Problem psychofizyczny

Problem
psychofizyczny
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Problem psychofizyczny
„W filozofii nowożytnej zagadnienie substancji przyjmuje […] postać pytania, czy
istnieją zarówno substancje cielesne jak i duchowe, czy też jeden tylko z obu tych
rodzajów substancji. Słowem, zagadnienie substancji przyjmuje postać problemu
duszy i ciała” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia…, 131-132)
„problem psychofizyczny współcześnie przyjmuje […] postać pytania o relację
pomiędzy umysłem a mózgiem” (J. R. Searle, Umysł, mózg i nauka, 12)
- Zagadnienie świadomości
- Intencjonalności
- Subiektywności
- Przyczynowego oddziaływania psychiki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materia a psychika – dwa podejścia do problemu
1. Substancjalizm – podstawowe pytanie: czym jest umysł (dusza, psychika):
materializm – pewien rodzaj materii, cech materii, typ procesów materialnych…
spirytualizm – umysł jako substancja niezależna od materii…
2. Funkcjonalizm – podstawowe pytanie: jak działa umysł: działalność psychiczna
jako działalność symboliczna sterująca działaniami podmiotu; jaka jest podstawowa
funkcja umysłu?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Umysł/ciało
Dualizm
Dualizm
skrajny
Monizm
Dualizm
umiarkowany
Materializm
Behawioryzm
Spirytualizm
Monizm
neutralny
Teoria
identyczności
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Dualizm skrajny (substancji)
Istnieją zarówno substancje cielesne jak i duchowe (ciała i dusze istnieją w sensie
podstawowym)
Zjawiska psychiczne zachodzą w odmiennej od ciała substancji duchowej
Dusza jest niematerialna (nieprzestrzenna) ale czasowa
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platon o duszy
Biologiczne pojęcie duszy – dusza jako czynnik życia: to, co samorzutnie działa
Przeciwieństwo (bezwładnej) materii
Funkcja poznawcza duszy – barwę postrzegamy oczami, dźwięk uszami… dusza
poznaje różnicę, tożsamość, podobieństwo… - poznawanie idei
Nieśmiertelny pierwiastek w człowieku
Części duszy
Rozumna
Impulsywna
Zmysłowa
Dusza jest niematerialna, niezależna od ciała i doskonalsza od ciała, nieśmiertelna
Człowiek to dusza władająca ciałem
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Św. Augustyn o duszy
„Pragę poznać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”. (św. Augustyn)
Dusza jest substancją samoistną (spirytualizm)
Funkcje duszy – myśl, wola, pamięć (nie ma nic wspólnego z funkcjami
biologicznymi)
Duszę znamy lepiej niż ciało
Dusza jest doskonalsza niż ciało – należy dbać o duszę, nie o ciało
Dusza „to pewna substancja rozumna, przysposobiona do kierowania ciałem”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kartezjusz – res cogitans
„Poznałem dzięki temu, że byłem substancją, której całą istotę czy naturę […]
stanowi wyłącznie myślenie i która dla swego istnienia nie wymaga żadnego
miejsca […] i nie zależy od żadnego przedmiotu materialnego. Tak, że oto „Ja” […]
czyli dusza […] dzięki której jestem tym, czym jestem, jest całkowicie odrębna od
ciała i jest nawet łatwiejsza do poznania niż ono […] a nadto gdyby nie było wcale
ciała, dusza nie przestałaby być tym wszystkim, czym jest. […] Czym więc jestem?
Rzeczą myślącą; ale co to jest? Jest to rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi,
przeczy, chce, nie chce, a także wyobraża sobie i czuje” (Kartezjusz, Rozprawa o
metodzie).
„I chociaż wydaje się, że z całym ciałem jest złączony cały umysł, to jednak
dowiaduję się, że po obcięciu nogi czy ramienia, czy też innej części ciała, niczego
przez to nie ubyło z mojego umysłu” (Kartezjusz, Medytacje)
Materia = res extensa (rzecz rozciągła, podzielna)
Dusza = res cogitans (rzecz myśląca, niepodzielny)
Procesy życiowe – czysto mechaniczne
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles
Substancja = forma + materia (hylemorfizm)
Dusza jest formą ciała organicznego – dusza i ciało stanowią nierozłączną całość
Człowiek jest uduchowionym ciałem
Funkcje duszy (3 „rodzaje” duszy)
Dusza roślinna (odżywianie się i rośnięcie)
Dusza zwierzęca (postrzeganie, odczucia przyjemności i przykrości –
pożądanie przyjemności i popęd do unikania przykrości)
Dusza rozumna – właściwa jedynie człowiekowi
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Św. Tomasz z Akwinu
Dusza – forma materii organicznej: niematerialna i bezcielesna (jak każda forma),
ale nie jest samoistną substancją
Człowiek nie jest samą duszą, lecz dusza jest formą ciała (hylemorfizm)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Trudności dualizmu
Jeżeli dusza i ciało są odrębnymi substancjami, to na jakiej zasadzie uznajemy
człowieka (duszę i ciało) za jedność?
