4 Ssaki - Natura 2000
advertisement
Ssaki redakcja Andrzej Bereszyƒski, Andrzej Kepel Wspó∏pracownicy 1. Wspó∏pracownicy Redakcja tekstów, cz´Êç ogólna i aneksy Koordynacja ca∏oÊci Prof. dr hab. Andrzej Bereszyƒski, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, Katedra Zoologii (redakcja gatunków: wilk, ryÊ, ˝bik, wydra, niedêwiedê brunatny, foki, Êwistak tatrzaƒski, bóbr europejski, ˝ubr, kozica tatrzaƒska i morÊwin). Dr in˝. Andrzej Kepel, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” (redakcja gatunków: podkowce, nocki, mopek, norka europejska, tchórz stepowy, sus∏y, darniówka tatrzaƒska i smu˝ka stepowa). Ministerstwo Ârodowiska RP, Departament Ochrony Przyrody w ramach Projektu Phare PL/IB/2001/EN/02 „Wdra˝anie europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 na terenie Polski”. Autorzy opracowaƒ gatunków ssaków Miejsce pracy Opracowane rozdzia∏y Prof. dr hab. Andrzej Bereszyƒski [email protected] [email protected] Mgr Mateusz Ciechanowski [email protected] Katedra Zoologii Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznaƒ Katedra Ekologii i Zoologii Kr´gowców, Uniwersytet Gdaƒski, ul. Legionów 9, 80-441 Gdaƒsk Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, ul. Rakowiecka 26/30, 02-528 Warszawa Instytut Zoologiczny, Uniwersytet Wroc∏awski, ul. Sienkieiwcza 21, 50-335 Wroc∏aw Tatrzaƒski Park Narodowy, ul. Cha∏ubiƒskiego 42a, 34-500 Zakopane DolnoÊlàska Stacja Terenowa Instytutu Ochrony Przyrody PAN, ul. Podwale 75, 50-449 Wroc∏aw Zak∏ad Badania Ssaków PAN, ul. Parkowa 17, 17-230 Bia∏owie˝a Wst´p, redakcja ca∏oÊci, Canis lupus Zak∏ad Zoologii Systematycznej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Fredry 10, 61-701 Poznaƒ Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, ul. Szamarzewskiego 11/6, 60-514 Poznaƒ Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, ul. Szamarzewskiego 11/6, 60-514 Poznaƒ Katedra Zoologii i Ekologii Akademii Rolniczej we Wroc∏awiu, ul. Ko˝uchowska 5b, 51-631 Wroc∏aw Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”, ul. Jagie∏∏y 10, 08-110 Siedlce Stacja Morska Uniwersytetu Gdaƒskiego, ul. Morska 2, 84-150 Hel Spermophilus citellus, Microtus tatricus, Sicista subtilis Spermophilus citellus Prof. dr hab. Ryszard Dzi´cio∏owski [email protected] Dr Joanna Furmankiewicz [email protected] Dr Wojciech Gàsienica-Byrcyn [email protected] Doc. dr hab. Zbigniew Jakubiec [email protected] Prof. dr hab. W∏odzimierz J´drzejewski [email protected] Dr Miros∏aw Jurczyszyn [email protected] Mgr in˝. Borys Kala [email protected] Dr in˝. Andrzej Kepel [email protected] Dr Tomasz Kokurewicz [email protected] Mgr Marek Kowalski [email protected] Mgr Iwona Kuklik [email protected] Myotis bechsteinii, Myotis dasycneme Castor fiber Myotis emarginatus Marmota marmota latirostris, Rupicapra rupicapra tatrica Ursus arctos Canis lupus Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Autor opracowania e-mail Wst´p, redakcja ca∏oÊci Myotis dasycneme Myotis myotis, Barbastella barbastellus Phoca hispida, Phoca vitulina, Halichoerus grypus, Phocoena phocoena 323 Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki Dr Grzegorz Lesiƒski [email protected] Prof. dr hab. Henryk Okarma [email protected] Prof. nadzw. dr hab. Wanda Olech [email protected] Dr Krzysztof Piksa [email protected] Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Mgr Micha∏ Piskorski [email protected] 324 Dr Tomasz Postawa [email protected] Dr Jerzy Romanowski [email protected] Dr Stefan Sikora [email protected] Dr hab. Krzysztof E. Skóra [email protected] Mgr Rafa∏ Szkudlarek [email protected] Mgr in˝. B∏a˝ej Wojtowicz [email protected] Dr Ewa Zgrabczyƒska [email protected] Katedra ˚ywnoÊci Funkcjonalnej i Towaroznawstwa, Szko∏a G∏ówna Gospodarstwa Wiejskiego, ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa Instytut Ochrony Przyrody PAN, Al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierzàt SGGW, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa Zak∏ad Zoologii Bezkr´gowców i Parazytologii, Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków Zak∏ad Anatomii Porównawczej i Antropologii, Instytut Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierzàt PAN, ul. S∏awkowska 17, 31-016 Kraków Centrum Badaƒ Ekologicznych Polskiej Akademii Nauk, ul. M. Konopnickiej 1, Dziekanów LeÊny, 05-092 ¸omianki Katedra Zoologii Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznaƒ Stacja Morska Uniwersytetu Gdaƒskiego, ul. Morska 2, 84-150 Hel Polskie Towarzystwo Przyjació∏ Przyrody „pro Natura”, ul. Podwale 75, 50-449 Wroc∏aw Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”, ul. Jagie∏∏y 10, 08-110 Siedlce Zak∏ad Zoologii Systematycznej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Fredry 10, 61-701 Poznaƒ Barbastella barbastellus Lynx lynx, Felis silvestris Bison bonasus Myotis bechsteinii Spermophilus suslicus Rhinolophus ferrumequinum, Myotis emarginatus Mustela lutreola, Mustela eversmanni Lutra lutra Phoca hispida, Phoca vitulina, Halichoerus grypus, Phocoena phocoena Rhinolophus hippossideros Myotis myotis Spermophilus citellus, Microtus tatricus, Sicista subtilis Autorzy rycin i map Autor, e-mail Miejsce pracy Ilustracje Prof. dr hab. Andrzej Bereszyƒski [email protected] [email protected] Mgr Ma∏gorzata GoÊciƒska [email protected] Katedra Zoologii Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznaƒ Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, ul. Szamarzewskiego 11/6, 60-514 Poznaƒ Opracowanie map i diagramów do rozdzia∏u Wst´p Opracowanie graficzne map: wyst´powanie gatunków – Rhinolophus ferrumequinum, Rhinolophus hippossideros, Myotis bechsteinii, Myotis myotis, Myotis dasycneme, Myotis emarginatus, Barbastella barbastellus, Canis lupus, Lynx lynx, Wspó∏pracownicy Mgr in˝. Przemys∏aw Wylega∏a [email protected] Krzysztof Zajàc [email protected] Zak∏ad Badania Ssaków PAN, ul. Parkowa 17, 17-230 Bia∏owie˝a Stacja DoÊwiadczalna w Stobnicy, Katedra Zoologii Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, 64-607 Kiszewo Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, ul. Szamarzewskiego 11/6, 60-514 Poznaƒ Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze ul. WolnoÊci 268, 58-560 Jelenia Góra Opracowanie graficzne map i diagramów do rozdzia∏u Wst´p Ryciny gatunków: Canis lupus, Lynx lynx, Felis silvestris, Mustela lutreola, Mustela eversmanni, Lutra lutra, Ursus arctos, Phoca hispida, Phoca vitulina, Halichoerus grypus, Marmota marmota latirostris, Spermophilus citellus, Spermophilus suslicus, Microtus tatricus, Sicista subtilis, Castor fiber, Bison bonasus, Rupicapra rupicapra tatrica, Phocoena phocoena Ryciny gatunków: Rhinolophus ferrumequinum, Rhinolophus hippossideros, Myotis bechsteinii, Myotis myotis, Myotis dasycneme, Myotis emarginatus, Barbastella barbastellus Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Prof. dr hab. W∏odzimierz J´drzejewski [email protected] Zenon Madaj [email protected] Felis silvestris, Mustela lutreola, Mustela eversmanni, Lutra lutra, Ursus arctos, Phoca hispida, Phoca vitulina, Halichoerus grypus, Marmota marmota latirostris, Spermophilus citellus, Spermophilus suslicus, Microtus tatricus, Sicista subtilis, Castor fiber, Bison bonasus, Rupicapra rupicapra tatrica, Phocoena phocoena Opracowanie map do rozdzia∏u Wst´p 325 Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki Podzi´kowania Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Redaktorzy tomu sk∏adajà serdeczne podzi´kowania wszystkim Autorom za zaanga˝owanie w zebranie, krytycznà analiz´ i przyst´pnà prezentacj´ aktualnej wiedzy na temat poszczególnych gatunków ssaków. Dzi´kujemy pracownikom Projektu PHARE „Wdra˝anie europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 na terenie Polski” – Pani mgr Joannie Strzeleckiej i Panom Emmanuelowi Thiry i mgr. Marcinowi Zalewskiemu za zapewnienie organizacyjnych i finansowych podstaw przygotowania Poradników oraz udost´pnienie przyk∏adów podobnych opracowaƒ wydanych we Francji. Pracownikom Departamentu Ochrony Przyrody Ministerstwa Ârodowiska – w szczególnoÊci Panu Dyrektorowi dr. in˝. Janowi Wróblowi oraz Panu mgr. Andrzejowi Langowskie- 326 mu z Zespo∏u ds. Ochrony Gatunków – dzi´kujemy za cenne i inspirujàce uwagi do pierwszych wersji opracowaƒ. Wyrazy wdzi´cznoÊci sk∏adamy tak˝e pracownikom PTOP „Salamandra”: Pani mgr Ma∏gorzacie GoÊciƒskiej za opracowanie redakcyjne map wyst´powania poszczególnych gatunków oraz Paniom mgr in˝. Adrianie Bogdanowskiej i mgr Ewie Olejnik za pomoc w pracach redakcyjnych. Panom mgr. in˝. Przemys∏awowi Wylegale z PTOP „Salamandra” i mgr. Krzysztofowi Zajàcowi z Zachodniosudeckiego Towarzystwa Przyrodniczego dzi´kujemy za wykonanie ilustracji poszczególnych gatunków ssaków. Dzi´kujemy równie˝ pracownikom Stacji DoÊwiadczalnej Katedry Zoologii AR Poznaƒ w Stobnicy: Panu Zenonowi Madajowi za opracowanie graficzne map do rozdzia∏u Wst´p oraz Panu Jackowi Wi´ckowskiemu za pomoc organizacyjnà. Cz´Êç ogólna 2. Cz´Êç ogólna 2.1. Przedmiot opracowania O Poradnikach Odpowiedzi na powy˝sze pytanie majà udzieliç Poradniki ochrony siedlisk i Poradniki ochrony gatunków, opracowane z inicjatywy Ministerstwa Ârodowiska w ramach Projektu PHARE nr PL/IB/2001/EN/02 pt. „Wdra˝anie europejskiej Sieci ekologicznej Natura 2000 na terenie Polski”, realizowanego przez Francuskà Federacj´ Regionalnych Parków Przyrodniczych, na zlecenie Ministerstwa Ekologii i Zrównowa˝onego Rozwoju Republiki Francuskiej. Redakcj´ tych Poradników powierzono ekspertom z Paƒstwowej Rady Ochrony Przyrody. Na autorów poszczególnych rozdzia∏ów wybrano specjalistów zajmujàcych si´ w zakresie ochrony przyrody i w swojej pracy badawczej odpowiednimi grupami gatunków lub siedlisk. Poradniki te w swoim za∏o˝eniu majà dostarczaç osobom i instytucjom zaanga˝owanym w ochron´ obszarów Natura 2000 rzetelnej podstawy informacyjnej, niezb´dnej we wszystkich dzia∏aniach planistycznych, decyzyjnych, i realizacyjnych, mogàcych mieç wp∏yw na gatunki i siedliska chronione w ramach sieci. Obj´to wi´c nimi wszystkie wyst´pujàce w Polsce typy tzw. siedlisk przyrodniczych oraz gatunki wymienione w Za∏àcznikach I i II Dyrektywy Siedliskowej, a tak˝e wszystkie spotykane w Polsce gatunki ptaków wymienione w Za∏àczniku I Dyrektywy Ptasiej i wybrane gatunki ptaków w´drownych, których wyst´powanie by∏o brane pod uwag´ przy wyznaczaniu obszarów Natura 2000 na terenie naszego kraju. Poradnik ochrony ssaków – jego znaczenie dla innych planów i programów Poradnik obejmuje 26 gatunków ssaków. Sà to wszystkie gatunki uj´te w Za∏àczniku II Dyrektywy Siedliskowej, których spontaniczne wyst´powanie stwierdzono do tej pory w obecnych granicach Polski. Poradnik ten nie ma bezpoÊrednio mocy aktu prawnego. Tak wi´c zawarte w nim wskazania nie sà wià˝àce dla organów ochrony przyrody, w∏adz samorzàdowych, w∏aÊcicieli terenów, nadzorujàcych obszarami Natura 2000 ani dla innych podmiotów, do których jest kierowany. Nie oznacza to jednak, ˝e wskazania w nim zawarte mogà byç ignorowane. Przeciwnie – mo˝na przyjàç, ˝e poÊrednio, w powiàzaniu z innymi aktami prawnymi, majà one du˝e znaczenie formalne. Wynika to z 3 nast´pujàcych przes∏anek: • Przede wszystkim powinny byç one wykorzystywane przy sporzàdzaniu planów ochrony dla poszczególnych obszarów Natura 2000. Zgodnie z art. 29 Ustawy o ochronie przyrody plany te sà ustanawiane w drodze rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska, sà wi´c prawnie wià˝àcymi aktami wykonawczymi. • JeÊli wskazania z Poradnika zostanà uwzgl´dnione w planie ochrony obszaru Natura 2000, zgodnie z art. 30 ust. 2 Ustawy o ochronie przyrody stajà si´ automatycznie wià˝àce dla planów ochrony ustanawianych dla parku narodowego, rezerwatu przyrody, parku krajobrazowego oraz planu urzàdzenia lasu, dotyczàcych danego obszaru Natura 2000. • Artyku∏y 33–36 Ustawy o ochronie przyrody zabraniajà podejmowania dzia∏aƒ mogàcych szkodziç gatunkom Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Obszary sieci Natura 2000 to forma ochrony przyrody zupe∏nie nowa w naszym prawodawstwie, tworzona na podstawie dyrektyw Wspólnoty Europejskiej – Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywy Siedliskowej) i Dyrektywy 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywy Ptasiej), a tak˝e naszej krajowej Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Zgodnie z tymi aktami prawnymi, na obszarach tych ma byç zapewnione trwa∏e istnienie wybranych gatunków lub siedlisk przyrodniczych. Prawo nie reguluje, w jaki sposób ochrona ta ma byç realizowana. Dopuszcza si´ zarówno normalne gospodarcze wykorzystywanie tych terenów i obiektów, jak i ich Êcis∏à, rezerwatowà ochron´. Przed Wspólnotà i przysz∏ymi pokoleniami b´dziemy odpowiedzialni za skutecznoÊç tej ochrony, a nie za szczytne deklaracje czy dobre ch´ci. Nie wystarczy wi´c uznaç dany teren za obszar Natura 2000. Trzeba tam pewne dzia∏ania podjàç, innych zaniechaç lub je zmodyfikowaç tak, aby byt chronionego waloru by∏ tam niezagro˝ony. Skàd jednak lokalne w∏adze czy jednostki nadzorujàce obszary majà wiedzieç, co jest potrzebne dla skutecznej ochrony gatunków i siedlisk, dla których je wyznaczono? Ze wzgl´du na potencjalne znacznie gospodarcze wskazaƒ zawartych w tych Poradnikach, w procesie ich tworzenia Ministerstwo Ârodowiska konsultowa∏o ich treÊci