Zagadnienie prawdy

Zagadnienie prawdy
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Zagadnienie prawdy
Co to jest prawda?
Definicja klasyczna
(prawda jako zgodność
myśli z rzeczywistością)
koherencyjna
Definicje nieklasyczne
(prawda jako zgodność z
kryteriami)
ewidencyjna
pragmatyczna
powszechnej zgody
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Klasyczna definicja prawdy
łac. veritas, gr. aletheia (nieskrytość)
Prawda jest to zgodność myśli z rzeczywistością (Arystoteles): myśl jest prawdziwa,
gdy stwierdza, że coś rzeczywiście istnieje i to coś rzeczywiście istnieje
Veritas est adaequatio intellectus rei et, secundum quod intellectus dicit esse, quod
est, et non esse, quod non est (sformułowanie św. Tomasza z Akwinu): prawda
polega na zgodności myśli i rzeczy, o istniejących orzekając, że są, a o
nieistniejących, że nie są
Odzwierciedlenie potocznej, zdroworozsądkowej intuicji prawdy
-Przedmiotem prawdy jest jakaś rzeczywistość, do której odnoszą się nasze myśli
-Własność myśli – zgodność z rzeczywistością pozajęzykową i pozaumysłową
- Wszystko, co zachodzi w umyśle albo języku jest ontycznie wtórne wobec rzeczywistości
pozajęzykowej i pozaumysłowej
- Związek prawdy z istnieniem: treścią wypowiedzi prawdziwej musi być sąd stwierdzający
istnienie czegoś
- Prawdziwość przysługuje zdaniom (sądom) w sensie logicznym
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Klasyczna definicja prawdy – problemy
Na czym polega „zgodność myśli z rzeczywistością”?
Identyczność myśli z rzeczywistością?
Myśl jako „odbicie” (podobizna) rzeczywistości? – myśl nie ma wymiarów
przestrzennych, jak może być podobna do czegoś przestrzennego?
Uwaga: akt myślenia ≠ treść myśli: nie proces myślenia, ale treść myśli powinna być
zgodna z rzeczywistością
Ale: na czym miałoby polegać podobieństwo? (izomorfizm, homomorfizm)
W jaki sposób można stwierdzić, czy myśl jest zgodna z rzeczywistością?
Należałoby odwołać się do doświadczenia, stosować pewne kryteria… (sceptycy)
skąd wiadomo, że poznajemy niezniekształconą rzeczywistość? Należy poddać te
kryteria dalszej kontroli itd… ad infinitum
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Antynomia kłamcy
Zdanie tu napisane jest fałszywe.
Czy to znanie jest prawdziwe, czy fałszywe?
Jeżeli jest prawdziwe, to jest tak, jak stwierdza, ale stwierdza, że jest fałszywe, zatem
jest fałszywe.
Jeżeli jest fałszywe, to nie jest tak, jak stwierdza, ale stwierdza, że jest fałszywe, zatem
jest prawdziwe.
Inna wersja: Kłamca mówi, że kłamie. Kłamie, czy mówi prawdę?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Prawda jako zgodność z kryteriami
W jaki sposób faktycznie używamy terminu „prawda”?
1. Prawdziwe jest twierdzenie, które uznaję…
ale – są twierdzenia prawdziwe, w które nie wierzę, ponieważ np. ich nie znam
nikt nie jest nieomylny (mogę uznawać twierdzenia, które są fałszywe)
nie wszystkie przekonania zdobyliśmy na drodze dostatecznie starannych badań
2. Prawdziwe jest twierdzenie, do którego doszliśmy na podstawie ostatecznych i
nieodwołalnych kryteriów
Zatem: twierdzenie jest prawdziwe, jeśli jest zgodne z ostatecznymi i
nieodwoływalnymi kryteriami
Nie możemy wiedzieć, czy twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością, przy
odróżnianiu prawdy od fałszu zawsze chodzi o zgodność z pewnymi kryteriami –
stąd nieklasyczne koncepcje prawdy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Koncepcja koherencyjna
(łac. cohaerentia – związek)
Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest zgodne z
innymi, już przyjętymi zdaniami (prawdziwość jako zgodność myśli między sobą)
Kryterium prawdy – niesprzeczność, spójność, logiczne powiązanie między
zdaniami.
np. łyżeczka w szklance wody
– dlaczego wierzymy zmysłowi dotyku, a nie wzroku - koherencja
zgodność twierdzenia z resztą naszej wiedzy, a nie świadectwo
zmysłów
Problem: czy każda uporządkowana bajka jest prawdziwa,
podobnie jak teoria przyrodnicza (obserwacje, eksperymenty)?
