Podstawowe pojęcia i zagadnienia filozofii

Podstawowe pojęcia i
zagadnienia filozofii
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
„Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które
określone są przez różne cechy — np. barwy, kształty, dyspozycje — i
wzajemnie połączone różnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla
wszystkiego, co jest i co może być jest „byt”: zgodnie z tym tak samo
rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są bytami. W każdym bycie można
odróżnić dwa aspekty lub momenty: to czym […] on jest — a więc jego
istotę, jego „co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję — oraz
moment, który polega na tym, że byt jest — jego istnienie, egzystencję.
Gdy pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo
pewna geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niż
inna — mamy do czynienia z pewnym stanem rzeczy […]: przedmiot (tutaj
w najogólniejszym sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a
taki”.
(J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles wyróżnił 10 kategorii (sposobów orzekania o bycie):
substancja (rzecz) i 9 sposobów orzekania o niej:
jakość
ilość
relacja
czas
miejsce
położenie
działanie
posiadanie
doznawanie
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przedmiot
przedmiot (łac. objectum) – coś, cokolwiek, co jest jakieś, tzn. ma
przynajmniej jedną cechę: „x jest przedmiotem” = „x jest jakieś”
termin najogólniejszy, zatem niemożliwy do zdefiniowania per genus
proximum et differentiam specificam
przedmioty istniejące (rzeczywiste) / nieistniejące (pomyślane,
intencjonalne, fikcyjne np. pegaz)
realne / idealne (np. punkt, liczba)
konkretne / abstrakcyjne
faktycznie istniejące / możliwe
materialne / niematerialne (duchowe lub idealne).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Egzystencja i nieegzystencjalna interpretacja przedmiotu
interpretacja egzystencjalna: jeżeli coś jest jakieś, to (w pewien sposób)
istnieje – jakościowe uposażenie przedmiotu jest związane z jakimś
sposobem jego istnienia
interpretacja nieegzystencjalna: stąd, że coś jest jakieś nie wynika, że
istnieje: „treść przedmiotu pomyślanego nie musi być związana z
istnieniem, a treść przedmiotu ujętego poznawczo (np. w spostrzeżeniu
zmysłowym) może być zawsze od istnienia odseparowana”
(Hempoliński, Filozofia współczesna 63)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Byt
gr. to on (od einai – być) – to, co jest, łac. ens (od esse – być, istnieć)
ujęcie dystrybutywne – jakikolwiek przedmiot, byty rzeczywiste
(istniejące lub możliwe) / pomyślane
ujęcie kolektywne – ogół przedmiotów, rzeczywistość, wszystko
ujęcie egzystencjalne – jest, istnieje
metafizyka klasyczna (tomizm): byt jako pojęcie transcendentalne,
kategorialnie niezdeterminowane (beztreściowe): byt realny/myślny
(logiczny), bezwzględny (absolutny)/względny (pochodny),
substancjalny/przypadłościowy (akcydens), aktualny/potencjalny,
konieczny/przygodny, prosty/złożony, zupełny/niezupełny
fenomenologia: byt 1) absolutny, 2) idealny, 3) realny, 4) intencjonalny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rzecz
podstawowa kategoria przedmiotów (bytów), które charakteryzuje:
autonomia bytowa (w przeciwieństwie do cech)
jednostkowość (w przeciwieństwie do uniwersaliów)
konkretność (nie abstrakcyjność)
zupełność charakterystyki (brak miejsc niedookreślenia, jak np. w
dziele sztuki)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles: substancja pierwsza (byt jednostkowy)
rzecz odróżnia się od własności, relacji, stanów rzeczy, zdarzeń, procesów
dyskutowane problemy: jak własności przysługują rzeczom?, co jest
podłożem własności (hypokeimenon)?, czy rzeczy są w pełni autonomiczne
Kartezjusz: res extensa (rzecz rozciągła = ciało), res cogitans (rzecz
myśląca = dusza, umysł)
Kant: Dinge an sich (rzecz sama w sobie) – niepoznawalna,
transcendentna wobec umysłu podmiotu poznającego rzeczywistość
Kotarbiński: reizm – wszelki przedmiot jest rzeczą (jedynym składnikiem
rzeczywistości są rzeczy, nie istnieją cechy, stosunki, relacje, abstrakty…)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Substancja
(gr. ousia, łac. substantia)
przedmiot bytowo autonomiczny:
„[…] to, co istnieje przed wszystkim innym i co nie jest własnością niczego,
lecz po prostu istnieje”.
