego interwencja banku centralnego
zmniejszy poziom rezerw dewizowych kraju.
........
4. Rewaluacja jest przejawem spadku waluty danego kraju na rynkach międzynarodowych.
........
XVIII. Uzupełnij zadnia:
1. Nadwyżka bilansu płatniczego powoduje .......................... krajowej podaży pieniądza.
2. Jeżeli ceny dóbr eksportowanych zwiększają się o 10%, a ceny dóbr importowanych spadają o 10%,
to warunki wymiany tego kraju ............................ .
3. Protekcjonizm w polityce handlowej rządu oznacza ..................................... .
4. Kształt krzywej „J” wskazuje, że tuż po dewaluacji, poziom rezerw dewizowych danego kraju
.................................. .
5. W systemie płynnego kursu walutowego, deficyt na rachunku obrotów bieżących finansowany jest
przez ............................. .
XIX.
Zagadnienia problemowe
1. Wyjaśnij wpływ dewaluacji na inflację w gospodarce otwartej.
2. Scharakteryzuj mechanizm równoważenia bilansu płatniczego w gospodarce z systemem stałego
kursu walutowego.
3. Omów czynniki wpływające na zmianę kursu walutowego.
4. Omów wpływ salda bilansu płatniczego na krajową podaż pieniądza.
5. Omów zależności między bilansem handlowym a bilansem płatniczym.
XX.
Zadania
Zadanie 1
Jeżeli wiadomo, że ceny dóbr importowanych wzrosły o 20%, a ceny dóbr eksportowanych zwiększyły się
o 10%; oblicz wskaźnik cenowego terms of trade i omów jego wpływ na wolumen eksportu.
Zadanie 2
Kraje A i B są zainteresowane wymianą towarów. Kraj B wykorzystując całkowicie swoje zasoby może
wyprodukować 3 jednostki dobra X lub 4 jednostki dobra Y, a kraj A – 2 jednostki dobra X lub 2
jednostki dobra Y. Który kraj będzie producentem i eksporterem dobra X, a który dobra Y?
Zadanie 3
Pan Kowalski chce ulokować w banku 10.000zł na okres 1 roku. Rozważa możliwość lokowania środków
w polskim lub niemieckim systemie bankowym. Na początku danego roku stopa procentowa oferowana
przez polski bank wynosi 15%, a przez niemiecki bank 3%. Przy czym kurs wyjściowy marki niemieckiej
wynosi 2DEM/PLN i zakładamy, że nie zmieni się do końca roku.
Zadanie 4
Kurs dolara spada z 4,5PLN/USD do 4PLN/USA, a cena krajowa dobra Y eksportowanego przez Polskę
do USA wynosi 1200zł. Przeprowadź obliczenia i oceń, jak zmieniła się konkurencyjność eksportowa
dobra X.
ROZDZIAŁ V
POLITYKA FISKALNA I PIENIĘŻNA W GOSPODARCE OTWARTEJ
5.1. RÓWNOWAGA
ZEWNĘTRZNA W GOSPODARCE OTWARTEJ, A RÓWNOWAGA
DŁUGOOKRESOWA
Równowaga w gospodarce otwartej uwzględnia stan zrównoważenia zewnętrznego
gospodarki.
Jak pamiętamy z analizy gospodarki zamkniętej – równowaga wewnętrzna gospodarki
kraju oznacza sytuację, gdy globalny popyt jest równy produkcji zapewniającej pełne
zatrudnienie (produkcji potencjału). W tym miejscu, musimy przywołać znany warunek
równowagi na rynku dóbr:
Y  C  I  G  NX
NX  X  Z
gdzie: Y – produkcja krajowa
C – wydatki konsumpcyjne
I
– wydatki inwestycyjne
G – wydatki rządu
NX – eksport netto
X – eksport
Z – import.
Z powyższego równania wynika, że produkcja krajowa Y równa się popytowi globalnemu,
będącego sumą wydatków konsumpcyjnych, inwestycyjnych i rządu na dobra i usługi finalne
oraz eksportu netto tj. nadwyżki eksportu nad importem.
Zatem w warunkach równowagi wewnętrznej popyt globalny na produkty krajowe równa
się produkcji potencjalnej.