z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Dyrekcjà Generalnà Lasów Paƒstwowych, Urz´dami Morskimi i innymi grupami interesu potencjalnie zaanga˝owanymi w realizacj´ zawartych w za∏àcznikach wskazaƒ. Poniewa˝ znaczna cz´Êç potencjalnych odbiorców tych Poradników nie ma wykszta∏cenia przyrodniczego, zadaniem autorów by∏o takie przedstawienie swojej wiedzy, aby informacje i wskazówki by∏y zrozumia∏e tak˝e dla nich. Unikano wi´c fachowych okreÊleƒ, a tam, gdzie ich u˝ycie by∏o konieczne, starano si´ je objaÊniç w tekÊcie lub w osobnym s∏owniczku. Autorzy nie mieli za zadanie przedstawienie ca∏ej wspó∏czesnej wiedzy na temat omawianych gatunków i siedlisk. Ich rolà by∏o dokonanie wyboru najistotniejszych wiadomoÊci oraz sformu∏owanie mo˝liwie jednoznacznych wskazaƒ ochronnych. Osoby szczególnie zainteresowane omawianym zagadnieniem mogà dalej poszerzaç swojà wiedz´, si´gajàc do fachowej literatury, której najwa˝niejsze pozycje zestawiono w rozdziale 4.4. Bibliografia ogólna. 327 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki 328 i ich siedliskom chronionym na obszarze Natura 2000, a tak˝e ustalajà warunki odst´pstw od tego zakazu. Ustawa nie precyzuje jednak, jakie dzia∏ania sà szkodliwe, a jakie mogà przynieÊç korzyÊç. Przy takiej ocenie nale˝y kierowaç si´ najlepszà aktualnà wiedzà o poszczególnych gatunkach i ich wymaganiach wzgl´dem siedliska. A ta zosta∏a zebrana i przedstawiona m.in. w niniejszym Poradniku. Rozdzia∏y Poradników nie zast´pujà, ani nie pe∏nià funkcji krajowych programów ochrony zagro˝onych wygini´ciem gatunków zwierzàt, które powinny byç tworzone na podstawie art. 57 Ustawy o ochronie przyrody. Programy te, jeÊli zostanà pozytywnie zaopiniowane przez PROP i zaakceptowane przez Ministerstwo Ârodowiska, powinny byç traktowane nadrz´dnie w stosunku do wskazaƒ Poradnika. Wynika to przede wszystkim ze znacznie wi´kszego stopnia ich szczegó∏owoÊci. Przy opracowywaniu rozdzia∏ów dotyczàcych poszczególnych gatunków ssaków uwzgl´dniano m.in. wskazania zawarte w ju˝ opracowanych programach ochrony ˝ubra, wilka, rysia, wydry czy sus∏a mor´gowanego. Nie oznacza to jednak, ˝e nowo opracowywane programy dla poszczególnych gatunków nie powinny byç zbie˝ne ze wskazaniami zawartymi w Poradniku. Wynikaç to jednak powinno z tego, ˝e wszystkie one sà opracowywane na podstawie tej samej, najlepszej aktualnej wiedzy. Wskazania zawarte w niektórych rozdzia∏ach uwzgl´dniajà programy lub Action plans przyj´te dla poszczególnych gatunków na szczeblu ponadkrajowym, w ramach konwencji i porozumieƒ mi´dzynarodowych. Dotyczy to obu podkowców i nocka ∏ydkow∏osego (EUROBATS), fok (HELCOM) oraz morÊwina (HELCOM, ASCOBAN). 2.3. Zbiór i opracowanie danych o wyst´pujàcych w Polsce gatunkach wa˝nych w skali Europy, zawartych w Za∏àczniku II Dyrektywy Siedliskowej 2.2. Uk∏ad Poradnika Opis gatunku – cechy diagnostyczne Punkt ten zawiera ogólny opis cech charakteryzujàcych dany gatunek i umo˝liwiajàcych jego rozpoznanie: wielkoÊç, mas´ cia∏a, pokrój, barw´ (umaszczenie), a czasami tak˝e inne cechy, jak np. wydawane dêwi´ki czy charakterystyczne Êlady bytowania. Opisowi towarzyszy rycina. Ma ona jednak wy∏àcznie charakter poglàdowy i nie przedstawia wszystkich charakterystycznych cech kluczowych. W opisie podano jedynie najwa˝niejsze cechy. Rozpoznawanie niektórych grup zwierzàt – np. nietoperzy – wymaga cz´sto specjalistycznej wiedzy i doÊwiadczenia. Szczegó∏owe wskazówki, ryciny i zdj´cia omawianych gatunków zainteresowany czytelnik znajdzie w licznych pozycjach literatury fachowej, wymienionych w Bibliografii. Ka˝dy z gatunków zosta∏ omówiony wed∏ug okreÊlonego schematu. Przedstawiono jego charakterystyk´, podkreÊlajàc cechy u∏atwiajàce identyfikacj´, jego biologi´, ze szczególnym uwzgl´dnieniem zagadnieƒ dotyczàcych reprodukcji, a tak˝e ekologi´, ze zwróceniem uwagi na wymagania siedliskowe i specyfik´ lokalnych warunków. Omówiono krótko powiàzania socjalne gatunku i najwa˝niejsze typy siedlisk, z którymi jest zwiàzany (z osobnym uwzgl´dnieniem siedlisk chronionych na mocy Dyrektywy Siedliskowej). Przedstawiono na mapach i omówiono rozmieszczenie gatunków na terenie Polski, ich status w skali kraju oraz dynamik´ populacji. DoÊç obszernie przedstawiono zagro˝enia oraz propozycje dzia∏aƒ ochronnych. Zasugerowano podj´cie eksperymentów naukowych lub realizacj´ programów badawczych, które mog∏yby s∏u˝yç przetrwaniu tych wa˝nych w skali Europy zwierzàt. W dalszej cz´Êci Poradnika znaleêç mo˝na wyjaÊnienie trudniejszych terminów stosowanych w tekÊcie oraz odpowiednie dane bibliograficzne. Zasada opracowania syntetycznego Przedstawione przez specjalistów opisy gatunków zosta∏y przekazane do konsultacji zarówno naukowcom, jak i osobom zawodowo zajmujàcym si´ zagadnieniami ochrony przyrody. Dzi´ki temu skorzystano z doÊwiadczeƒ wielu specjalistów. Szczegó∏owe informacje o gatunku Prezentujàc gatunek, w pierwszej kolejnoÊci przedstawiono jego nazw´ naukowà uzupe∏nionà skrótem nazwiska autora, który pierwszy go opisa∏. W dalszej kolejnoÊci podano nazw´ polskà oraz przynale˝noÊç systematycznà – gromad´, rzàd i rodzin´. W przypadku niektórych gatunków podano te˝ najcz´Êciej u˝ywane synonimy. Przy nazwie umieszczono te˝ kod Unii Europejskiej przypisany do danego gatunku (np. 1352 – Canis lupus). JeÊli gatunek ma charakter „priorytetowy” w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej, jego numer opatrzono gwiazdkà (*) i dopiskiem „gatunek priorytetowy”. Mo˝liwoÊç pomy∏ki przy identyfikacji Zwrócono uwag´ na mo˝liwoÊç pomylenia opisywanego gatunku z innymi, podobnymi do niego (np. wilk – pies). W opisie wskazano cechy wyglàdu odró˝niajàce te gatunki. Zwrócono te˝ uwag´ na ewentualne ró˝nice dotyczàce ich ekologii lub zasi´gów, mogàce stanowiç wskazówk´ przy identyfikacji. Cz´Êç ogólna Cechy biologiczne Przedstawiono podstawowe informacje dotyczàce biologii rozmna˝ania: poligamia, monogamia, wiek osiàgania dojrza∏oÊci p∏ciowej, okres godowy, miejsce rozrodu, liczb´ m∏odych w miocie, wychowywanie potomstwa. Opisano aktywnoÊç w cyklu dobowym i rocznym oraz sposoby od˝ywiania. W niektórych przypadkach omówiono tak˝e Êlady bytowania. Rozmieszczenie geograficzne Przedstawiono zwi´z∏à charakterystyk´ wyst´powania gatunku na Êwiecie. Krótko opisano równie˝ wyst´powanie gatunku w Polsce, przedstawiajàc je dodatkowo na poglàdowej mapce, na tle sieci wi´kszych rzek. Poniewa˝ stopieƒ poznania rozmieszczenia niektórych gatunków ssaków (np. nietoperzy) jest wcià˝ niewystarczajàcy, a w przypadku niektórych gatunków obserwujemy zmiany zachodzàce w granicach zajmowanych obszarów, mapki te nale˝y traktowaç nie jako bezwzgl´dne wskazanie miejsc, w których mo˝emy spotkaç dany gatunek, ale jedynie odzwierciedlenie naszej obecnej wiedzy o rozmieszczeniu populacji danego gatunku na terenie Polski. W tym punkcie wymieniono tak˝e (niekoniecznie w sposób wyczerpujàcy) wa˝niejsze obszary, na których gatunek lub jego siedlisko podlegajà prawnej ochronie: w parkach narodowych, parkach krajobrazowych, rezerwatach przyrody itp. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Charakterystyka ekologiczna Omówiono dane z zakresu autekologii gatunku, czyli jego zwiàzków ze Êrodowiskiem, w którym wyst´puje. Opisano typy ekosystemów, w których bytuje, oraz rodzaje i wielkoÊç zajmowanych terytoriów. Scharakteryzowano wspó∏zale˝noÊci pomi´dzy osobnikami i sposoby ∏àczenia si´ ich w wi´ksze jednostki (stada, kolonie). Szczególnà uwag´ zwrócono na zjawisko migracji zwierzàt i ponowne zasiedlanie obszarów, na których niegdyÊ wyst´powa∏y, a na których z ró˝nych przyczyn wymar∏y. Podano wymagania dotyczàce korytarzy ekologicznych i zwrócono uwag´ na znaczenie barier antropogenicznych ograniczajàcych bàdê uniemo˝liwiajàcych przemieszczanie si´ zwierzàt – przede wszystkim du˝ych ssaków kopytnych i du˝ych drapie˝ników. Osobno wymieniono typów siedlisk przyrodniczych wa˝nych dla tych gatunków, które zgodnie z Dyrektywà Siedliskowà tak˝e powinny byç chronione w ramach sieci Natura 2000. Poniewa˝ siedliska te sà opisane w odr´bnych Poradnikach, zainteresowany czytelnik znajdzie bez trudu dodatkowe informacje o sposobach ochrony w∏aÊciwych dla tego typu obszarów. Nale˝y zaznaczyç, ˝e w opisach tych podano jedynie najwa˝niejsze lub najbardziej wra˝liwe, a nie wszystkie rodzaje siedlisk, w których opisywane gatunki wyst´pujà. Dotyczy to zw∏aszcza tzw. gatunków eurytopowych, czyli zajmujàcych szeroki wachlarz rozmaitych siedlisk. Status gatunku Opisano sytuacj´ prawnà gatunku oraz oficjalnà ocen´ stanu jego zagro˝enia. Uwzgl´dniono nast´pujàce informacje: PRAWO MI¢DZYNARODOWE – obecnoÊç gatunku w nast´pujàcych aktach prawa mi´dzynarodowego: • Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk z dnia 19 wrzeÊnia 1979 r. – tzw. Konwencja Berneƒska (Za∏àcznik II – gatunki zwierzàt, które powinny podlegaç Êcis∏ej ochronie prawnej. Za∏àcznik III – gatunki zwierzàt, których eksploatacja powinna byç regulowana przepisami, tak aby ich populacje nie by∏y zagro˝one.); • Konwencja o ochronie w´drownych gatunków dzikich zwierzàt z dnia 23 czerwca 1979 r. – tzw. Konwencja Boƒska (Za∏àcznik I – zagro˝one gatunku w´drowne, w stosunku do których Strony Porozumienia podejmà starania w celu: ich ochrony; odtworzenia ich siedlisk – jeÊli jest to konieczne do zapobie˝enia groêbie ich zag∏ady; zapobiegania, usuwania, równowa˝enia lub minimalizowania utrudnieƒ w ich w´drówkach, zapobiegania, zmniejszania lub kontrolowania czynników stanowiàcych dla nich zagro˝enie. Za∏àcznik II – gatunki w´drowne posiadajàce niekorzystny stan zachowania, co do których istnieje potrzeba zawarcia mi´dzynarodowych porozumieƒ w celu ich ochrony i kontroli, jak równie˝ te, których stanowi zachowania znacznà korzyÊç mog∏aby przynieÊç wspó∏praca mi´dzynarodowa nawiàzana drogà porozumienia mi´dzynarodowego.); • Konwencja o ochronie Êrodowiska morskiego obszaru Morza Ba∏tyckiego z dnia 9 kwietnia 1992 r. tzw. II Konwencja Helsiƒska (Jest to nowa, znaczàco wzmocniona wersja Konwencji Helsiƒskiej z roku 1974. Organem wykonawczym Konwencji jest Komisja Helsiƒska – HELCOM, która wydaje zalecenia zobowiàzujàce paƒstwa b´dàce jej sygnatariuszami do kreÊlonych dzia∏aƒ.); • Konwencja o mi´dzynarodowym handlu dzikimi zwierz´tami i roÊlinami gatunków zagro˝onych wygini´ciem (CITES) z dnia 3 marca 1973 r. – tzw. Konwencja Waszyngtoƒska (Za∏àcznik I – zawiera spis gatunków zagro˝onych, którymi mi´dzynarodowy handel jest w przypadku stron Konwencji zakazany. Za∏àcznik II – gatunki, którymi handel jest dozwolony, ale wy∏àcznie na okreÊlonych zasadach, w po∏àczeniu z odpowiednimi Êwiadectwami – nale˝à tutaj gatunki, które mogà staç si´ zagro˝one wygini´ciem, jeÊli handel nimi nie b´dzie podlega∏ Êcis∏emu monitoringowi. Za∏àcznik III – gatunki zg∏oszone jednostronnie przez poszczególne strony CITES, które zdaniem zg∏aszajàcego wymagajà wspólnych, wraz z innymi sygnatariuszami Konwencji, dzia∏aƒ w celu monitorowania handlu nimi.); • Rozporzàdzenie Rady (Wspólnoty Europejskiej) Nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi zmienione Rozporzàdzeniem Komisji (WE) nr 1497/2003 (Rozporzàdze- 329 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki nia WE dotyczà gatunków sklasyfikowanych w czterech Za∏àcznikach, z których Za∏àczniki A, B i C w du˝ej mierze odpowiadajà Za∏àcznikom CITES I, II i III, ale równie˝ zawierajà gatunki niesklasyfikowane w Za∏àcznikach CITES. Cz´Êç gatunków, które sklasyfikowane sà w Za∏àczniku II CITES, znajdujà si´ w Za∏àczniku A Rozporzàdzenia, co oznacza bardziej restrykcyjnà ochron´. Za∏àcznik D, który nie ma swojego odpowiednika w Konwencji Waszyngtoƒskiej, zawiera gatunki, dla których monitoruje si´ poziomy ich importu. Rozporzàdzenia WE regulujà zasady transportu, posiadania, znakowania i sprzeda˝y okreÊlonych gatunków – nie tylko w skali mi´dzynarodowej, ale tak˝e na rynkach krajowych i wspólnotowym.); • Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory – tzw. Dyrektywa Siedliskowa (Za∏àcznik II – gatunki roÊlin i zwierzàt, których ochrona wymaga tworzenia specjalnych obszarów ochrony siedlisk. Za∏àcznik IV – gatunki roÊlin i zwierzàt, które wymagajà Êcis∏ej ochrony. Za∏àcznik V – gatunki roÊlin i zwierzàt, które wymagajà ochrony, lecz mo˝na je na okreÊlonych zasadach pozyskiwaç.); • Porozumienie o ochronie europejskich populacji nietoperzy z dnia 4 grudnia 1991 r. – EUROBATS (Za∏àcznik I – gatunki nietoperzy wyst´pujàce w Europie, których dotyczy Porozumienie.); • Porozumienie o ochronie ma∏ych waleni Ba∏tyku i Morza Pó∏nocnego z dnia 17 marca 1992 r. – ASCOBANS. PRAWO KRAJOWE – rygory ochrony gatunkowej wprowadzone na podstawie ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, przez Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 28 wrzeÊnia 2004 r. w sprawie gatunków dziko wyst´pujàcych zwierzàt obj´tych ochronà: • ochrona Êcis∏a – Êcis∏a ochrona gatunkowa, zgodna z definicjà zawartà w cytowanej wy˝ej ustawie, symbol (1) dotyczy gatunków, których potrzeby ochrony sà nadrz´dne wobec jakichkolwiek potrzeb gospodarczych, symbol (2) dotyczy gatunków, które wymagajà ochrony czynnej; • ochrona cz´Êciowa – cz´Êciowa ochrona gatunkowa, zgodna z definicjà zawartà w cytowanej wy˝ej ustawie (wobec ˝adnego z gatunków obj´tych ochronà cz´Êciowà, opisywanych w Poradniku, nie dopuszcza si´ pozyskiwania do celów gospodarczych); • ochrona strefowa – podano rozmiary stref i czas obowiàzywania ochrony w strefach okresowych; • rekompensata strat – gatunki, w przypadku których Skarb Paƒstwa pokrywa powodowane przez nie straty (podano zakres pokrywanych strat oraz warunki przyznawania rekompensat). KATEGORIE IUCN – Ocena skali zagro˝enia podana w nast´pujàcych dokumentach: • Czerwona lista IUCN – podano aktualnà (w chwili wyda- 330 wania Poradnika) kategori´ gatunku w 2004 Red List of Threatened Species, udost´pnianà przez The IUCN Species Survival Commission w Internecie, pod adresem www.redlist.org. W nawiasie podano rok, w którym po raz ostatni zrewidowano kategori´ danego gatunku; • Polska czerwona lista – kategoria wg Czerwonej listy zwierzàt ginàcych i zagro˝onych w Polsce (G∏owaciƒski 2002); • Polska czerwona ksi´ga – kategoria wg Polskiej czerwonej ksi´gi zwierzàt – kr´gowce (G∏owaciƒski 2001). • Lista dla Karpat – kategoria wg Carpathian list of endangered species (Witkowski et al., 2003). Podano zarówno status dla ca∏ych Karpat, jak i (w nawiasie) dla ich polskiej cz´Êci. We wszystkich tych listach stosowano kategorie zagro˝enia ustalone przez IUCN. System tych kategorii ulega ciàg∏ej ewolucji i doskonaleniu. Dlatego w zale˝noÊci od tego, w którym roku tworzono danà list´ lub oceniano sytuacj´ gatunku – wg takiego (obowiàzujàcego wówczas) systemu przydzielano te kategorie. Ró˝nice w hierarchicznym uk∏adzie kategorii w roku 1994 (wersja 2.3) i w roku 2001 (wersja 3.1) przedstawia ryc. 1. Znaczenie przypisywane poszczególnych kategoriom w j´zyku polskim jest nast´pujàce (uwzgl´dniono symbole wykorzystywane we wszystkich uwzgl´dnionych listach): EX – EXP – EW – CR – EN – VU – NT – LC – LR/cd – LR/nt – LR/lc – DD – NE + – – (extinct) gatunki ca∏kowicie wymar∏e i prawdopodobnie wymar∏e (na Polskiej czerwonej liÊcie – tak˝e w odniesieniu do gatunków wymar∏ych tylko w Polsce) (extinct in Poland) gatunki wymar∏e w Polsce (extinct in the wild) gatunki wymar∏e na wolnoÊci (critically endangered) gatunki skrajnie zagro˝one (endangered) gatunki zagro˝one (vulnerable) gatunki nara˝one (near threatened) gatunki bliskie zagro˝enia (least concern) gatunki najmniejszej troski (lower risk, conservation dependent) gatunki mniejszego ryzyka – uzale˝nione od ochrony (lower risk, near threatened) gatunki mniejszego ryzyka – bliskie zagro˝enia (lower risk, least concern) gatunki mniejszego ryzyka – najmniejszej troski (data deficient) gatunki, o których dane sà niewystarczajàce (not evaluated) gatunki nieoceniane na LiÊcie dla Karpat – gatunki obecne w Polskich Karpatach, ale niezagro˝one Przemiany i stan populacji w skali kraju, potencjalne zagro˝enia Przedstawiono historyczny rys zmian w polskiej populacji poszczególnych gatunków oraz aktualny stan wiedzy na Cz´Êç ogólna Extinct in the Wild IUCN 1994 Extinct Critically Endangered Adequate data Threatened Endangered Vulnerable Conservation Dependent Evaluated Lower Risk Near Threatened Data Deficient Not Evaluated Extinct (EX) IUCN 2001 Extinct in the Wild (EW) Critically Endangered (CR) Adequate data Threatened Endangered (EN) Vulnerable (VU) Near Threatened (NT) Evaluated Least Concern (LC) Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Least Concern Data Deficient (DD) Not Evaluated (NE) Ryc. 1. Hierarchia kategorii zagro˝enia wg IUCN – wg podzia∏ów przyj´tych w latach 1994 i 2001 331 Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki Poradniki ochrony siedlisk i gatunków temat wspó∏czesnej ich liczebnoÊci. Scharakteryzowano tak˝e zmiany w area∏ach ich wyst´powania. Autorzy starali si´ oszacowaç stopieƒ zagro˝enia opisywanych gatunków. Podano g∏ówne naturalne i antropogeniczne przyczyny obserwowanych zmian. W kilku przypadkach, oprócz zagro˝eƒ, które w tej chwili panujà, przedstawiono przewidywania dotyczàce nowych, nadchodzàcych niebezpieczeƒstw, np. zwiàzanych z transformacjà polskiej gospodarki. Propozycje dzia∏aƒ ochronnych Jest to najwa˝niejsza cz´Êç opisu ka˝dego gatunku. Przedstawiono w niej sposoby ochrony, które mogà przyczyniç si´ do utrzymania gatunku i jego siedliska we w∏aÊciwym stanie. Zwrócono tak˝e uwag´ na b∏´dy, których nale˝y unikaç, prowadzàc ochron´ gatunku. Omawiajàc zasady ochrony poszczególnych gatunków, uwzgl´dniano najcz´Êciej (jeÊli by∏o to mo˝liwe) nast´pujàce grupy zagadnieƒ: • propozycje odnoszàce si´ do gatunku (np. dotyczàce reintrodukcji, likwidacji bezpoÊrednich zagro˝eƒ itp.); • propozycje dotyczàce siedliska gatunku; • ewentualne konsekwencje okreÊlonego sposobu ochrony dla innych gatunków, zw∏aszcza majàcych znaczenie dla dziedzictwa przyrodniczego i wspó∏wyst´pujàcych w okreÊlonych siedliskach lub obszarach; • przyk∏ady podejmowanych wczeÊniej dzia∏aƒ ochronnych. Znaczenie ochrony du˝ych ssaków i szlaków ich migracji Wskazania zawarte w niektórych rozdzia∏ach odnoszà si´ generalnie do wielu gatunków ssaków. Dotyczy to potrzeby zachowania i ochrony du˝ych kompleksów leÊnych, uwzgl´dniania w rozwoju infrastruktury kraju szlaków migracyjnych du˝ych drapie˝ników i du˝ych ssaków drapie˝nych. Zagadnienie to zosta∏o poni˝ej przeanalizowane w odniesieniu do wybranych gatunków: wilka (du˝y drapie˝nik ze sk∏onnoÊcià do migracji) i ˝ubra (du˝y ssak kopytny z tendencjà do poszerzania area∏u wyst´powania). W oparciu o map´ aktualnego wyst´powania wilka w Polsce na tle kompleksów leÊnych kraju mo˝na przeanalizowaç szanse zasiedlenia przez ten gatunek pozosta∏ych obszarów leÊnych, ze szczególnym uwzgl´dnieniem mo˝liwoÊci potencjalnego osiedlenia si´ tego drapie˝nika w pó∏nocno-zachodniej i zachodniej Polsce. Analiza rodzajów ekosystemów zajmowanych przez wilka w Polsce wykazuje, ˝e gatunek ten zasiedla a˝ 12 spoÊród typów siedlisk, które powinny byç chronione w ramach sieci Natura 2000 (z Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej). Kierunki i zakres badaƒ naukowych Bilans aktualnego stanu wiedzy na temat gatunku wykazuje nierzadko okreÊlone braki, zw∏aszcza niepe∏ne sà dane dotyczàce dynamiki populacji, rzeczywistego wp∏ywu niektórych zagro˝eƒ, szczegó∏ów z zakresu technicznej strony dzia∏aƒ ochronnych. Wskazano, jakie badania nale˝a∏oby pilnie podjàç, aby uzupe∏niç najdotkliwsze luki w wiedzy. Monitoring W odniesieniu do cz´Êci gatunków przedstawiono propozycje zasad monitorowania stanu ich liczebnoÊci. W przypadku niektórych gatunków (np. nietoperzy, kozic, ˝ubrów) pewne formy monitoringu sà ju˝ opracowane i stosowane od wielu lat. W odniesieniu do innych (np. darniówki, smu˝ki, wydry, bobra) wymagajà dopiero opracowania – cz´sto w oparciu o wczeÊniejsze lepsze rozpoznanie stanu ich polskiej populacji. Bibliografia Bibliografia gatunku obejmuje wykaz najwa˝niejszych pozycji piÊmiennictwa (publikacje naukowe, ksià˝ki, artyku∏y, materia∏y konferencyjne, opracowania i raporty) wykorzystanego przy opracowywaniu opisów poszczególnych gatunków. 