Idealizm

Zagadnienie granic poznania
– idealizm i realizm
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Zagadnienie granic poznania
Czy umysł może poznać przedmioty transcendentne?
tak:
epistemologiczny realizm
nie:
epistemologiczny idealizm
epistemologiczny idealizm immanentny:
umysł może poznać jedynie własne
przeżycia
George Berkeley
epistemologiczny idealizm transcendentalny:
umysł może poznać jedynie własne
konstrukcje
Immanuel Kant
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Uwagi terminologiczne
Przedmiot immanentny – przedmiot będący przeżyciem psychicznym (wewnętrzny
przedmiot świadomości)
Przedmiot transcendentny1 – przedmiot niebędący przeżyciem psychicznym –
zewnętrzny wobec świadomości
Przedmiot transcendentny2 – przedmiot istniejący naprawdę, a nie tylko pomyślany
lub będący konstrukcją umysłu
Zagadnienie immanentnych granic poznania: czy podmiot poznający jest w stanie
poznać cokolwiek, co nie jest jego przeżyciem psychicznym.
Zagadnienie transcendentnych granic poznania: czy podmiot poznający jest w
stanie poznać przedmioty istniejące naprawdę, czy też jedynie konstrukcje myślowe..
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Źródła: Kartezjusz (Rene Descartes, 1596-1650)
filozofia podmiotu
Subiektywistyczny punkt wyjścia: podstawa filozofii - immanentna sfera
filozofującego podmiotu (świadomość)
racjonalizm
Discours de la methode
Geometrie
Dioptrique, Meteores
Meditationes de prima philosophiae, 1641
Principia philosophiae, 1644
Le monde ou le traite de la lumiere, 1664
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„Rozsądek jest rzeczą najsprawiedliwiej rozdzieloną na świecie: każdy bowiem
mniema, iż jest weń tak dobrze zaopatrzony, że nawet ci, których najtrudniej
zadowolić w innych sprawach, nie zwykli pożądać do więcej, niż go posiadają”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie)
Założenie Kartezjusza: odpowiednia metoda umożliwi zdobycie wiedzy prawdziwej
11/12 grudnia 1619 – koncepcja jedności nauk
„wobec tego, że dla każdej rzeczy istnieje jedna tylko prawda, to, skoro ktoś ją
wykryje, wie o niej tyle, ile tylko wiedzieć można” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie,
cz. 2)
„Albowiem ostatecznie metoda, która uczy, jak przestrzegać prawdziwego porządku i
dokładnie wykazywać wszelkie okoliczności tego, czego szukamy, zawiera wszystko,
co daje pewność prawidłom matematyki” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Metoda analityczna
„nigdy nie przyjmować za prawdziwej żadnej rzeczy, zanim by jako taka nie została
rozpoznana przeze mnie w sposób oczywisty” („jasno i wyraźnie”)
„dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się dało i na ile byłoby
potrzeba do najlepszego ich rozwiązania”
„prowadzić swe myśli w porządku, poczynając od przedmiotów najprostszych i
najdostępniejszych poznaniu i wznosić się po trochu, jakby po stopniach, aż do
poznania przedmiotów bardziej złożonych”
„czynić wszędzie wyliczenia tak całkowite i przeglądy tak powszechne, aby być
pewnym, że nic nie zostało pominięte”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Racjonalizm
Według Kartezjusza nie zmysły, lecz rozum pozwala zdobyć wiedzę prawdziwą
racjonalizm vs empiryzm
Problem: poszukuję wiedzy pewnej… ale od czego zacząć?
Kartezjusz poszukuje niewzruszonej podstawy wiedzy
Archimedes: „dajcie mi punkt oparcia, a poruszę całą Ziemię”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sceptycyzm metodologiczny
„odrzucić jako bezwzględnie fałszywe wszystko, co do czego mógłbym sobie
wyobrazić najmniejszą nawet wątpliwość, aby zobaczyć, czy potem nie zostałoby w
zespole mych wierzeń nic takiego, co by było całkowicie niewątpliwe”
„Tak więc, jako że nasze zmysły niekiedy nas zwodzą, zamierzałem przyjąć, że nie
istnieje ani jedna rzecz, która by była taka, jaką wydaje się nam za ich sprawą”
[możliwość błędy w geometrii] – „odrzuciłem jako błędne wszystkie racje, które
brałem poprzednio za dowody”
„wszystkie myśli, które mamy na jawie, mogą nas nachodzić również we śnie” –
„wszystko, co kiedykolwiek znalazło się w moim umyśle, nie było bardziej prawdziwe
aniżeli moje senne widziadła”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 3)
Czy pozostaje coś, w co niepodobna wątpić?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Cogito ergo sum
„zwróciłem uwagę na to, że w chwili, gdy chciałem tak myśleć, że wszystko jest
fałszywe, stawało się konieczne, bym ja, którym to myślał, był czymś. A
spostrzegłszy, że ta prawda: myślę, więc jestem była tak niezachwiana i pewna, że
wszelkie najbardziej dziwaczne przypuszczenia sceptyków nie zdołały jej zachwiać,
uznałem bez obawy błędu, że mogę ją przyjąć jako pierwszą zasadę filozofii, której
poszukiwałem”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 3)
Problem: czym jestem?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Res cogitans
„Poznałem dzięki temu, że byłem substancją, której całą istotę czy naturę […]
stanowi wyłącznie myślenie i która dla swego istnienia nie wymaga żadnego miejsca
[…] i nie zależy od żadnego przedmiotu materialnego. Tak, że oto „Ja” […] czyli
dusza […] dzięki której jestem tym, czym jestem, jest całkowicie odrębna od ciała i
jest nawet łatwiejsza do poznania niż ono […] a nadto gdyby nie było wcale ciała,
dusza nie przestałaby być tym wszystkim, czym jest. […] Czym więc jestem? Rzeczą
myślącą; ale co to jest? Jest to rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce,
nie chce, a także wyobraża sobie i czuje”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Problemy:
Skąd wiem, że nie jestem mózgiem w naczyniu podłączonym
do komputera?
Skąd wiem, że nie jestem w Matrixie?
Skąd wiem, że istnieje świat transcendentny?
Kartezjusz zakwestionował świadectwa zmysłów, nie może zatem na podstawie
doświadczenia zmysłowego twierdzić, że poznaje świat zewnętrzny i że świat
zewnętrzny istnieje!
Problem transcendencji
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rozwiązanie Kartezjusza
Moja niedoskonała jaźń nie mogła jej
wytworzyć, bo skutek nie może być
doskonalszy od przyczyny…
Zatem Bóg
istnieje!
Bóg nie jest zwodzicielem,
zatem świat istnieje!
Okrywam w umyśle ideę Boga
(istoty doskonałej)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Inne rozwiązanie…
Skąd wiem, że świat transcendentny istnieje?
Nie wiem!
Solus ipse sum (solipsyzm)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Epistemologiczny idealizm immanentny
George Berkeley (1685-1753)
Biskup Cloyne w Irlandii
A New Theory of Vision, 1709
Principles of Human Knowledge, 1710
Three Dialogues between Hylas and Philonous, 1713
Alciphron, 1732
Siris, 1744
Skrajny nominalizm – nie ma w umyśle idei (pojęć) abstrakcyjnych
Skrajny empiryzm (sensualizm) – doświadczenie zmysłowe jedynym źródłem wiedzy
Skrajny subiektywizm – wszelkie własności są subiektywne (istnieją w umysłach)
Immaterializm – nie istnieją substancje materialne (ciała – zespoły jakości)
Spirytualizm – istnieją substancje duchowe (umysły)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Co postrzegam?
Pogląd potoczny – przedmioty istniejące niezależnie ode mnie (transcendentne)
Epistemologiczny idealizm immanentny – wrażenia istniejące w moim umyśle
(immanentne przedmioty świadomości)
Widzę barwę…
barwa jest wrażeniem…
wrażenie istnieje w moim umyśle…
Widzę pewien kształt…
kształt jest wrażeniem…
wrażenie istnieje w moim umyśle…
Słyszę…
Itd…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Konsekwencje metafizyczne – metafizyczny
idealizm subiektywny: esse est percipi
Myślę, że każdy będzie tego intuicyjnie pewien, kto tylko zważy, co się rozumie przez
termin istnieć. Kiedy powiadam, że stół, na którym piszę, istnieje, znaczy to, że go
widzę i dotykam. Jeślibym zaś był poza moją pracownią, wówczas powinienem
powiedzieć, że stół istniał — rozumiejąc przez to, że gdybym był wewnątrz, mógłbym
go postrzegać lub że jakiś inny duch postrzega go w tej chwili. Kiedy powiadam, że
istniał zapach, znaczy to, że został odczuty węchem; że istniał dźwięk, znaczy, że
został usłyszany; że istniał kolor albo kształt, znaczy, że został dostrzeżony lub
dotknięty. To jest wszystko, co rozumiem przez te i tym podobne wyrażenia. Wydaje
mi się bowiem całkowicie niezrozumiałym to, co mówi się o absolutnym istnieniu
przedmiotów niemyślących, bez żadnego związku z tym, że są postrzegane. Ich esse
stanowi percipi — i jest niemożliwym to, aby istniały poza umysłem czy myślącymi
przedmiotami, które je postrzegają.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Immaterializm i spirytualizm
Zdaniem Berkeley’a dusze (niematerialne umysły) istnieją w sensie dosłownym
(istnieją substancje duchowe)
Ciała istnieją = jakiś podmiot ich doznaje, ktoś przeżywa odpowiednie wrażenia, ktoś
jest świadom wrażeń
Ciała = wrażenia lub układy wrażeń
Wrażenie istnieje = ktoś to wrażenie przeżywa
Jeżeli termin materia oznacza coś istniejącego obiektywnie (niezależnie od
świadomości podmiotu poznającego), to nie ma materii
„Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z wrażeń
zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego,
ani koniecznego wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do myślenia i
postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy mojej duszy,
umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji”.
George Berkeley
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rzeczywistość i pozory
„te świadomości, które się z sobą zgadzają, stanowią wystarczającą większość, aby
zamknąć przeciwników w szpitalach dla obłąkanych". [A. S. Eddington: Nowe oblicze
natury, s. 246]
pozory
rzeczywistość
www.umcs.filozofia.lublin.pl
David Hume (1711-1776)
Treatise on Human Nature, 1739-1740 (3 t.)
An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748
An Enquiry Concerning the Priniples of Morals, 1751
Radykalny empiryzm
Prekursor pozytywizmu
wrażenia (impressions) – idee (ideas): idee pochodzą z wrażeń
Przedmiot wiedzy:
związki między ideami (np. matematyka) – a priori
fakty (przyrodoznawstwo) – a posteriori
„Gdy bierzemy do ręki książki z dziedziny teologii lub metafizyki, to musimy pytać:
czy zawiera badania nad wielkością i liczbą prowadzone drogą czystego
rozumowania? Nie. Czy zawiera badania nad faktami i istnieniem? Nie. To należy
wrzucić ją w ogień, gdyż może zawierać jedynie fikcje i złudzenia” (Hume)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Krytyka pojęcia substancji
Wrażenia dostarczane przez różne zmysły odnosimy do jednej substancji –
wykraczamy poza fakty, co nie jest uzasadnione ani a priori ani a posteriori
Przekonanie o istnieniu substancji (materialnej lub duchowej) oparte jest na
instynkcie i wyobraźni, a nie na rozumowaniu
Nie ma podstaw do przyjęcia, że istnieją zewnętrzne substancje, które są
przyczynami wrażeń
Są tylko wrażenia: świat = zespół wrażeń
Doświadczenie zewnętrzne – postrzegamy jedynie własne idee (wrażenia)
Doświadczenie wewnętrzne – dane nam są jedynie własne przeżycia psychiczne, a
nie substancja duchowa (jaźń, dusza)
Dusza jako coś różnego od strumienia przeżyć psychicznych nie jest dana w
doświadczeniu
Ja = wiązka wrażeń
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Uwaga: intencjonalność aktów psychicznych
epistemologiczny idealizm immanentny
przedmiot poznania = treść świadomości (przeżycie psychiczne)
epistemologiczny realizm
podmiot w akcie poznawczym zwraca się ku czemuś, co nie jest treścią przeżycia
np. gdy postrzegam kartkę papieru, mam na myśli także to, że ma drugą stronę
(której nie widzę), pewien ciężar itd.
stosunek intencjonalny – podmiot przeciwstawia sobie przedmiot poznania
(zachodzi obiektywizacja), podmiot nie jest bierny w procesie poznania, następuje
konstrukcja przedmiotu poznania
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Idealizm transcendentalny
Immanuel Kant (1724-1804)
przedmiot poznania – konstrukcja podmiotu poznającego wyposażonego w:
aprioryczne formy zmysłowości (przestrzeń i czas)
transcendentalne kategorie intelektu (substancja, przyczynowość…)
Kritik der reinen Vernuft, 1781, wyd. 2 1787
Kritik der praktischen Vernuft, 1788
Kritik dr Urteilskraft, 1791
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kantowski podział sądów
sąd – treść zdania w sensie logicznym (S jest P)
zdania mogą być sformułowane w różnych językach, ale wyrażać ten sam sąd
np. Snow is white, Śnieg jest biały
Jak na podstawie przedstawień możemy coś wiedzieć o rzeczach? – badania
transcendentalne
sądy
sądy
analityczne
(trójkąt ma trzy
kąty)
syntetyczne
(każde
zjawisko ma
przyczynę)
a priori
(5 + 7 = 12)
konieczne i
powszechne
a posteriori
(śnieg jest
biały)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie sądów syntetycznych a priori
sądy analityczne a priori (wszystkie sądy analityczne są a priori) – aby stwierdzić
prawdziwość sądu wystarcza znajomość języka (np. trójkąt ma trzy kąty, kawaler to
mężczyzna nieżonaty)
sądy syntetyczne a posteriori – ich prawdziwość (lub fałszywość) rozpoznajemy na
podstawie doświadczenia (np. śnieg jest biały, Ziemia jest kulista, atom He ma dwa
elektrony)
sądy syntetyczne a priori – ich prawdziwość rozpoznajemy niezależnie od
doświadczenia, ale powiększają one naszą wiedzę
PROBLEM: jak są możliwe sądy syntetyczne a priori? – jak jest możliwe, że
niezależnie od doświadczenia (czyli a priori) jesteśmy w posiadaniu wiedzy o świecie,
który ukazuje się nam w doświadczeniu?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład: aby stwierdzić prawdziwość nierówności trójkąta nie jest potrzebne
doświadczenie – wystarczy czysta wyobraźnia.
Twierdzenie to jest sądem syntetycznym a priori
abc
a
b
c
Uwaga: w czasach Kanta (i aż do połowy XIX w.) sądzono, że geometria Euklidesa
jest jedynym możliwym systemem geometrii
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kant a Hume
Hume (i empiryzm) – tylko sądy analityczne są a priori, sądy syntetyczne są
aposteriori
Kant – w pojęciu wiedzy jest zawarte to, że jest pewna i powszechna
„Doświadczenie poucza bowiem, że coś jest takie a nie inne, ale nigdy, że inne być
nie może. Jeśli więc znajdzie się twierdzenie, które w myśli występuje jako
konieczne, to jest ono sądem a priori. Następnie, doświadczenie nie daje sądom
nigdy właściwej i ścisłej powszechności, lecz tylko przypuszczalną i względną… Jeśli
więc jakiś sąd pomyślany jest jako ściśle powszechny, tzn. jeśli nie dopuszcza
wyjątku, to nie jest wyprowadzony z doświadczenia, lecz jest ważny a priori”. (Kant)
Sądy syntetyczne a priori występują w matematyce i w matematycznym
przyrodoznawstwie (fizyka Newtona)
punkt wyjścia – nauka; badania transcendentalne – analiza nauki: jak jest możliwa
czysta matematyka? Jak jest możliwe matematyczne przyrodoznawstwo?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania – wersja genetyczna
(psychologiczna)
Jaka jest geneza naszych pojęć, sądów i myśli w ogóle?
Czy istnieje wiedza wrodzona, czy też cała wiedza pochodzi z doświadczenia?
racjonalizm genetyczny (aprioryzm,
natywizm) – istnieje wiedza wrodzona
(np. Platon, Kartezjusz): struktura naszego
umysłu sprawia, że musimy wytworzyć
pewne pojęcia i dojść do pewnych
przekonań niezależnie od doświadczenia
empiryzm genetyczny – jedynym źródłem
wiedzy są zmysły
(np. Locke, Berkeley, Hume,Condillac):
umysł ludzki jest tabula rasa – nihil est in
intellectu, qod prius fuerit in sensu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Natywizm vs empiryzm – przykłady stanowisk
Platon – zmysły nie są źródłem wiedzy, ale „wyzwalają” myśli potencjalnie zawarte w
naszym umyśle (anamnesis – poznanie jako przypominanie sobie przez duszę
wiedzy wrodzonej)
Kartezjusz – w umyśle znajdują się idee wrodzone (np. idea Boga)
Hume – znaczenie każdego wyrazu musi być wyprowadzone z doświadczenia; jeżeli
jakieś pojęcie nie spełnia tego warunku, to jest bezwartościowe (np. substancja)
Operacjonizm – sensowny jest tylko wyraz, którego znaczenie uzbraja nas w
metodę pozwalającą o przedmiotach danych w doświadczeniu stwierdzić czy można
czy też nie nazwać je tym wyrazem; np. Einstein i analiza pojęcia równoczesności i
szczególna teoria względności
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania – wersja
metodologiczna (epistemologiczna)
Zagadnienie kryterium prawomocności rezultatów poznawczych.
W jaki sposób można dojść do prawdziwego i uzasadnionego poznania?
racjonalizm metodologiczny
(aprioryzm umiarkowany) –
istnieją sądy syntetyczne a priori
(np. Kant)
empiryzm metodologiczny – dominującą
rolę w poznaniu odgrywa doświadczenie
(zmysłowe – zewnętrzne; introspekcja –
wewnętrzne)
umiarkowany: tylko sądy analityczne są a
priori (np. Hume)
skrajny: wszelkie twierdzenia oparte są na
doświadczeniu (nawet logika i matematyka)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czas i przestrzeń jako aprioryczne formy
zmysłowości
Czas jest „formą naszej wewnętrznej naoczności. Jeśli odbierze się jej ten
szczególny warunek naszej zmysłowości, to znika również pojęcie czasu; czas
przywiązany jest bowiem nie do samych przedmiotów, lecz tylko do podmiotu, który
je ogląda. […] Chcieliśmy więc powiedzieć, że wszelkie nasze oglądanie nie jest
niczym innym jak przedstawianiem sobie pewnego zjawiska; że ani rzeczy, które
oglądamy, nie są same w sobie tym, za co je bierzemy w naoczności, ani też stosunki
między nimi nie są same w sobie takie, jak nam się przejawiają; i że gdybyśmy w
ogóle usunęli nasz podmiot lub choćby tylko podmiotową ważność zmysłów, to
znikłyby wszelkie te własności, wszelkie stosunki między przedmiotami w przestrzeni
i czasie, a nawet sama przestrzeń i czas, gdyż jako zjawiska nie mogą istnieć same
w sobie, lecz tylko w nas. […] Przestrzeń i czas są jego czystymi formami, a jego
materią są wrażenia w ogóle” (I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1, „O czasie”).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czas i przestrzeń jako aprioryczne formy
zmysłowości
Przestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by zostało wysnute z doświadczeń
zewnętrznych
Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem a priori leżącym u podłoża wszelkich
zewnętrznych danych naocznych
O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto mówić tylko ze stanowiska
człowieka.
Stwierdzamy zatem empiryczną realność przestrzeni (w odniesieniu do wszelkiego
możliwego zewnętrznego doświadczenia), jakkolwiek zarazem przyjmujemy jej
transcendentalną idealność, tj. to, że jest ona niczym, skoro tylko opuścimy warunek
możliwości wszelkiego doświadczenia i uznajemy ją za coś, co znajduje się u
podłoża rzeczy samych w sobie.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Nauka Kanta o „dwóch pniach poznania” – synteza
racjonalizmu z empiryzmem
Dinge an sich (rzeczy same w sobie) – noumen, niepoznawalne
przedmiot poznania – fenomen (zjawisko), konstrukcja umysłu podmiotu
poznającego
zmysły – czas i przestrzeń jako
aprioryczne formy zmysłów
rozum – transcendentalne kategorie
intelektu (substancja, przyczynowość…)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Fenomenalizm i agnostycyzm Kanta
Konieczność twierdzeń geometrii wynika stąd, że przestrzeń jest formą zmysłów
Konieczność twierdzeń arytmetyki wynika stąd, że czas jest formą zmysłów
Przedmioty, które ukazuje nam doświadczenie nie są istniejącymi niezależnie od
doświadczenia rzeczami samymi w sobie (Dinge an sich), lecz są tylko konstrukcjami
naszego umysłu.
Umysł ludzki (zarówno zmysły jak i rozum) nie jest w akcie poznania bierny, lecz
aktywny: narzucamy światu doświadczenia określone struktury, które są subiektywne
w tym sensie, że istnieją w podmiocie poznającym jako:
1. Aprioryczne formy zmysłowości - przestrzeń i czas
2. Transcendentalne kategorie intelektu – substancja, przyczynowość (i in.)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Konstrukcje pojęciowe a rzeczywistość
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Realizm i antyrealizm w filozofii nauki
Spór o status poznawczy teorii naukowych
realizm – teorie naukowe opisują świat takim,
jakim jest w rzeczywistości (przynajmniej
aproksymacyjnie); terminy teoretyczne
odnoszą się do rzeczywistych przedmiotów i
własności
antyrealizm – teorie naukowe są jedynie
narzędziami, pozwalającym uporządkować
obserwacje; teoria powinna być empirycznie
adekwatna (zgodna ze zjawiskami); terminy
teoretyczne (np. kwark, DNA) to skrótowozastępcze sposoby opisu tego, co można
zaobserwować
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład: Bohr vs Einstein (realizm i antyrealizm w
interpretacjach mechaniki kwantowej)
Bohr: celem nauki nie jest dociekanie „realnej istoty zjawisk” (the real esence), ale
„ustanowienie ilościowych zależności między wynikami pomiarów” (Bohr, Fizyka
atomowa a wiedza ludzka).
Einstein: „wiara w istnienie świata niezależnego od świadomości podmiotu
poznającego i jakiejkolwiek teorii jest podstawowym założeniem wszelkich badań
naukowych” (Einstein, Ewolucja fizyki).
„Wszelkie poważne rozważanie teorii fizycznej musi brać pod uwagę rozróżnienie
pomiędzy obiektywną rzeczywistością, niezależną od wszelkiej teorii, a pojęciami
fizycznymi, którymi operuje ta teoria. Pojęcia te są pomyślane tak, aby odpowiadały
obiektywnej rzeczywistości fizycznej i za pomocą tych pojęć przedstawiamy sobie tę
rzeczywistość” (Einstein).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Na czym polega zagadnienie granic poznania?
Sformułuj tezę epistemologicznego idealizmu immanentnego.
Sformułuj tezę epistemologicznego idealizmu transcendentalnego.
Sformułuj tezę epistemologicznego realizmu
Co to jest sceptycyzm metodologiczny Kartezjusza?
Sformułuj prawidła metody analitycznej.
Jaką funkcję pełni „cogito ergo sum” w systemie Kartezjusza?
Co to jest dualizm metafizyczny res cogitans i res extensa?
Wyjaśnij twierdzenie esse est percipi Berkeley’a.
Co to jest immaterializm?
Co to jest spirytualizm?
Przedstaw Hume’a krytykę pojęcia substancji.
Przedstaw Kantowski podział sądów i podaj przykłady.
Co to jest nauka o dwóch pniach poznania w ujęciu Kanta?
Czym są czas i przestrzeń w rozumieniu Kanta?
Wyjaśnij pojęcia: rzecz sama w sobie, noumen, fenomen.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne cd.
Przedstaw zagadnienie źródeł poznania w wersji genetycznej i metodologicznej.
Sformułuj tezę empiryzmu genetycznego.
Sformułuj tezę natywizmu.
Sformułuj tezę empiryzmu metodologicznego (wersja skrajna i umiarkowana).
Sformułuj tezę aprioryzmu metodologicznego umiarkowanego.
Na czym polega spór realizm – antyrealizm w filozofii nauki?
Sformułuj tezę realizmu naukowego.
Sformułuj tezę antyrealizmu.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
Do tematu wykładu szczególnie polecam:
R. Descartes, Rozprawa o metodzie
G. Berkeley, Trzy dialogi między
Filonousem a Hylasem
D. Hume, Badania dotyczące rozumu
ludzkiego
I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1
Film Matrix
S. Lem, Kongres futurologiczny
www.umcs.filozofia.lublin.pl