Natomiast w gospodarce otwartej o równowadze makroekonomicznej gospodarki kraju
decyduje stopień jej zrównoważenia zewnętrznego. Gospodarka znajduje się w równowadze
zewnętrznej, gdy saldo rachunku obrotów bieżących bilansu płatniczego wynosi zero (przy braku
interwencji banku centralnego na rynku walutowym) – bilans płatniczy jest zrównoważony.
Połączenie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej świadczy o stanie równowagi
długookresowej gospodarki danego kraju. Sytuację równowagi długookresowej gospodarki oraz
stany nierównowagi prezentuje poniższy rysunek:
Rysunek 10.1. Równowaga i stany nierównowagi długookresowej
Nadwyżka
Wzrost oszczędności,
restrykcyjne polityki
fiskalne i pieniężne
Ożywienie za granicą,
niższy realny kurs
walutowy
Kryzys
Ożywienie
Kryzys za granicą,
wyższy realny kurs
walutowy
Spadek oszczędności,
ekspansywne polityki
fiskalne i pieniężne
Deficyt
Równowaga długookresowa to taki stan w gospodarce gdy produkcja krajowa równa jest
potencjalnej (pełne zatrudnienie) oraz zrównoważony jest bilans płatniczy.
Na wykresie stan równowagi długookresowej obrazuje punkt przecięcia się dwóch linii do
siebie prostopadłych. Oznacza on sytuację kiedy nie ma w kraju ani kryzysu ani ożywienia, a
saldo rachunku obrotów bieżących wynosi zero. Stany nierównowagi wewnętrznej obrazuje
zmiana koniunktury w kraju: spadek – kryzys i poprawa – ożywienie – przedstawione na końcach
linii poziomej na rysunku. Natomiast stany nierównowagi zewnętrznej opisują nadwyżkę lub
deficyt na rachunku obrotów bieżących – zaznaczone na końcach linii pionowej na wykresie.
Każda z ćwiartek na powyższym rysunku przedstawia czynniki wytrącające gospodarkę ze stanu
równowagi długookresowej.
Jeżeli przyjrzymy się lewej górnej ćwiartce wykresu, to widzimy, że przedstawia ona
kombinację kryzysu gospodarki krajowej i nadwyżki na rachunku obrotów bieżących. Taki stan
w gospodarce może być spowodowany przez realizowane w kraju restrykcyjną politykę fiskalną i
pieniężną prowadzącą do spadku popytu krajowego i produkcji. Z drugiej strony niższa
produkcja krajowa zmniejsza popyt na import i pozwala osiągnąć gospodarce nadwyżkę obrotów
bieżących.
W lewej dolnej ćwiartce rysunku stan nierównowagi długookresowej gospodarki jest
kombinacją kryzysu w kraju i deficytu na rachunku obrotów bieżących.
5.2. SKUTECZNOŚĆ
POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W GOSPODARCE OTWARTEJ
W warunkach gospodarki otwartej realizowane w kraju polityki: fiskalna i pieniężna
muszą uwzględniać zmiany w saldzie bilansu płatniczego wynikające z powiązań gospodarki z
otoczeniem zagranicznym.
Zmiany stopy procentowej, a przepływy kapitałowe
W dotychczasowych rozważaniach dotyczących gospodarki otwartej analizowaliśmy
głównie zmiany w bilansie płatniczym wywołane zmianami kursu walutowego (przy różnych
systemach walutowych).
Jednakże na zmianę sytuacji bilansu handlowego mają także przepływy kapitałowe
między krajem a zagranicą. Oczywiście znaczenie przepływów kapitałów w kształtowaniu salda
bilansu płatniczego oraz krajowej produkcji uzależnione jest od stopnia mobilności (swobody)
kapitału w skali międzynarodowej.
Zakładając zatem istnienie swobodnego przepływu kapitału między krajem i zagranicą, o
kierunkach przepływu decydują różnice między krajową stopą procentową a stopą procentową za
granicą.
W warunkach danego poziomu kursu walutowego, jeżeli krajowa stopa % – RK spadnie
poniżej stopy procentowej za granicą – RZ czyli: R K  R Z to nastąpi odpływ kapitału. Wtedy na
rachunku obrotów kapitałowych pojawi się deficyt. Spowoduje to presję na deprecjację waluty
krajowej, co w systemie kursu płynnego oznacza spadek międzynarodowej wartości waluty
krajowej. Natomiast w systemie kursu stałego wywoła interwencję banku centralnego na rynku
walutowym w celu przeciwdziałania dewaluacji.