332 2.4. Specyfika i znaczenie omawianych gatunków 0 50 100 km zasi´g wyst´powania wilka lasy Ryc. 2. Wyst´powanie wilka w Polsce na tle kompleksów leÊnych kraju Szans´ dla osiedlenia si´ wilków na obszarach po∏o˝onych na zachód od Wis∏y stwarzajà funkcjonujàce do dziÊ, ukszta∏towane historycznie szlaki migracyjne tego gatunku przez Polsk´ na zachód Europy. Problematyk´ przedstawia ryc. 3., na której zaznaczone zosta∏y g∏ówne i pomocnicze szlaki w´drówek wilków i innych du˝ych zwierzàt. Cz´Êç ogólna 0 50 100 km lasy zasi´g wyst´powania wilka szlaki migracyjne du˝ych zwierzàt Ilustracjà potencjalnych mo˝liwoÊci zwi´kszenia area∏u wyst´powania gatunku i zajmowania nowych siedlisk jest rozprzestrzenianie si´ populacji dziko ˝yjàcych ˝ubrów na Pomorzu Zachodnim. Istniejàce od 1980 r. stado wolnoÊciowe ˝ubrów w Lasach Wa∏eckich wykazuje sta∏y, powolny wzrost liczebnoÊci z tendencjà do rozszerzania area∏u wyst´powania. Gràd Êrodkowoeuropejski (typ siedliska 9170), ˝yzne buczyny (typ siedliska 9130), kwaÊne buczyny (typ siedliska 9110) oraz bory i lasy bagienne (typ siedliska 91D0) niektórych obszarów zachodniej Polski stwarzajà mo˝liwoÊci powstania lokalnych subpopulacji, a w przysz∏oÊci ukszta∏towania si´ jednej du˝ej metapopulacji tego gatunku w pó∏nocno-zachodniej Polsce. Zagadnienie to ilustruje ryc 5. Zauwa˝yç mo˝na, ˝e trasy w´drówek wilków biorà swój poczàtek z du˝ych kompleksów leÊnych wschodniej Polski i przebiegajà przez obszary leÊne Êrodkowej Polski ku du˝ym kompleksom leÊnym cz´Êci pó∏nocno-zachodniej i zachodniej. Analiza szlaków w´drówek du˝ych ssaków przez Polsk´ pozwala zauwa˝yç, ˝e korytarze migracyjne przebiegajà na znacznych odcinkach w oparciu o doliny rzeczne. Dotyczy to szczególnie doliny Noteci, ∏àczàcej równole˝nikowo zlewni´ Wis∏y i Odry. Istotnym korytarzem migracyjnym du˝ych ssaków jest dolny odcinek Warty. Korytarzem migracyjnym nie do przecenienia dla w´drówek zwierzàt jest dolina Bugu oraz dolina Biebrzy i Narwi. Nie mo˝na pominàç odcinka Êrodkowej Wis∏y jako ∏àcznika wschód–zachód ni˝u Êrodkowej Polski. Ilustruje to ryc. 4. 0 50 100 km najwa˝niejsze szlaki migracji du˝ych zwierzàt Ryc. 4. Korytarze migracyjne du˝ych zwierzàt na obszarze Polski na tle sieci wi´kszych rzek 0 50 100 km Ryc. 5. Migracje ˝ubrów Bison bonasus na Pomorzu Zachodnim Zrealizowanie idei restytuowania du˝ych gatunków ssaków w Polsce na obszarach, gdzie niegdyÊ wyst´powa∏y, a z przyczyn antropogenicznych wygin´∏y, oraz utrzymanie powstajàcych tam populacji (˝ubr, wilk, niedêwiedê brunatny, a w pewnym sensie tak˝e ryÊ) mo˝liwe jest wówczas, gdy zachowane zostanà korytarze migracyjne. Sà one dla kilku gatunków du˝ych ssaków wspólne. Bariery antropogeniczne w postaci autostrad, dróg szybkiego ruchu i linii kolejowych stwarzajà bezpoÊrednie i poÊrednie zagro˝enie dla przemieszczajàcych si´ du˝ych ssaków kopytnych, takich jak: ˝ubr, jeleƒ, sarna, dzik oraz du˝ych drapie˝ników. Sieç drogowych szlaków komunikacyjnych istniejàcych i przewidzianych do realizacji do 2013 roku na tle istniejàcych tras migracyjnych du˝ych zwierzàt i obszarów wyst´powania wilka przedstawia ryc. 6. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Ryc. 3. Korytarze migracyjne du˝ych zwierzàt na obszarze Polski na tle lasów i zasi´gu wilka 333 ;; ; ;; ;; ;; Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki zarówno siedlisk stale zajmowanych przez du˝e ssaki, jak i tras ich migracji. Warunkiem jest jednak prawid∏owe wyznaczenie oczek tej sieci. Ryc. 7 przedstawia propozycje obszarów proponowanych do sieci przez instytucje naukowe, organizacje spo∏eczne oraz organy administracji samorzàdowej i rzàdowej ró˝nych szczebli, w zestawieniu z rejonami wyst´powania wilka. Od tego, jak wiele z nich zostanie ostateczne powo∏anych jako obszary Natura 2000, zale˝eç b´dzie efektywnoÊç tej ochrony. 0 50 100 km Poradniki ochrony siedlisk i gatunków szlaki migracyjne wilków drogi g∏ówne i autostrady 334 Ryc. 6. Sieç istniejàcych i planowanych g∏ównych dróg i autostrad w Polsce na tle korytarzy migracyjnych du˝ych zwierzàt i zasi´gu wilka Zaprojektowanie we w∏aÊciwych miejscach przejÊç dla przemieszczajàcych si´ zwierzàt jest jednym z podstawowych warunków trwania migracji zagro˝onych gatunków ssaków, zasiedlania przez nie nowych terenów w okreÊlonych typach siedlisk, ukszta∏towania si´ trwa∏ych populacji i skutecznej ich ochrony. System obszarów chronionych w ramach sieci Natura 2000 mo˝e stanowiç skuteczne narz´dzie w zachowaniu 0 50 100 km zasi´g wyst´powania wilka obszary zg∏oszone do sieci NATURA 2000 Ryc. 7. Zasi´g wyst´powania wilka na tle propozycji sieci obszarów Natura 2000 w Polsce. Cz´Êç ogólna Wyst´powanie omawianych gatunków w siedliskach przyrodniczych chronionych w ramach sieci Natura 2000 Gatunek Typ siedliska 1110 1150* 1160 3110 3140 3150 3160 3220 3230 3240 3260 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 1130 Piaszczyste ∏awice podmorskie UjÊcia rzek (estuaria) Laguny Du˝e p∏ytkie zatoki Jeziora lobeliowe Twardowodne oligoi mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi ∏àkami ramienic Starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne Pionierska roÊlinnoÊç na kamieƒcach górskich potoków ZaroÊla wrzeÊni na kamieƒcach i ˝wirowiskach górskich potoków ZaroÊla wierzby siwej na kamieƒcach i ˝wirowiskach górskich potoków Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników *Norka europejska Tchórz stepowy Wydra *Niedêwiedê brunatny Foka obràczkowana Foka pospolita Foka szara *Âwistak tatrzaƒski Suse∏ mor´gowany *Suse∏ pere∏kowany Darniówka tatrzaƒska Smu˝ka stepowa Bóbr europejski *˚ubr *Kozica tatrzaƒska MorÊwin Typy siedlisk z Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej, które nale˝y braç pod uwag´ przy ochronie omawianych gatunków ssaków Podkowiec du˝y Podkowiec ma∏y Nocek Bechsteina Nocek du˝y Nocek ∏ydkow∏osy Nocek orz´siony Mopek *Wilk RyÊ ˚bik Tab. 1. x x x x x x x 335 Typ siedliska 3270 4060 4070* Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 4080 6120* 6150 6170 6210 6230 6410 6430 6440 6510 336 Zalewane muliste brzegi rzek Wysokogórskie borówczyska ba˝ynowe ZaroÊla kosodrzewiny Subalpejskie zaroÊla wierzbowe Ciep∏olubne Êrodlàdowe murawy napiaskowe Wysokogórskie murawy acidofilne (Juncion trifidi) i bezwapienne wyle˝yska Ênie˝ne (Salicion herbaceae) Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion tatrae) i wyle˝yska Ênie˝ne (Arabidion coeruleae) Murawy