W ostatnim czasie możemy coraz częściej

W ostatnim czasie możemy coraz częściej zaobserwować wzrost różnych zachowań
agresywnych, widocznych zwłaszcza u dorastającej młodzieży. Jest to coraz bardziej
niepokojące a zjawisko to z roku na rok przybiera na sile. „Zwiększający się poziom frustracji
w społeczeństwie spowodowany jest pogarszającymi się warunkami ekonomicznymi, ale nie
jest to jedyna przyczyna. W dużym stopniu decyduje o tym wychowanie młodych ludzi w
okresie kształtowania się ich osobowości”1. Agresja stała się powszednim elementem naszego
życia która kryje się w osobowości każdego człowieka. Ze zjawiskiem tym spotykamy się
często w domach, w szkole czy ulicach. „Prasa, radio, telewizja zarzucają nas informacjami o
narastającej skali przemocy. Zjawisko to przeniknęło również do środowiska szkolnego.
Szczególnym zagrożeniem jest obniżający się wiek osób stosujących przemoc. Często ich
zachowania mają charakter spontaniczny, mimowolny. Wyrządzenie komuś krzywdy,
cierpienia traktowane jest jak zabawa. Nierzadko takie zachowania spowodowane są chęcią
zaimponowania grupie rówieśniczej”2.
Agresja i przemoc są zjawiskami, które interesują uczonych wielu dyscyplin
naukowych, co wiąże się z istnieniem wielu definicji tych pojęć. „Thomas Hobbes w eseju
„Lewiatan” twierdził, że człowiek z natury jest samolubny i okrutny dla innych.
Pesymistyczną myśl Hobbesa rozwinął Zygmunt Freud. Stwierdził, że od dnia urodzin
człowiek posiada dwie potężne siły instynktowne: instynkt życia (Eros) i instynkt śmierci
(Tanatos) – odpowiedzialny za agresywne skłonności człowieka. Według Freuda instynkt
G. Kałużna – Lis,: Społeczne uwarunkowania agresji, [w]: „Wychowawca” 2007 nr 2, s. 10.
A. Górka,: Przemoc wśród gimnazjalistów, [w]: „Opieka, wychowanie, terapia” nr 3-4 2005, s. 10
1
2
śmierci może zostać skierowany do wewnątrz lub na zewnątrz – co objawia się wrogością,
tendencjami niszczycielskimi i morderczymi (przeciw otaczającej przyrodzie i ludziom).
Freud był wyznawcą poglądu, że energia agresywna musi znaleźć swoje ujście, w
przeciwnym wypadku jej nagromadzenie wywoła stan choroby”3. Agresja i przemoc w
potocznym języku są traktowane prawie jednoznacznie lub zamiennie. Można te pojęcia dość
łatwo rozróżnić intuicyjnie, trudno jest jednak stworzyć dwie odrębne definicje. Najczęściej
stwierdza się iż pojęcie przemocy kojarzy się z agresją. „Na przykład I. Obuchowska określa
agresję w zależności od tego, czy bezpośrednie czy pośrednie przeniesienie szkody ma
charakter intencjonalny lub nieintencjonalny. Podobnie jest z przemocą, nie zawsze stosująca
ją osoba traktuje działania jako przemoc, może to być w jej intencjach pomoc, skuteczna
technika lub konieczny składnik wychowania, zapewniający np. autorytet lub warunki
niezbędne do nauczania”4. W psychologii społecznej przemoc czy agresja interpersonalna to:
„akty intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie lub powodujące szkody
w fizyczne, psychiczne a także w społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące
cierpienie, ból, destrukcji i prowadzą do utraty cenionych wartości). Tak rozumianą
E. Aronson E,: Psychologia społeczna, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1997, s. 497 na:
http://www.oeiizk.edu.pl/wychowawca/olczak/agresja.pdf.
4
I. Obuchowska,: Przemoc w wychowaniu, [w]: „Kwartalnik Pedagogiczny” 1989, nr 4/134, s. 28.
3
agresję/przemoc interpersonalną przeciwstawia się zachowaniu zorientowanemu na dobro
innych prowadzące do korzystnych dla innych osób następstw”5.
W literaturze przedmiotu pojęcie przemocy jest także ujmowane synonimiczne wobec
agresji fizycznej. Definicję taką formułuje np. E. Muszyńska pisząc, iż „przemoc to forma
zmuszania (przymusu) z zastosowaniem siły fizycznej”6. Podobne ujęcie przyjmuje S.
Pszczołowski, który pisze, że: „agresja to rozpoczęcie walki niszczycielskiej lub przejście w
sporze słownym od argumentów rzeczowych do sprawiających przeciwnikowi przykrość,
przemoc zaś to nacisk fizyczny (siła fizyczna) albo zastosowanie bodźców chemicznych,
elektrycznych itp., który sprawia, że przedmiot działania jest wtrącany w sytuację przez niego
pożądaną i staje się przedmiotem czyjegoś działania”7. Bardzo często próbuje się określać
przemoc w odniesieniu do agresji. Z jednej strony wielu uczonych stosuje zamiennie pojęcia
przemocy i agresji w tym samym znaczeniu. Z drugiej jednak strony dokonuje się
rozdzielenia między aktem agresji a aktem przemocy, dopatrując się różnic w celach.
„Zakłada się, że przynajmniej jeden z głównych celów agresji to wyrządzenie szkody ofierze,
przysporzenie jej cierpienia. Natomiast celem przemocy jest wywarcie pewnego wpływu, np.
wymuszenie pożądanego zachowania. Takie stanowisko przyjmuje m.in. I. Pospiszyl, według
A. Frączek,: Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne, [w]: „Agresja wśród dzieci i
młodzieży. Perspektywa edukacyjna”. A. Frączek, I. Pufal – Struzik (red.), Kielce, wyd. Pedagogiczne ZNP,
1996, s. 37.
6
E. Muszyńska,: Swoboda, przymus i przemoc w relacjach dziecko-dorosły, Poznań, wyd. UAM 1998, s. 35.
7
T. Pszczołowski,: Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk,
wyd. Ossolineum 1978, s.12.
5
której w przemocy cierpienie, wyrządzeniu szkody jest sposobem na wymuszenie zachowań
pożądanych. Nie musi być ona destruktywna, a kierować się może wzniosłymi motywami” 8.
Natomiast M. Dąbrowska-Bąk rozróżnia pojęcia agresji i przemocy. Przyjmuje, że „agresja
jako dyspozycja do atakowania otoczenia jest pojęciem szerszym od przemocy, gdyż bardzo
wyraźny jest w niej element krzywdy (cierpienie i niesprawiedliwość) i godzenia w dobro
dziecka”9. „W ujęciu koncepcji analitycznych agresję można opisywać i mierzyć z
zachowaniem obiektywizmu wzbogaconego o uwzględnienie opisu indywidualnych,
subiektywnych, odnoszących się do emocji i fantazji skojarzeń. Kiedy natomiast mówimy o
przemocy, to wprowadzamy silnie zaznaczony komponent nie opisowy, lecz oceniający,
normatywny, który odsyła do sfery wartości przyjmowanych i aprobowanych przez daną
kulturę, bądź daną jednostkę”10.
Analizując różne definicje a także stanowiska dotyczące pojęć agresji i przemocy,
można stwierdzić, iż agresja jest zachowaniem, którego intencją jest wyrządzenie szkody,
zranienie kogoś, natomiast przemoc dotyczy głównie wywierania wpływu. Z punktu widzenia
wielu uczonych można wywnioskować, że agresja, w przeciwieństwie do przemocy, może
być celowa lub rzadziej nie celowa. Przemoc zaś ma zawsze charakter intencjonalny (sprawca
B. Matyjas,: Agresja i przemoc wśród uczniów gimnazjum w środowisku wiejskim. Sposoby przeciwdziałania i
ograniczania. [w]: Agresja i przemoc w szkole. Przyczyny, rozpoznawanie, zapobieganie, I. Pufal-Struzik
(red), Kielce, wyd. Pedagogiczne ZNP, 1996, s. 51.
9
M. Dąbrowska-Bąk,: Przemoc w szkole, [w]: „Kwartalnik Pedagogiczny” 1987, nr2, s. 94-95.
10
P. Passowicz, M. Wysocka-Pleczyk,: Przemoc – problemy definicyjne, [w]: Agresja i przemoc we
współczesnym świecie, T. 1., Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży oraz w instytucjach społecznowychowawczych, J. Kuźma, Z. Szarota (red.), Kraków, WSP im. KEN, 1998, s. 33-34.
8
podejmuje ją świadomie). Jak trafnie napisała I. Obuchowska: „pojęcia agresji i przemocy
zachodzą zakresami na siebie, ale nie są tożsame. Odnoszą się do tych samych stanów czy też
zachowań psychicznych, jednak są różne co do bodźców, skutków, czynników sprawczych i
skali”11. Warto zwrócić na pewne prawidłowości wyszczególnione przez badaczy:

przemoc zawsze skierowana jest na kogoś, agresja natomiast może być
skierowana na kogoś, ale może też mieć formę autoagresji, czyli być
skierowana przeciwko sobie12;

agresja może być sposobem podporządkowania człowieka i pełni wówczas
funkcję przemocy, jednak nie zawsze zmierza ona do podporządkowania
innego człowieka – np. w przypadku rozładowania emocji – tu jest czynnością
bardziej reaktywną13;

agresja jest fizjologicznym stanem organizmu, natomiast przemoc pozostaje
zawsze terminem abstrakcyjnym. Elementem realnie istniejącym jest
11
I. Obuchowska,: op. cit. s. 29.
Ibidem, s. 28.
12
13
Ibidem, s.29.
stosowanie przemocy będącej zbiorem zachowań wywierających wpływ,
nieakceptowanych kulturowo czy tez społecznie14.
Zauważyć można, iż wszelkie formy negatywnych zachowań czy też postaw lub poglądów
mogą nosić znamiona zarówno agresji, jak i przemocy. Na użytek niniejszej pracy przyjmę za
Chylewską-Barakat, że: „przez agresję rozumieć będziemy takie bezpośrednie lub pośrednie
zachowanie dziecka, które wykracza poza normy społeczne i u podłoża którego leża
negatywne nastawienia bądź emocje sprawcy. Natomiast przemoc to nadużycie albo
wykorzystanie swej przewagi fizycznej, emocjonalnej lub sytuacyjnej nad inną osobą dla
uzyskania ważnego dla siebie celu”15.
Jeżeli przyjąć takie stanowisko, można powiedzieć, iż: „z formą agresji u dzieci czy
młodzieży będziemy mieli do czynienia wtedy, gdy wyrażając swój gniew, bunt, wrogość,
chęć niszczenia czy frustrację wyrządzają krzywdę osobom lub przedmiotom, i zachowanie
to nie mieści się w ramach zasad i norm społecznych. Natomiast przemoc będzie dotyczyła
takich sytuacji, w których dziecko, czy młody człowiek wykorzystuje swoją przewagę: siłę,
zwinność czy choćby wiek lub płeć – w celu uzyskania określonych korzyści. Potocznie
przemoc kojarzy się ze szczególnym okrucieństwem i budzi zwykle u obserwatorów lęk,
W. Domachowski,: Czy przemoc i agresja są ze soba powiązane i czy wpływają na zdrowie psychiczne?, [w]:
Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, M. Bińczyka (red.), Warszawa 2001, wyd. PTHP, s. 23.
15
L. Chylewska-Barakat,: Przemoc między małżonkami w kontekście społeczno-kulturowym płci. Polskosyryjskie studium porównawcze, [w]: A. Brzezińska i E. Hornowska: Dzieci i młodzież wobec agresji
i
przemocy 2007, wyd. Scholar, s. 108.
14
wstręt, odrazę, strach lub nawet grozę. Czasami zadawanie bólu i cierpienia może przynosić
sprawcy przyjemność i satysfakcję. Wydaje się także, że obowiązujące w danym
społeczeństwie normy oraz związane z nimi oczekiwania społeczne, adresowane do
poszczególnych warstw wiekowych, w określonych fazach rozwoju dopuszczają pewne
formy zachowań agresywnych u dzieci, podczas gdy w przypadku przemocy takiego
społecznego przyzwolenia nie ma bez względu na wiek i płeć” 16. W ostatnich latach
obserwujemy gwałtowny wzrost zjawiska agresji i przemocy pośród dzieci oraz młodzieży
szkolnej, nierzadko wiąże sie z okrucieństwem i brakiem poszanowania ludzkiej godności, co
stało się jednym z wyznaczników współczesnego życia. Informacje takie są niepokojące,
potrzeba zatem działań, które przyczynią się do zmniejszenia rozmiarów zachowań
agresywnych oraz przemocy wśród dzieci i młodzieży. Aby jednak podjąć profilaktykę należy
zapoznać się ze źródłami tych zachowań.
A. Brzezińska,: Jak rodzi się agresja, [w]: A. Brzezińska i E. Hornowska: Dzieci i młodzież wobec agresji i
przemocy 2007, wyd. Scholar, s. 109.
16