Z kolei, gdy krajowa stopa procentowa jest wyższa niż za granicą R K  R Z  , wtedy
nastąpi napływ kapitału z zagranicy i spowoduje wystąpienie nadwyżki na rachunku obrotów
kapitałowych. Dodatnie saldo na rachunku obrotów kapitałowych stwarza presję na aprecjację
waluty krajowej – co oznacza wzrost jej wartości międzynarodowej w systemie kursu płynnego,
zaś w systemie kursu stałego – interwencję banku centralnego przeciwdziałającą rewaluacji.
Analiza ta doprowadza do konkluzji, iż o saldzie bilansu płatniczego kraju decydują
zmiany kursu walutowego oraz różnice stop procentowych między krajem a zagranicą.
5.3. SKUTECZNOŚĆ
POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ SYSTEMIE STAŁEGO KURSU
WALUTOWEGO
5.3.1. Polityka f iskalna w warunkach stałego kursu walutowego
Przy ocenie skuteczności polityki fiskalnej bądź pieniężnej stosowanych w gospodarce
otwartej musimy założyć cel któremu ma służyć realizowana polityka.
Przyjmijmy zatem, że celem polityki fiskalnej stosowanej przez rząd jest wzrost produkcji
i dochodu – pobudzenie koniunktury krajowej. W tej sytuacji rząd może realizować ekspansywną
politykę fiskalną.
Przypomnijmy, że ekspansywna polityka fiskalna rządu może polegać na zwiększeniu
wydatków budżetowych bądź ograniczeniu podatków. Zakładając, że początkowo gospodarka
jest w stanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej, zastosowana w tym momencie ekspansywna
polityka fiskalna zwiększa popyt globalny i produkcję oraz dochód, ale jednocześnie podwyższa
krajową stopę procentową (wynik efektu wypychania). Jeżeli krajowa stopa procentowa będzie
wyższa niż stopa procentowa zagranicą, to spowoduje napływ kapitału zagranicznego i presję na
aprecjację waluty krajowej.
W systemie kursów stałych, bank centralny musi przeciwdziałać rewaluacji waluty krajowej, w
celu podtrzymania dotychczasowego kursu walutowego, przeprowadzając operacje
wyrównawcze polegające na skupowaniu dewiz zwiększając w ten sposób krajową podaż
pieniądza i podwyższając poziom rezerw dewizowych. Wzrost podaży pieniądza powoduje
spadek krajowej stopy procentowej (poniżej poziomu wyjściowego), co zwiększa popyt globalny
i wywołuje dodatkowy wzrost produkcji. Ostatecznie gospodarka wraca do stanu równowagi
przy wyższym, niż początkowo poziomie dochodu. Sytuację powyższą przedstawiono na modelu
IS-LM – rysunek 10.2.
Rysunek 10.2. Ekspansywna polityka fiskalna – system stałego kursu walutowego
R (%)
LM0
R0
LM1
A
RA
E0
B
IS0
0
Y0
YA
YB
IS1
Y
Początkowy stan równowagi wewnętrznej gospodarki opisuje punkt E0. Zastosowanie
przez rząd ekspansywnej polityki fiskalnej powoduje przesunięcie krzywej IS na prawo do góry
(z położenia IS0 do IS1), co wywołuje wzrost stopy procentowej z R0 do RA i podwyższenie
produkcji i dochodu Y0 do YA. Wzrost stopy procentowej przyciąga kapitał zagraniczny, co w
sytuacji stałego kursu walutowego, wymusza skupowanie dewiz i zwiększenie krajowej podaży
pieniądza. W konsekwencji krzywa LM przesuwa się na prawo w dół z położenia LM0 do LM1.
Zwiększona podaż pieniądza krajowego obniża stopę procentową do poziomu
wyjściowego R0 dodatkowo zwiększając popyt globalny i produkcję do poziomu Y1.
Reasumując powyższe rozważania należy zauważyć, że zastosowana przez rząd
ekspansywna polityka fiskalna (w systemie stałego kursu) zwiększa dochód i produkcję krajową
powyżej poziomu początkowego, a stopę procentową stabilizuje na poziomie wyjściowym
eliminując przepływy kapitału.
Zatem ekspansywna polityka fiskalna jest skutecznym narzędziem pobudzania
koniunktury w gospodarce otwartej z systemem stałego kursu walutowego.
5.3.2. Skuteczność polityki pieniężnej w systemie stałego kursu walutowego
Celem polityki pieniężnej jest zwiększenie produkcji i dochodu. Typowym w tej sytuacji
rozwiązaniem jest zastosowanie ekspansywnej polityki pieniężnej, co powoduje zwiększenie
krajowej podaży pieniądza. Skutkiem tego jest obniżenie krajowej stopy procentowej poniżej
poziomu światowego. W konsekwencji niższa stopa procentowa zwiększa popyt globalny i
produkcję, ale jednocześnie powoduje odpływ kapitału za granicę, gdzie są korzystniejsze stopy
procentowe. Odpływ kapitału wywołuje deficyt na rachunku obrotów kapitałowych i stwarza
presję na dewaluację waluty krajowej, aby temu przeciwdziałać, Bank Centralny interweniuje na
rynku walutowym sprzedając waluty obce – zmniejsza się podaż pieniądza krajowego i spada
poziom rezerw dewizowych. Zmniejszenie krajowej podaży pieniądza wymusza wzrost stopy
procentowej. Rynek pieniężny powraca do stanu równowagi przy stopie procentowej równej jej
poziomowi wyjściowemu. W tej sytuacji popyt krajowy i produkcja oraz dochód spadają –
powracają do stanu wyjściowego.
Zmiany w gospodarce otwartej wywołane zastosowaniem ekspansywnej polityki
pieniężnej przedstawia rysunek 10.3.
Rysunek 10.3. Ekspansywna polityka pieniężna – system stałego kursu walutowego
R (%)
LM0
R0
E0
B
RB
LM1
IS0
0
Y0
YB
Y
Ekspansywna polityka pieniężna zwiększa podaż pieniądza krajowego przesuwając
krzywą LM0 w prawo z położenia LM0 do LM1. W konsekwencji obniża się krajowa stopa
procentowa z R0 do RB R B  R 0  . Spadek krajowej stopy procentowej zwiększa popyt globalny
i produkcję– wzrost dochodu z Y0 do YB, ale także powoduje odpływ kapitału za granicę. W
rezultacie odpływu kapitału, interwencja banku centralnego podtrzymująca dotychczasowy
poziom kursu walutowego, zmniejsza podaż pieniądza krajowego – krzywa LM1 powraca do
swojego położenia początkowego LM0, a krajowa stopa procentowa stabilizuje się także na
poziomie wyjściowym R0 i kapitał przestanie odpływać zagranicę. W konsekwencji popyt
globalny i produkcja są takie same jak początkowo odpowiadają dochodowi Y0.
Powyższe analizy wskazują, że w systemie stałego kursu walutowego, polityka pieniężna
jest nieskutecznym narzędziem stymulowania produkcji.
5.4. SKUTECZNOŚĆ
POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W SYSTEMIE PŁYNNEGO
KURSU WALUTOWEGO
Jak pamiętamy w gospodarce, gdzie stosowany jest system płynnego kursu walutowego,
równowaga bilansu płatniczego nie wymaga interwencji Banku Centralnego na rynku walutowym. Saldo
bilansu płatniczego jest zawsze równe zero, co jest wynikiem odpowiednich zmian rynkowego poziomu
kursu walutowego. Oznacza to, że w przypadku deficytu na rachunku obrotów bieżących, będzie on
sfinansowany napływem kapitału zagranicznego. W sytuacji przeciwnej, nadwyżka na rachunku obrotów
kapitałowych jest równoważona przez odpowiedni odpływ kapitału krajowego za granicę.
Równowaga bilansu płatniczego także w systemie płynnego kursu walutowego będzie osiągana,
gdy krajowa stopa procentowa zrówna się z zagraniczną.
5.4.1. Polityka f iskalna – system płynnego kursu walutowego
Przyjmujemy założenie, że celem polityki fiskalnej rządu jest zwiększenie produkcji i dochodu,
czyli poprawa koniunktury krajowej, a początkowa krajowa stopa procentowa jest równa stopie
procentowej za granicą.
W tej sytuacji typowym narzędziem pobudzenia produkcji jest zastosowanie ekspansywnej
polityki fiskalnej. Ekspansywna polityka fiskalna (wzrost wydatków budżetowych bądź ograniczenie
podatków) zwiększają popyt krajowy i produkcję, jednak w wyniku efektu wypchania wzrasta krajowa
stopa procentowa.