kserotermiczne (* ze storczykami) Górskie i ni˝owe murawy bliêniczkowe (* bogate florystycznie) Zmiennowilgotne ∏àki trz´Êlicowe Zio∏oroÊla górskie i nadrzeczne ¸àki selernicowe Ni˝owe i górskie ∏àki u˝ytkowane ekstensywnie *Norka europejska Tchórz stepowy Wydra *Niedêwiedê brunatny Foka obràczkowana Foka pospolita Foka szara *Âwistak tatrzaƒski Suse∏ mor´gowany *Suse∏ pere∏kowany Darniówka tatrzaƒska Smu˝ka stepowa Bóbr europejski *˚ubr *Kozica tatrzaƒska MorÊwin Gatunek Podkowiec du˝y Podkowiec ma∏y Nocek Bechsteina Nocek du˝y Nocek ∏ydkow∏osy Nocek orz´siony Mopek *Wilk RyÊ ˚bik Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Typ siedliska 6520 7110* 7140 7210* 7230 8120 8160* 8210 8220 8310 x x x x x x x x x x x x Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 7120 Górskie ∏àki konietlicowe u˝ytkowane ekstensywnie Torfowiska wysokie z roÊlinnoÊcià torfotwórczà (˝ywe) Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji Torfowiska przejÊciowe i trz´sawiska Torfowiska nakredowe z k∏ocià wiechowatà (Cladium mariscus) gatunkami zwiàzku (Caricion davallinnae) Torfowiska zasadowe Piargi i go∏oborza wapienne Podgórskie i wy˝ynne rumowiska wapienne Wapienne Êciany skalne i urwiska Âciany skalne i urwiska krzemianowe poroÊni´te roÊlinnoÊcià Jaskinie nie udost´pnione do zwiedzania *Norka europejska Tchórz stepowy Wydra *Niedêwiedê brunatny Foka obràczkowana Foka pospolita Foka szara *Âwistak tatrzaƒski Suse∏ mor´gowany *Suse∏ pere∏kowany Darniówka tatrzaƒska Smu˝ka stepowa Bóbr europejski *˚ubr *Kozica tatrzaƒska MorÊwin Gatunek Podkowiec du˝y Podkowiec ma∏y Nocek Bechsteina Nocek du˝y Nocek ∏ydkow∏osy Nocek orz´siony Mopek *Wilk RyÊ ˚bik Cz´Êç ogólna x x x x x x x x x x x x 337 Typ siedliska 9110 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 9130 9140 9150 9160 9170 9180* 9190 91D0* 338 KwaÊne buczyny (Luzulo-Fagenion) ˚yzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion) Ârodkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim (górskie jaworzyny zio∏oroÊlowe) Ciep∏olubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion) Gràd subatlantycki (Stellario-Carpinetum) Gràd Êrodkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio-Acerion) Pomorski kwaÊny las brzozowo-d´bowy (Betulo-Quercetum) Bory i lasy bagienne *Norka europejska Tchórz stepowy Wydra *Niedêwiedê brunatny Foka obràczkowana Foka pospolita Foka szara *Âwistak tatrzaƒski Suse∏ mor´gowany *Suse∏ pere∏kowany Darniówka tatrzaƒska Smu˝ka stepowa Bóbr europejski *˚ubr *Kozica tatrzaƒska MorÊwin Gatunek Podkowiec du˝y Podkowiec ma∏y Nocek Bechsteina Nocek du˝y Nocek ∏ydkow∏osy Nocek orz´siony Mopek *Wilk RyÊ ˚bik Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 91E0* 91F0 91P0 9410 9420 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x W tabeli 1. zestawiono 51 typów siedlisk chronionych w ramach sieci Natura 2000, przy zarzàdzaniu którymi nale˝y uwzgl´dniaç równie˝ potrzeby ochrony ssaków z gatunków uwzgl´dnionych w Za∏àczniku nr II Dyrektywy Siedliskowej. Siedliskiem zajmowanym przez najwi´kszà liczb´ z tych gatunków sà kwaÊne buczyny (siedlisko 9110) i ˝yzne buczyny (siedlisko 9130). Wyst´puje w nich po 11 gatunków omawianych ssaków, sà to: oba podkowce, nocek Bechsteina, nocek du˝y, nocek orz´siony, mopek, wilk, niedêwiedê brunatny, ryÊ, ˝bik i ˝ubr. Wa˝ny dla ochrony ssaków jest gràd Êrodkowoeuropejski i subkontynentalny (siedlisko 9170), w którym wyst´puje 9 gatunków z Za∏àcznika II: podkowiec du˝y, nocek Bechsteina, nocek du˝y, nocek orz´siony, mopek, wilk, ryÊ, ˝bik i ˝ubr. Równie˝ 9 gatunków wyst´puje w borach Êwierkowych Karpat i Sudetów (siedlisko 9410) – nocek du˝y, nocek orz´siony, mopek, wilk, ryÊ, ˝bik, niedêwiedê brunatny, darniówka tatrzaƒska i kozica tatrzaƒska. Bardzo wa˝ne dla ochrony ssaków sà jaskinie nieudost´pnione do zwiedzania (siedlisko 8310), stanowiàce schronienia dla wszystkich omawianych w Po- x x x radniku nietoperzy oraz niedêwiedzia brunatnego. W pi´ciu typach siedlisk mo˝na spotkaç po 7 gatunków omawianych ssaków; sà to: ni˝owe i górskie ∏àki u˝ytkowane ekstensywnie (siedlisko 6510) – podkowiec du˝y, nocek orz´siony, ˝bik, tchórz stepowy, smu˝ka stepowa i oba gatunki sus∏a; ciep∏olubne buczyny storczykowe (siedlisko 9150) – podkowiec du˝y nocek Bechsteina, nocek du˝y nocek orz´siony, mopek, ryÊ, ˝bik; Êrodkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim (siedlisko 9140) oraz jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (siedlisko 9180), majàce jednakowy zestaw gatunków – oba podkowce, nocek orz´siony, wilk, ryÊ, ˝bik, niedêwiedê brunatny; jod∏owy bór Êwi´tokrzyski (siedlisko 91P0) – podkowiec du˝y, nocek du˝y, nocek orz´siony, mopek, wilk, ryÊ, niedêwiedê brunatny. W grupie siedlisk, których ochrona b´dzie sprzyja∏a 6 gatunkom ssaków, znajdujà si´: murawy kserotermiczne (siedlisko 6210) – podkowiec du˝y, nocek orz´siony,, tchórz stepowy, oba sus∏y, smu˝ka stepowa; bory i lasy bagienne (siedlisko 91D0) – mopek, wilk, ryÊ, norka europejska, bóbr europej- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 91I0* ¸´gi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe ¸´gowe lasy d´bowo-wiàzowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) Ciep∏olubne dàbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) Jod∏owy bór Êwi´tokrzyski (Abietetum polonicum) Bory Êwierkowe Karpat Zachodnich i Sudetów Górski bór limbowo-Êwierkowy Pinocembrae-Piceetum Foka obràczkowana Foka pospolita Foka szara *Âwistak tatrzaƒski Suse∏ mor´gowany *Suse∏ pere∏kowany Darniówka tatrzaƒska Smu˝ka stepowa Bóbr europejski *˚ubr *Kozica tatrzaƒska MorÊwin Typ siedliska *Norka europejska Tchórz stepowy Wydra *Niedêwiedê brunatny Gatunek Podkowiec du˝y Podkowiec ma∏y Nocek Bechsteina Nocek du˝y Nocek ∏ydkow∏osy Nocek orz´siony Mopek *Wilk RyÊ ˚bik Cz´Êç ogólna 339 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki ny, Êwistak tatrzaƒski, kozica tatrzaƒska; górskie i ni˝owe murawy bliêniczkowe (siedlisko 7230) – podkowiec du˝y, nocek orz´siony, suse∏ mor´gowany; nawapienne murawy wysokogórskie i wyle˝yska Ênie˝ne (siedlisko 6170) – Êwistak tatrzaƒski, darniówka tatrzaƒska i kozica tatrzaƒska; pomorski kwaÊny las brzozowo-d´bowy (siedlisko 9190) – nocek du˝y, mopek, wilk. Siedliskami chroniàcymi po 2 gatunki sà: zaroÊla wrzeÊni na kamieƒcach i ˝wirowiskach górskich potoków (siedlisko 3230) – podkowiec ma∏y, ˝bik; zaroÊla wierzby siwej na kamieƒcach i ˝wirowiskach górskich potoków (siedlisko 3240) – podkowiec ma∏y, wydra; zalewane muliste brzegi rzek (siedlisko 3270) – norka europejska, bóbr europejski; górskie ∏àki konietlicowe u˝ytkowane ekstensywnie (siedlisko 6520) – podkowiec du˝y i nocek