Jak uzasadnić związek umysłu i ciała? – por. relacja psychofizyczna
Jakie jest kryterium numerycznej odrębności przedmiotów duchowych?
Jak wyjaśnić powstawanie umysłu (ontogeneza i filogeneza)?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Relacja psychofizyczna
Interakcjonizm – wzajemne oddziaływanie zjawisk fizycznych i psychicznych (np.
pokój i termostat)
Epifenomenalizm – zjawiska fizyczne oddziałują na psychiczne, ale nie na odwrót
(zjawiska psychiczne są ubocznym produktem zjawisk fizycznych) (np. pokój i
termometr)
Paralelizm – zjawiska fizyczne i psychiczne nie są połączone związkami
przyczynowymi, ale przebiegają równolegle do siebie (np. równoległe szyny
kolejowe)
Teoria dwóch stron – zjawiska fizyczne i psychiczne są dwoma aspektami tego
samego zjawiska (interospekcja – proces psychiczny, zmysły zewnętrzne –
fizyczny)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Berkeley – spirytualizm
„Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z
wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani
prawdopodobnego, ani koniecznego wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do
myślenia i postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy
mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie
refleksji” (G. Berkeley)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materializm
Demokryt, Epikur, Lukrecjusz – „naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia”; dusza jest
materialna – złożona z okrągłych atomów, podobnych atomom ognia
Nie może istnieć poza ciałem
Nie istnieją substancje duchowe
Zjawiska psychiczne (myśli, uczucia, akty woli itd.) są ostatecznie pewnym
procesami fizjologicznymi (zatem fizycznymi)
„[…] oprócz ciał i próżni nie można zostawić w liczbie rzeczy żadnej trzeciej
samoistnej natury, ani która by kiedykolwiek podpadła pod nasze zmysły, ani którą
by mógł ktoś rozumowaniem uchwycić”
(Titus Lucretius Carus, De rerum natura).
La Mettrie – „Człowiek-maszyna”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Teoria identyczności
(teoria stanu centralnego)
Teza: umysł = mózg
(T. Hobbes, H. Feigl, P. Feyerabend, U. T. Place, H. Putnam, J. J. C. Smart, D.
Armstrong)
Stany umysłowe są identyczne z czysto fizycznymi stanami centralnego układu
nerwowego (mózgu)
„Dla materialisty człowiek jest przedmiotem fizycznym, wyróżniającym się spośród
innych przedmiotów fizycznych jedynie szczególną złożonością fizycznej organizacji
i szczególną złożonością fizycznych możliwości. Człowiek nie posiada żadnych
niefizycznych właściwości” (David M. Armstrong, Materialistyczna teoria umysłu)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pansomatyzm – Tadeusz Kotarbiński
Pansomatyzm = wszelki przedmiot jest ciałem
„Wszelka dusza jest ciałem – oto teza somatyzmu”
„Dusza jest tożsama z jakimś fragmentem osobnika fizycznego. Który to jest
fragment: całość układu nerwowego czy wielki mózg, czy jego określony wycinek,
czy jakiś inny fragment organizmu, czy organizm wreszcie w całości – tego
somatyzm jako taki nie przesądza” (Tadeusz Kotarbiński, Myśli pansomatyzmu)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Behawioryzm
Teza: posiadać umysł = zachowywać się w pewien sposób, lub wykazywać
tendencję do określonego typu zachowania (J. B. Watson, B. F. Skiner, G. Ryle)
Umysł nie jest jakimś przedmiotem lecz funkcją
Różnica między żywym człowiekiem (posiadającym umysł) a nieżywym
(nieposiadającym umysłu) polega na tym, że żywy człowiek zachowuje się inaczej
niż martwy
Założenie: obiektywne, intersubiektywnie sprawdzalne i komunikowalne badanie
umysłu, odrzucenie introspekcji, odrzucenie istnienia wewnętrznych stanów
umysłowych
Bodziec
reakcja
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy komputery mogą myśleć?
Program sztucznej inteligencji (AI – artificial intelligence) – symulowanie działania
ludzkiego mózgu za pomocą komputerów, budowa maszyn przewyższających
ludzkie zdolności myślenia
Roboty, systemy eksperckie: zastąpienie wiedzy i doświadczenia ludzi
odpowiednimi programami
Czy komputery mogą wykazywać (symulować) inteligencję?
Założenie: umysł jest dla mózgu tym, czym program dla komputera; myślenie nie
jest niczym innym, niż manipulowaniem symbolami – realizacją pewnego algorytmu;
nie ma znaczenia, czy jest to struktura biologiczna, czy jakakolwiek inna
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Test Turinga
Alan Turing, Computing Machinery and Intelligence
(Maszyny liczące a inteligencja, „Mind” 1950)
Jak sprawdzić, czy komputer myśli?