(Arystoteles, Metafizyka 1028a)
Znaczenia terminu „substancja”
substancja pierwsza (indywiduum, np. konkretny człowiek)
wszelki przedmiot zdolny do autonomicznego istnienia
substrat (gr. hypokeimenon) – podłoże cech (akcydensów)
substancja druga (istota rzeczy — natura gatunkowa), istota rzeczy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles o substancji
Substancją” nazywamy […] ciała proste, takie jak ziemia, ogień, woda i
wszystko tego rodzaju, w ogóle ciała oraz rzeczy z nich złożone, zarówno
zwierzęta, jak i istoty boskie, a także części ciał. Wszystkie te rzeczy
nazywają się substancją, ponieważ nie są orzekane o przedmiocie, lecz
wszystko inne jest orzekane o nich. Substancją w najściślejszym,
najbardziej pierwotnym i najwyższym stopniu jest tym, co ani nie może być
orzekane o podmiocie, ani nie może znajdować się w podmiocie, ma
przykład poszczególny człowiek czy poszczególny koń” .
(Arystoteles, Kategorie 2a-b)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Cecha
cechy — niesamoistne elementy rzeczy, w przeciwieństwie do substancji
istnienie barw, kształtów polega na tym, że przysługują substancjom
wewnętrzne (absolutne) i zewnętrzne (relacyjne)
atrybuty (istotnie i konieczne) i akcydensy (przypadkowe)
obiektywne i subiektywne
pierwotne i wtórne
ilościowe i jakościowe
spór o uniwersalia (przedmiot pojęć ogólnych): realizm powszechnikowy
(skrajny – Platon i umiarkowany – Arystoteles) a konceptualizm i
nominalizm
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Jest
Główne znaczenia słowa „jest”:
1. przynależność indywiduum do zbioru (np. Sokrates jest człowiekiem)
2. stosunek inkluzji (np. Człowiek jest ssakiem)
3. stosunek identyczności (np. Gwiazda poranna jest Gwiazdą wieczorną)
4. istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. Jest wielu filozofów w
Polsce)
„jest” pełni funkcję łącznika w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym, ale
również wyraża istnienie czegoś („jest” egzystencjalne)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Istnienie
istnienie - „jest” egzystencjalne
„Jaka jest różnica między pojęciem przedmiotu A i pojęciem istniejącego
przedmiotu A? W jakiej relacji pozostają więc do siebie wyrażenia” ‘A jest
przedmiotem’ i ‘A istnieje’”?
(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 71)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Istnienie i istota
Czy istnienie jest cechą przedmiotu?
istnienie jako szczególna własność przedmiotu: przedmiot X istnieje, jeśli
oprócz własności w1, w2, … ma własność E (istnienia)
Co musi się dołączyć do natury przedmiotu X, aby X istniał?
Hume, Kant: nie można utworzyć osobnego pojęcia istnienia, „istnieje” nie
jest predykatem (Kant: sto talarów rzeczywistych i sto możliwych nie różnią
się niczym, tj. żadną cechą)
istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Konteksty istnienia
istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu – jego istnienie może być
określone w pewnym kontekście ontycznym
konteksty istnienia – jeden czy wiele sposobów istnienia?
myślenie potoczne, materializm, nauki przyrodnicze: kontekst istnienia –
czas i przestrzeń, prawidłowości i oddziaływania kauzalne
subiektywizm: świadomość, tzn. o istnieniu czegokolwiek można mówić
jedynie w związku z świadomością
podstawowy i niepodstawowe sposoby istnienia
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kryteria istnienia
Czy różne przedmioty mogą istnieć w różny sposób? W jaki sposób
stwierdzić istnienie przedmiotu X?
1. Obserwacja zewnętrzna (przedmioty czasowe i przestrzenne).
2. Introspekcja (stany i treści świadomości).
3. Wnioskowanie redukcyjne o obiektach nieobrewowalnych na podstawie
obiektów obserwowalnych (o przyczynach ze skutków).
4. Konstruowanie obiektów w naukach empirycznych (np. obiekty
teoretyczne fizyki).