Wzrost krajowej stopy procentowej sprzyja napływowi kapitału zagranicznego i powoduje
aprecjację waluty krajowej.
Aprecjacja zmniejsza konkurencyjność cenową eksportu, co powoduje spadek eksportu netto i
zmniejszenie popytu globalnego. W rezultacie popyt i produkcja powracają do poziomu wyjściowego.
Rezultaty powyższej polityki przedstawia rysunek 10.4.
Rysunek 10.4. Ekspansywna polityka fiskalna – płynny system kursu walutowego
R (%)
LM0
RA
R0
A
E0
IS0
0
Y0
YA
IS1
Y
Ekspansywna polityka fiskalna rządu zwiększa popyt globalny, przesuwają krzywą IS na prawo, z
położenia IS0 do IS1, co powoduje zwiększenie produkcji i podwyższenie krajowej stopy procentowej R0
do RA R A  R 0  . Większa stopa powoduje napływ kapitału zagranicznego i aprecjację waluty krajowej
doprowadzając do zmniejszenia eksportu krajowego, a w ślad za tym, do obniżenia popytu krajowego i
produkcji, co ma odzwierciedlenie w przesunięciu krzywej IS1 do położenia wyjściowego IS0. Po
zakończeniu procesów dostosowawczych produkcja krajowa wraca do poziomu wyjściowego
odpowiadającemu dochodowi Y0, a krajowa stopa procentowa spada z RA do wielkości początkowej R0 –
co powoduje ustanie napływu kapitału zagranicznego do kraju.
Przedstawiona analiza wskazuje, że ekspansywna polityka fiskalna jest nieskutecznym
narzędziem pobudzenia produkcji krajowej w systemie płynnych kursów walutowych. Po zakończeniu
procesów dostosowawczych produkcja krajowa i dochód wracają do stanu początkowego.
5.4.2. Skuteczność ekspansywnej polityki pieniężnej w systemie płynnego kursu waluto wego
Celem polityki jest zwiększenie produkcji krajowej i dochodu. Narzędziem realizacji tego celu
tym razem jest ekspansywna polityka pieniężna.
Ekspansywna polityka pieniężna zwiększa podaż pieniądza krajowego i obniża krajową stopę
procentową. Spadek krajowej stopy procentowej zwiększa popyt krajowy i produkuje, ale jednocześnie
powoduje odpływ kapitału za granicę.
Odpływający kapitał z kraju doprowadza do deprecjacji waluty krajowej i poprawy
konkurencyjności eksportu. W tej sytuacji zwiększa się eksport netto i wzrasta popyt globalny i produkcja
krajowa oraz podwyższa krajową stopę procentową do poziomu wyjściowego.
W wyniku zastosowania ekspansywnej polityki pieniężnej wzrasta produkcja, a powrót stopy
procentowej do poziomu wyjściowego zapobiega dalszemu odpływowi kapitału za granicę.
Powyższe zmiany w gospodarce przedstawia rysunek 10.5.
Rysunek 10.5.
R (%)
LM0
R0
RA
0
E0
LM1
B
IS1
A
IS0
Y0
YB
Y
Ekspansywna polityka pieniężna zwiększając podaż pieniądza krajowego przesuwa krzywą LM w
prawo z położenia LM0 do LM1. Sprawia to obniżenie krajowej stopy procentowej z R0 do RA
R A  R 0  . Niższa krajowa stopa procentowa powoduje odpływ kapitału za granicę, co doprowadza do
deprecjacji waluty krajowej i poprawy konkurencyjności eksportu. Wzrost eksportu netto podwyższa
popyt globalny – krzywa IS przesuwa się w prawo, z położenia IS0 do IS1, a krajowa stopa procentowa
wzrasta do poziomu wyjściowego R0. W rezultacie gospodarka osiąga równowagę w punkcie B, przy
wyższym niż początkowy poziomie produkcji odpowiadającej dochodowi YB YB  Y0  i początkowej
wysokości stopy procentowej, co zapobiega odpływowi kapitału za granicę.
W gospodarce otwartej z systemu płynnego kursu walutowego w pobudzeniu produkcji
skuteczniejsza okazuje się polityka pieniężna niż fiskalna.