Maszynę oceniamy na podstawie jej działania
Jeżeli w danej sytuacji komputer zachowuje się tak, jak zachowałby się człowiek, to
komputer myśli (komputer myśli, jeśli dział w sposób nieodróżnialny od działania
myślącej osoby)
Komputer powinien udzielać ludzkich odpowiedzi na pytania
Komputer i człowiek są ukryci przed egzaminatorem
Rozmowa toczy się za pomocą klawiatury i monitora
Człowiek ma za zadanie przekonywać, że jest to on człowiekiem
Komputer jest tak zaprogramowany, by przekonać, że to „on” jest człowiekiem
Zadaniem egzaminatora jest rozpoznanie, który jest człowiekiem, a który
komputerem
Jeśli egzaminatorka nie jest w stanie rozpoznać, który jest człowiekiem, to komputer
przechodzi test pomyślnie
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Test Turinga cd.
Czy, jeżeli komputer pomyślnie przeszedł Test Turinga, to musimy uznać, że
komputer myśli (jest świadomą istotą)?
Czy mamy wówczas do czynienia ze świadomością (być może różną od ludzkiej)?
Fakt, że komputer zbudowany jest z tranzystorów, a nie z neuronów nie ma
zasadniczego znaczenia
O inteligencji drugiego człowieka wyrabiamy sobie opinię na podstawie rozmowy…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Chiński pokój – eksperyment myślowy
J. Searle’a
J. Searle: kontrargument wobec AI
Napisano program komputerowy, który symuluje rozumienie
języka chińskiego
Odpowiedzi na pytania są równie dobre, jak odpowiedzi
chińczyka
Czy komputer rozumie język chiński?
Osoba nieznająca chińskiego zamknięta jest w pokoju, w
którym są kosze zawierające znaki języka chińskiego
Osoba nie zna chińskiego, lecz ma instrukcje w zrozumiałym
dla niej języku: „jeśli otrzymasz znak o takim a takim
kształcie, to wybierz w odpowiedzi znak o kształcie takim a
takim”
Dla osoby z zewnątrz (np. Chińczyka) zachowujemy się tak,
jakbyśmy rozumieli chiński
Nie znamy jednak ani jednego słowa…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Chiński pokój cd.
„Jeśli wykonanie komputerowego programu symulującego rozumienie języka
chińskiego nie jest wystarczające dla nas, byśmy ten język rozumieli, nie może być
wystarczające także dla maszyny liczącej” (J. Searle, Umysł, mózg i nauka)
Komputer opanowuje syntaktykę, nie semantykę: dla rozumienia języka (i myślenia
w ogóle) nie wystarcza formalna manipulacja symbolami
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Co to jest problem psychofizyczny?
Zdefiniuj pojęcia: monizm, dualizm, materializm, spirytualizm.
Czym się różni substancjalizm od funkcjonalizmu?
Co ro jest pansomatyzm?
Co to jest teoria identyczności?
Czym różni się dualizm skrajny od umiarkowanego?
Co to jest behawioryzm?
Na czym polega test Turinga?
Czy komputer może myśleć?
Przedstaw argument „chińskiego pokoju”.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka
M. Hempoliński, Filozofia współczesna
J. Searle, Umysł, mózg i nauka
S. Lem, Dialogi
„”Filozofuj!” 2015 nr 4 (Gdzie jest mój umysł?)
D. Armstrong, Materialistyczna teoria umysłu
D. Dennett, Świadomość
D. Dennett, Dźwignie wyobraźni i inne narzędzia do myślenia
D. Kahnemann, Pułapki myślenia
J. Kim, Umysł w świecie fizycznym
D. Chalmers, Świadomy umysł
J. Searle, Umysł. Krótkie wprowadzenie
P. Chrchland, Moralność mózgu. Co neuronauka mówi o moralności
R. Piłat, Umysł jako model świata
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
M. Hetmański, Umysł a środowisko
M. Hetmański, Umysł a maszyny. Krytyka obliczeniowej teorii umysłu
A. G. Cairins-Smith, Ewolucja umysłu. O naturze i pochodzeniu świadomości
J. S. Allen, Życie mózgu. Ewolucja człowieka i umysłu
M. Hohol, Wyjaśnić umysł
R. Penrose, Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki
R. Penrose, Makroswiat, mikroświat i umysł ludzki
H. Putnam, Mózgi w naczyniu [w:] Wiele twarzy realizmu i inne eseje
Th. Nagel, Jak to jest być nietoperzem?
M. Lockwood, Mind, Brain & the Quantum. The Compound „I”
H. P. Stapp, Mind, Matter, and Quantum Mechanics
J. A. Barret, The Quantum Mechanics od Minds and Worlds
www.umcs.filozofia.lublin.pl