orz´siony; torfowiska nakredowe z k∏ocià wiechowatà (siedlisko 7210) oraz torfowiska zasadowe (siedlisko 7230) – wykorzystywane przez wydr´ i bobra europejskiego; podgórskie i wy˝ynne rumowiska wapienne (siedlisko 8160), wapienne Êciany skalne i urwiska (siedlisko 8210) oraz Êciany skalne i urwiska krzemianowe poroÊni´te roÊlinnoÊcià (siedlisko 8220) – stanowiàce ˝erowiska dla obydwu gatunków podkowców. Po 1 gatunku z Za∏àcznika II zanotowano na siedliskach: pionierska roÊlinnoÊç na kamieƒcach górskich potoków (siedlisko 3220) – darniówka tatrzaƒska; piargi i go∏oborza wapienne (siedlisko 8120) – podkowiec du˝y; górski bór limbowo Êwierkowy (siedlisko 9420) oraz subalpejskie zaroÊla wierzbowe (siedlisko 4080) – niedêwiedê brunatny. Równie˝ jeden gatunek – bóbr europejski – mo˝e wykorzystywaç: naturalne dystroficzne zbiorniki wodne (siedlisko 3160), zmiennowilgotne ∏àki trz´Êlicowe (siedlisko 6410), ∏àki selernicowe (siedlisko 6440), torfowiska wysokie z roÊlinnoÊcià torfotwórczà (siedlisko 7110), torfowiska wysokie zdegradowane zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji (siedlisko 7120) oraz torfowiska przejÊciowe i trz´sawiska (siedlisko 7140). ski, ˝ubr; ∏´gi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (siedlisko 91E0) – oba podkowce, nocek orz´siony, ryÊ, ˝bik, bóbr europejski; ∏´gowe lasy d´bowo-wiàzowo-jesionowe (siedlisko 91F0) – nocek du˝y, mopek, wilk, ryÊ, ˝bik, bóbr europejski; ciep∏olubne dàbrowy (siedlisko 91I0) – podkowiec du˝y, nocek du˝y, mopek, wilk, ryÊ, ˝bik. Siedliskami wa˝nymi dla 5 gatunków sà: laguny (w których wyró˝nia si´ m.in. podtypy 1150-1 – zalewy i 1150-2 – jeziora przymorskie) – wydra, wszystkie gatunki fok, bóbr europejski; zio∏oroÊla górskie i nadrzeczne (siedlisko 6430) – podkowiec ma∏y, nocek orz´siony, ˝bik, darniówka tatrzaƒska, bóbr europejski. Siedliskami chroniàcymi po 4 gatunki sà: du˝e p∏ytkie zatoki (siedlisko 1160) – wydra i wszystie foki; ujÊcia rzek-estuaria (siedlisko 1130) – trzy gatunki fok i norka europejska; nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników (siedlisko 3260) – nocek ∏ydkow∏osy, wydra, norka europejska i bóbr europejski; ciep∏olubne Êródlàdowe murawy napiaskowe (siedlisko 6120) – tchórz stepowy, oba gatunki suse∏ów, smu˝ka stepowa; gràd subatlantycki (siedlisko 9160) – podkowiec du˝y, nocek du˝y, mopek, wilk; a tak˝e zaroÊla kosodrzewiny (siedlisko 4070) oraz wysokogórskie murawy acidofilne i bezwapienne wyle˝yska Ênie˝ne (siedlisko 6150), wykorzystywane przez niedêwiedzi brunatnego, Êwistaka tatrzaƒskiego, kozic´ tatrzaƒskà i darniówk´ tatrzaƒskà. Po 3 gatunki omawianych ssaków chronià: jeziora lobeliowe (siedlisko 3110), twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi ∏àkami ramienic (siedlisko 3140) oraz starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne (siedlisko 3150), wykorzystywane przez nocka ∏ydkow∏osego, wydr´ i bobra europejskiego. Piaszczyste ∏awice podmorskie (siedlisko 1110) nale˝y chroniç m.in. ze wzgl´du na 3 omawiane gatunku fok. W grupie siedlisk zasiedlanych przez 3 gatunki omawianych ssaków znajdujà si´ tak˝e: wysokogórskie borówczyska ba˝ynowe (siedlisko 4060) – niedêwiedê brunat19 Ryc. 8. 18 siedliska priorytetowe 15 13 12 12 12 12 12 Ryc. 9. Liczba typów siedlisk z Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej wykorzystywanych przez poszczególne gatunki omawianych ssaków làdowych, z wyró˝nieniem siedlisk priorytetowych 11 9 6 340 4 3 3 2 2 1 2 1 5 1 5 5 4 2 4 4 1 1 4 3 3 3 1 1 1 ma ∏y nie mo dêw pek ied êb run a noc tny ek du˝ y dar nió wyd wk ra a ta trza koz ƒsk ica a tatr zaƒ noc ska ek B noc echste ina ek ∏yd sus kow e∏ m ∏os y or´ gow any nor ˝ub ka r eur o Êwi pej sta ska k ta trza tch ƒsk órz i ste sus pow e∏ p y ere ∏ko sm wa u˝k ny as tep ow a 3 pod kow iec 4 ryÊ wilk 5 pod kow i bób ec du ˝y re u noc ropejs ek ki orz ´sio ny ˝bi k 6 pozosta∏e siedliska Nazwa Cz´Êç ogólna ssaka Wp∏yw ochrony omawianych gatunków na ochron´ innych zagro˝onych elementów fauny Polski W powszechnej ÊwiadomoÊci spo∏ecznej mianem „zwierz´ta” obejmowane sà przede wszystkim ssaki. Dopiero po chwili refleksji wi´kszoÊç ludzi sk∏onna jest rozciàgnàç to poj´cie tak˝e na inne kr´gowce. Osoby zajmujàce si´ ochronà przyrody od dawna zdajà sobie spraw´, ˝e trudno jest przekonaç kogokolwiek do potrzeby ochrony bezkr´gowców czy ma∏o znanych roÊlin. Dlatego na ssakach spoczywa szczególna „odpowiedzialnoÊç”. ˚ubry, kozice, niedêwiedzie, wilki, Êwistaki, bobry... – one sà dostrzegane i budzà emocje. Obejmujàc je ochronà, mo˝emy i musimy chroniç jednoczeÊnie ca∏e ekosystemy, od których zale˝y ich byt. Wszak zwierz´ta te stojà na samym szczycie piramidy troficznej lub niewiele poni˝ej niego, i zajmujà du˝e area∏y. Planujàc dzia∏ania ochronne, nale˝y zdawaç sobie z tego spraw´ i braç to pod uwag´. Ze wzgl´dów technicznych, ekonomicznych, psycho- logicznych i organizacyjnych nie jest mo˝liwe podejmowanie dzia∏aƒ ochronnych oddzielnie dla wszystkich zagro˝onych gatunków i typów ekosystemów. Dlatego wa˝ne jest, aby gatunki, na ratowaniu których skupiamy nasze wysi∏ki, by∏y charyzmatyczne, a jednoczeÊnie, aby dzia∏ania ochronne, których wymagajà, dobraç tak, by skorzysta∏a na nich ca∏a przyroda. Czy gatunki ssaków, które powinny byç chronione w ramach sieci Natura 2000, spe∏niajà te wymagania? Czy nadajà si´ do pe∏nienia roli tzw. gatunków flagowych? Odpowiedê na to pytanie nie jest jednoznaczna. Ze wzgl´du na „charyzmatycznoÊç” gatunki b´dàce przedmiotem opracowania mo˝na podzieliç na 4 grupy: • gatunki zdecydowanie charyzmatyczne, budzàce w wi´kszoÊci spo∏eczeƒstwa pozytywne odczucia. Nale˝à do nich: kozica, Êwistak, ˝ubr, niedêwiedê, ryÊ, foki. Co prawda, niektóre z nich mogà lokalnie stanowiç przyczyn´ konfliktu na styku gospodarka cz∏owieka – ochrona przyrody (˝ubr, foki, ryÊ, niedêwiedê), jednak obecnie skala problemów na poziomie krajowym jest znikoma. Niestety, w wi´kszoÊci przypadków sà one w Polsce albo skrajnie nieliczne, albo wyst´pujà na niewielkim obszarze, w wàskim zakresie siedlisk. Chocia˝ wi´c wskazania ochronne proponowane dla tych gatunków nie sà sprzeczne z potrzebami ochrony innych organizmów, skala korzyÊci dla ca∏ej przyrody z ich skutecznej ochrony jest ograniczona, skupiona przede wszystkim na terenach istniejàcych parków narodowych. Pewien wyjàtek stanowi tutaj ˝ubr. Znaczenie, jakie mo˝e mieç ochrona jego siedlisk i tras migracji dla innych du˝ych zwierzàt, zosta∏o omówione w innym miejscu; • gatunki dobrze znane, przez wiele osób lubiane, ale mogàce powodowaç straty gospodarcze i zwiàzane z tym konflikty. Do tej grupy mo˝na zaliczyç wilki, bobry i wydry. Nale˝y podkreÊliç, ