Racjpnalizm-i-irracjonalizm

Zagadnienie źródeł poznania
– racjonalizm i irracjonalizm
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
racjonalizm
irracjonalizm
•
•
Uznaje się poznanie czerpiące ze
źródeł nadprzyrodzonych
•
•
Objawienie, uczucia, intuicja
Wzór – religia, mistycyzm, magia,
wiedza tajemna…
Pozaracjonalne źródła poznania
•
•
•
Uznajemy jedynie wiedzę zdobytą
na drodze naturalnej – za pomocą
doświadczenia i rozumowania
Kult intelektu
Wzór – poznanie naukowe: nauki
matematyczne i przyrodnicze
„mędrca szkiełko i oko”
•
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Postulaty poznania naukowego (racjonalnego)
1. Intersubiektywna komunikowalność – wiedza może być przekazana w słowach
dosłownie rozumianych, bez przenośni, porównań itp.
2. Sprawdzalność – można (przynajmniej zasadniczo) rozstrzygnąć słuszność
danego twierdzenia.
Poznanie naukowe (racjonale) = intersubiektywnie sprawdzalne i intersubiektywnie
komunikowalne
Racjonalizm głosi, że tylko wtedy można domagać się powszechnego uznania dla
jakiegoś przekonania, jeśli daje się ono dokładnie wypowiedzieć w słowach i każdy
(przynajmniej w zasadzie) może się przekonać o jego słuszności.
Krytycyzm – funkcja społeczna : obrona przed nonsensem, frazesami i dogmatami
Uwaga: tu racjonalizm nie jest przeciwstawiany empiryzmowi!
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Postulat racjonalności poznania
„Postulat ten głosi, że każdy sąd pretendujący do prawdy musi być jak najmocniej,
właściwymi dlań sposobami, uzasadniony oraz że siła tego uzasadnienia winna
wyznaczać stopień jego akceptacji” .
(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 33)
intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność (jawność i powtarzalność)
postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności jednostki nakazuje akceptować
jako odpowiedź na dane zagadnienie „tezę możliwie dobrze uwiarygodnioną […] w
przeciwieństwie np. do tezy, której uznanie by odpowiadało pragnieniom owej
jednostki czy też mniej by ją narażało na konflikt z dominującymi w jej
społeczności autorytetami”.
(H. Eilstein, Biblia w ręku ateisty 29)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Iluminacja (św. Augustyn, IV w. n. e.)
„Pragnę poznać tylko Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”.
Odwrócenie się od życia doczesnego i koncentracja na zbawieniu
oraz życiu wewnętrznym, które do niego wiedzie.
O istnieniu Boga, nieśmiertelności duszy nie mamy wiedzy
na podstawie doświadczenia i rozumowania…
Iluminacja: Bóg udziela duszy bezpośrednio drogą oświecenia wiedzy na temat
prawd wiecznych, jest to akt nadprzyrodzony, dzieło łaski, poznanie mistyczne
Przygotowaniem do poznania prawd wiecznych jest raczej „oczyszczanie serca” niż
ćwiczenie umysłu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Intuicja (Henri Bergson, 1859-1941)
Krytyka intelektu: zarówno poznanie potoczne, jak i naukowe
deformują rzeczywistość: 1) intelekt unieruchamia to, co jest z
natury zmienne; 2) rozkłada rzeczy na części [intelekt jest jak film,
który płynną rzeczywistość unieruchamia w statycznych kadrach];
3) upraszcza rzeczy – pomija wiele aspektów i zajmuje się tylko
wybranymi; 4) kwalifikuje rzeczy – ujmuje je ilościowo i pomija
jakości; 5) mechanizuje rzeczy – nauka ze świata robi
mechanizm; 6) relatywizuje rzeczy – każdą określa w stosunku do
innych.
Intuicja – bezpośrednie poznanie rzeczy i wydarzeń w ich całości
i zmienności (bliższa instynktowi niż rozumowi). Intuicja jest
uświadomionym instynktem, ma przewagę nad intelektem.
Intuicja ujmuje rzeczy „od wewnątrz”, bezpośrednio,
indywidualnie, jakościowo i w całości
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Bergson o intuicji
„Intuicją zwiemy ten rodzaj współodczuwania, za pomocą którego przenikamy do
wnętrza jakiegoś przedmiotu, aby utożsamić się z tym, co ma on w sobie jedynego, a
więc niewyrażalnego. Analiza zaś, przeciwnie, sprowadza przedmiot do pierwiastków
już znanych, czyli wspólnych jemu i innym przedmiotom. Analizować to wyrażać
rzecz jakąś za pomocą tego, co nią nie jest. Wszelka analiza jest więc przekładem,
wykładem w symbolach […] Intuicja natomiast – jeśli jest możliwa – jest jednym
prostym aktem”.
H. Bergson, Wstęp do metafizyki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„ Słuchaj, dzieweczko!
-Ona nie słucha –
-To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
- Ona nie słucha. "Dziewczyna czuje, - odpowiadam skromnie –
A gawiedź wierzy głęboko;
Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!"
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Oświecenie
Mnich podszedł do mistrza Joshu i poprosił:
"Właśnie wstąpiłem do klasztoru. Proszę poucz mnie."
Joshu spytał: "Czy zjadłeś już swój posiłek?"
Mnich odparł: "Tak, zjadłem."
Joshu rzekł: "Więc umyj swoje miski."
Słysząc to mnich doznał oświecenia.
Nansen rzekł: "Umysł nie jest Buddą. Rozumowe poznanie nie jest drogą."
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Jakie warunki musi spełniać poznanie naukowe?
Czym różni się racjonalizm od irracjonalizmu?
Co to jest postulat racjonalności poznania?
Na czym polega koncepcja iluminacje według św. Augustyna?
Czym jest intuicja w ujęciu Bergsona?
Czym jest koan?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
www.umcs.filozofia.lublin.pl