Dodatkowe kryteria: prostota systemu, ekonomia…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Koncepcja ewidencyjna
(łac. evidentia – jasność, wyrazistość, oczywistość)
Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest
oczywiste.
Kryterium prawdy – oczywistość
Problem: czy oczywistość ma charakter subiektywny ,czy obiektywny?
Kartezjusz: jasne i wyraźne przedstawienie sobie stanu rzeczy; każdy, kto
dane twierdzenie zrozumie, musi je uznać za prawdziwe
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Koncepcja pragmatyczna
(gr. pragma – czyn, dzieło, zajęcie)
Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy zastosowane w
praktyce przynosi korzyść (prowadzi do zamierzonych skutków).
Kryterium prawdy – użyteczność, nasze funkcje intelektualne są związane z
praktycznym działaniem, nasze przekonania wpływają na działanie, jeśli
działania są skuteczne, to przekonania można uznać za prawdziwe…
W. James, J. Dewey
instrumentalistyczne pojmowanie wszelkiego myślenia, łącznie z naukowym
Problem: czy uznawanie zdań fałszywych nie może prowadzić do sukcesu
(np. teoria cieplika)?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Koncepcja powszechnej zgody
(konwencjonalistyczna)
Przykład: słyszę w nocnej ciszy śpiew, chcę się przekonać, czy nie ulegam
subiektywnemu złudzeniu – pytam innych. Jeśli się zgadzają, to uznaję to za
prawdę…
Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest
akceptowane przez ogół osób kompetentnych w danej kwestii.
Kryterium prawdy – opinia większości członków społeczeństwa
posługujących się tzw. zdrowym rozsądkiem lub opinia (większości)
specjalistów w danej dziedzinie
Np. Podejmowanie decyzji społecznych w demokratycznym społeczeństwie
(zabezpieczenie przed dyktaturą)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Semantyczna teoria prawdy
klasyczna koncepcja prawdy w sformułowaniu semantycznym
Tarski, konwencja T
Zdanie „p” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy p.
Myśl m jest prawdziwa – to znaczy: myśl m stwierdza, że jest tak a tak, i
rzeczywiście jest tak a tak (k. Ajdukiewicz).
Np. zdanie „śnieg pada” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg pada.
Deflacjonizm
Nie mówimy o Prawdzie jako o abstrakcyjnej idei
Prawdziwość (albo fałszywość) jest cechą zdań oznajmujących
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Język przedmiotowy (J) – zawiera nazwy rzeczy (np. śnieg)
Metajęzyk (MJ) – zawiera nazwy języka przedmiotowego (np. „śnieg”)
Zdanie sformułowane w języku przedmiotowym: Śnieg jest biały.
Wypowiadam zdanie o śniegu.
Zdanie sformułowane w metajęzyku: W szóstym wierszu od góry na tej stronie jest
napisane „Śnieg jest biały”.
Mowa tu nie o śniegu, ale o napisie.
Cudzysłów „p” odróżnia język od metajęzyka.
Pomieszanie języka z metajęzykiem prowadzi do paradoksów – np. Kot składa się
z trzech liter…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sceptycyzm
Sceptycyzm starożytny – IV/III w. p.n.e.; Pirron, Arkezylaos, Karneades, Ainezydem,
Agrypa, Menodot, Sekstus Empiryk
Stanowisko zaprzeczające możliwości poznania prawdy
Pierwotnie: filozofia życia, później - epistemologia
Sądy o zjawiskach są niewątpliwe, ale nie znamy rzeczywistości , znając tylko
własny stan, wiem wiemy, czy odpowiada on rzeczywistości
(np. znając tylko portret, nie wiemy, czy jest podobny)
Izostenia (równosilność sądów) – żaden sąd nie jest pewniejszy od innych
Nigdy nie można się dowiedzieć, czy jakieś twierdzenie jest zgodne z
rzeczywistością… trzeba wiedzę uzasadnić jakimś kryterium, trzeba wiedzieć, że
kryterium jest wiarygodne itd. – regressus ad infinitum
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Tropy
Przeciwko wiedzy bezpośredniej: nie ma pewności wobec rozbieżności i
względności poglądów
Przeciwko wiedzy pośredniej: brak pewnych twierdzeń, które mogłyby stanowić
przesłanki dowodu
Przeciwko wiedzy bezpośredniej przez postrzeżenia
Argumenty przeciw możliwości poznania przez zmysły (10 tropów Ajnezydema)
1. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne gatunki istot (różna
organizacja zmysłów) – nie ma powodu, aby sądzić, że człowiek postrzega
właściwie
2. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różnych ludzi – nie ma powodu,
aby uznawać, że X, a nie Y postrzega właściwie
3. Te same rzeczy są postrzegane przez różne zmysły – nie ma powodu, aby
jednemu zmysłowi przyznać pierwszeństwo nad drugim
4. Te same rzeczy są różnie postrzegane w zależności od subiektywnych
warunków postrzegania (np. choremu na żółtaczkę miód wydaje się gorzki, gdy
wyzdrowieje – wydaje się słodki)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Tropy cd.
5. Ta sama rzecz jest różnie postrzegana w zależności od położenia i odległości od
poznającego (np. wiosło widziane w powietrzu – proste; zanurzone częściowo w
wodzie – „złamane”)
6. Rzeczy nie są postrzegane bezpośrednio, ale zawsze przez środowisko
7. Te same rzeczy wywołują różne wrażenia w zależności od tego, w jakiej liczbie
występują (np. piasek w niewielkiej ilości wydaje się szorstki, w dużej – miękki)
8. Wszelkie postrzeżenia są zależne od natury postrzegającego i warunków
9. Rzeczy postrzegamy inaczej, w zależności od tego, czy już były i jak często
postrzegane
10. Sąd człowieka o rzeczach zależy od jego natury, wychowania, obyczjów, wiary i
przekonań
Względność postrzeżeń – nie można im ufać
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Tropy cd.
Przeciwko wiedzy bezpośredniej przez pojęcia
Dzięki pojęciom mamy znać nie poszczególne przedmioty, ale gatunek
Gatunek – obejmuje wszystkie podpadające pod niego jednostki, albo ich nie
obejmuje
Jeśli nie obejmuje – nie byłby gatunkiem
Jeśli obejmuje – wszystkie jednostki musiałyby posiadać własności wszystkich
innych (np. drzewo musiałoby być i dębem i klonem) – sprzeczność
Gatunek jest czymś sprzecznym i istnieć nie może
Żadem przedmiot nie odpowiada pojęciom i nic przez pojęcia nie poznajemy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Tropy cd.
Przeciwko wiedzy pośredniej przez dedukcję (Agrypa)
1.
2.
3.
4.
5.
Rozbieżność poglądów
Nieskończoność dowodu
Względność postrzeżeń
Posługiwanie się niedowiedzionymi przesłankami
Błędne koło w dowodzeniu
(2) I (4): szukając racji dla następstw albo przerywam uzasadnienie (opieram się na
niedowiedzionej przesłance), albo nie przerywam (dowodzę w nieskończoność)
W każdym dowodzie popełniamy błędne koło (np. z twierdzenia, że wszyscy ludzie
są śmiertelni wynika logicznie, że Jan jest śmiertelny, ale w przesłance „wszyscy
ludzie są śmiertelni” zawarte jest to, że „Jan jest śmiertelny”)
Zarzuty dotyczą nie stosunku wynikania, ale samych przesłanek
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Tropy cd.
Przeciwko wiedzy pośredniej przez indukcję (Agrypa)
1. Indukcja jest zupełna, albo niezupełna
2. Zupełna jest niewykonalna (proces nieskończony)
3. Niezupełna jest bezwartościowa (każdy nieuwzględniony przypadek może obalić
twierdzenie)
Nie możemy zdobyć wiedzy ani bezpośrednio (przez zmysły lub pojęcia) ani
pośrednio (przez dedukcję lub indukcję) – żadne twierdzenie nie jest pewne,
żadne bardziej wiarygodne niż twierdzenie z nim sprzeczne
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Tropy cd.