Podsumowując rozważania dotyczące skuteczności polityki fiskalnej i pieniężnej w gospodarce
otwartej możemy wysnuć kilka wniosków:
1. Skuteczność zastosowanej polityki jest uzależniona od systemu kursu walutowego stosowanego w
danym kraju
2. W gospodarce otwartej ze swobodnym przepływem kapitału, o kierunkach tego przepływu decydują
różnice między krajową stopą procentową a stopą procentową za granicą.
3. Ekspansywna polityka fiskalna jest skutecznym narzędziem pobudzenia produkcji w systemie stałego
kursu walutowego. Natomiast nieskuteczna okazuje się ekspansywna polityka pieniężna.
4. Ekspansywna polityka pieniężna skutecznie zwiększa produkcję krajową w systemie płynnego kursu
walutowego. Nieskuteczna jest natomiast ekspansywna polityka fiskalna.
5.5. PYTANIA
XXI.
KONTROLNE
Test wyboru.
1. Stanowi kryzysu w gospodarce będzie towarzyszył deficyt handlowy, gdy:
a) rząd zastosuje restrykcyjną politykę fiskalną i pieniężną,
b) nastąpi aprecjacja waluty krajowej,
c) rząd zastosuje ekspansywną politykę fiskalną,
d) bank centralny zdewaluuje walutę krajową.
2. Ekspansywna polityka fiskalna zastosowana w gospodarce z systemem stałego kursu
walutowego:
a) powoduje spadek produkcji krajowej
b) nie zmiana wielkości produkcji krajowej
c) zwiększa rozmiary produkcji krajowej
d) zwiększa napływ kapitału zagranicznego
3. Ekspansywna polityka pieniężna w gospodarce z systemem płynnego kursu walutowego:
a) odpływ kapitału z kraju
b) zwiększa produkcję krajową
c) obniża poziom produkcji krajowej
d) nie zmiana poziomu produkcji krajowej
4. Jeżeli krajowa stopa procentowa jest wyższa niż za granicą, to w gospodarce otwartej (ze
swobodnym przepływem kapitału) zaobserwujemy:
a) napływ kapitału i nadwyżkę na rachunku obrotów kapitałowych,
b) napływ kapitału i deficyt na rachunku obrotów kapitałowych,
c) odpływ kapitału i nadwyżkę na rachunku obrotów kapitałowych,
d) odpływ kapitału i deficyt na rachunku obrotów kapitałowych.
XXII. Oznacz zdanie prawdziwe literą P, a fałszywe literą F. Odpowiedź krótko uzasadnij:
1. Ekspansywna polityka fiskalna zmniejsza produkcję w gospodarce z systemem płynnego kursu
walutowego.
........
2. Restrykcyjna polityka pieniężna trwale zmniejsza produkcję krajową w gospodarce z systemem
stałego kursu walutowego.
........
3. Kombinacja ożywienia i deficytu handlowego wystąpi, gdy wystąpi deprecjacja waluty krajowej.
........
4. Równowaga zewnętrzna jest zachowana, gdy krajowa produkcja stabilizuje się na poziomie
potencjalnym.
........
XXIII. Uzupełnij zdania.
1. Restrykcyjna polityka fiskalna zastosowana w gospodarce z systemem płynnego kursu walutowego
spowoduje ....................................................... .
2. Gospodarka jest w stanie równowagi długookresowej, gdy .......................... .
3. Nieskuteczność ekspansywnej polityki fiskalnej w gospodarce otwartej (z systemem płynnego kursu
walutowego) wynika z ........................................ .
4. Pozytywne skutki ekspansywnej polityki fiskalnej w gospodarce otwartej (z systemem stałego kursu
walutowego) wynikają z ......................................... .
XXIV. Zagadnienia problemowe.
1. Omów i przedstaw graficznie konsekwencje zastosowania restrykcyjnej polityki fiskalnej w
gospodarce otwartej z systemem płynnego kursu walutowego.
2. Bank centralny kraju A zamierza obniżyć stopę procentową w celu ożywienia gospodarki. Wyjaśnij
mechanizm zmiany kursu walutowego, gdy wiadomo, że stosowny jest system płynnego kursu
walutowego.
3. Uzasadnij, kiedy w gospodarce otwartej wystąpi kryzys połączony z deficytem handlowym.
Omów zmiany poziomu produkcji krajowej w gospodarce otwartej (z systemem sztywnego kursu
walutowego) wywołane zastosowaniem restrykcyjnej polityki pieniężn