5. Konstruowanie obiektów w naukach formalnych.
6. Dedukowanie zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych.
7. Konstruowanie obiektów fikcyjnych.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
X istnieje, to znaczy istnieje…
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
…
W przestrzeni [np. Tatry]
W czasie [muzyka]
W czasie i przestrzeni [obiekt fizyczny]
W świadomości indywidualnej [akt psychiczny i jego treść]
W świadomości społecznej [naród]
W językach teorii naukowych [elektron, kwadrat]
W językach utworów literackich [Hamlet]
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sposoby istnienia
1. Istnienie realne (rzeczywiste, obiektywne) – nierealne (pozorne,
subiektywne)
2. Istnienie aktualne – możliwe
3. Istnienie konieczne – przypadkowe
4. Istnienie materialne – duchowe
5. Istnienie idealne…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie substancji świata
natura rzeczywistości
monizm
(materia lub duch)
materializm
dualizm
(materia i duch)
pluralizm
(materia, duch, idee)
spirytualizm
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie substancji świata
natura rzeczywistości
materializm
skrajny
umiarkowany
idealizm
umiarkowany
skrajny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie substancji świata
Spór o istnienie Boga
teizm
ateizm
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie istnienia powszechników
zagadnienie istnienia uniwersaliów
(przedmiotów pojęć ogólnych)
nominalizm
skrajny
umiarkowany
(konceptualizm)
realizm
(powszechnikowy / pojęciowy)
umiarkowany
skrajny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie istnienia świata transcendentnego
zagadnienie istnienia świata
transcendentnego wobec
świadomości
metafizyczny
idealizm
subiektywny
immanentny
transcendentalny
metafizyczny
realizm
naiwny
krytyczny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zjawisko i istota rzeczy
zjawisko i istota
fenomenalizm
obiektywny
subiektywny
esencjalizm
naukowy
spekulatywny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kategoria ontologiczna podstawowych
przedmiotów
kategorie obiektów podstawowych
ewentyzm (procesualizm)
atybutywizm relacjonim
reizm
obiektywny
dualizm
subiektywny
pansomatryzm
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie zmian w świecie
zagadnienie realności zmian
wariabilizm
(transjentyzm)
permanentyzm
(eternalizm)
zagadnienie przyczynowości
determinizm
indeterminizm
zagadnienie celowości
kauzalizm
teleologia
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Stosunek wyższych systemów do niższych
stosunek układów wyższych do niższych
redukcjonizm
prymitywny
antyredukcjonizm
wyrafinowany
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czasoprzestrzeń a materia
stosunek czasu i przestrzeni
(czasoprzestrzeni) do materii
absolutyzm (czas i przestrzeń
istnieją niezależnie od materii
– Newton)
relacjonizm (czas i przestrzeń
są systemami relacji między
rzeczami – Leibniz)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Status ontyczny czasu i przestrzeni
status ontyczny czasu i przestrzeni
obiektywizm (czas i
przestrzeń istnieją
niezależnie od świadomości)
subiektywizm (czas i
przestrzeń są apriorycznymi
formami zmysłów)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania
wersja psychologiczna (genetyczna):
Czy istnieje wiedza wrodzona czy
wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia?
Aprioryzm (natywizm)
istnieje wiedza wrodzona
[np. Platon, Descartes, Leibniz]
Empiryzm genetyczny
umysł jest tabula rasa:
nihil est in intellectu, qod non
prius fuerit in sensu
[np. Arystoteles, Locke, Berkely, Hume]
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania
wersja metodologiczna
(epistemologiczna)
aprioryzm
metodologiczny
skrajny
umiarkowany:
istnieją sądy
syntetyczne a priori
empiryzm
metodologiczny
skrajny
umiarkowany:
tylko twierdzenia
analityczne są
a priori
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania
racjonalizm (antyirracjonalizm)
irracjonalizm
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie granic poznania
Czy umysł może poznać przedmioty transcendentne?
Tak: epistemologiczny
realizm
Nie: epistemologiczny
idealizm
epistemologiczny
idealizm mmmanentny:
Umysł może poznać
Jedynie własne przeżycia
George Berkeley
epistemologiczny
idaealizm transcendentalny:
Umysł może poznać
jedynie własne konstrukcje
Immanuel Kant
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie prawdy
Co to jest prawda?
Definicja klasyczna
Definicje nieklasyczne
(prawda jako zgodność
(prawda jako
myśli z rzeczywistością) zgodność z kryteriami)
koherencyjna
ewidencyjna
pragmatyczna
powszechnej zgody
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Zdefiniuj następujące pojęcia: przedmiot, rzecz, substancja, byt, cecha.
Co to są konteksty istnienia?
Wymień podstawowe kryteria istnienia.
Omów różne sposoby istnienia.
Wyjaśnij pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm, materializm, idealizm.
Na czym polega spór o uniwersalia?
Na czym polega spór idealizmu metafizycznego z metafizycznym realizmem?
Jakie są podstawowe zagadnienia teorii poznania?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria
poznania. Metafizyka
J. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu
J. Wojtysiak, Filozofia
T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach
W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa.
Metafilozofia i ontologia
A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii
K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii
M. Hempoliński, Filozofia współczesna
J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej
www.umcs.filozofia.lublin.pl