Przeciwko kryterium
1. Dla kryterium musi być przeprowadzony dowód, że jest ono prawdziwe
Posługujemy się tym samym kryterium (wówczas mamy błędne koło – circulus
vitiosus), albo innym kryterium (którego prawdziwości trzeba dowieść za pomocą
jeszcze innego kryterium – błąd dowodzenia w nieskończoność (regressus ad
infinitum)
2. Istnieje rozbieżność poglądów w sprawie kryterium – w jaki sposób rozstrzygnąć,
które jest właściwe?
Należy zatem powstrzymać się od sądu.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Relatywizm
Protagoras i sofiści (V. w. p.n.e.): człowiek jest miarą wszechrzeczy – prawdziwość
wypowiedzi zależy od człowieka, które ją formułuje
Prawda jest względna
Np. choroba jest zła dla tego, który choruje, ale dobra dla lekarza
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Prawda a realizm i antyrealizm w filozofii nauki
Czy teorie naukowe można wartościować jako prawdziwe/falszywe?
realizm – teorie naukowe opisują świat takim,
jakim jest w rzeczywistości (przynajmniej
aproksymacyjnie), są (przynajmniej w
przybliżeniu) prawdziwe; terminy teoretyczne
odnoszą się do rzeczywistych przedmiotów i
własności
antyrealizm – teorie naukowe są jedynie
narzędziami, pozwalającym uporządkować
obserwacje; teoria powinna być empirycznie
adekwatna (zgodna ze zjawiskami); terminy
teoretyczne (np. kwark, DNA) to skrótowozastępcze sposoby opisu tego, co można
zaobserwować
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Indukcjonizm
Teorie naukowe są indukcyjnymi generalizacjami jednostkowych zdań
obserwacyjnych
(w pewnej wersji): można wykazać prawdziwość teorii naukowych (zdań ogólnych)
na podstawie zdań obserwacyjnych (jednostkowych)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Falsyfikacjonizm
Nie można wykazać prawdziwości teorii naukowej, ale można wykazać jej
fałszywość (K. R. Popper) i to jest kryterium naukowości teorii
Twierdzenia naukowe – twierdzenia falsyfikowalne (w odróżnieniu np. od
metafizycznych)
modus tollendo tollens: ( H  p )  p  H
Falsyfikacjonizm dogmatyczny: zdania bazowe (p) mają charakter pewny, zatem
pewna jest również falsyfikacja hipotezy (teorii) H
Falsyfikacjonizm naiwny: zdania bazowe mają charakter hipotetyczny, ale
testowanie ma charakter jednostronny (testowana jest H)
Falsyfikacjonizm wyrafinowany: zdania bazowe falsyfikują teorię, tylko wtedy, gdy
potwierdzają inną (nie odrzucamy hipotezy sfalsyfikowanej, gdy nie dysponujemy
lepszą)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Sformułuj klasyczną definicję prawdy.
Co to jest antynomia kłamcy?
Sformułuj koherencyjną koncepcję prawdy.
Sformułuj ewidencyjną koncepcję prawdy.
Sformułuj pragmatyczna koncepcję prawdy.
Sformułuj konwencjonalistyczną koncepcję prawdy.
Przedstaw argumenty sceptyków przeciwko możliwości poznania bezpośredniego i
pośredniego.
Co to jest relatywizm?
Czym się różni język od metajęzyka?
Jaki jest pogląd na prawdziwość teorii naukowych według realizmu i antyrealizmu?
Co głosi indukcjonizm na temat prawdziwości teorii naukowych?
Czy zdaniem falsyfikacjonizmu można wykazać prawdziwość teorii naukowych?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria
poznania. Metafizyka
A. Chalmers, Czym jest to, co zwiemy nauką?
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii t. 1 (Protagoras i sofiści,
Sceptycyzm)
M. Hempoliński, Filozofia współczesna, (Wartości
poznawcze. Teoria prawdy)
www.umcs.filozofia.lublin.pl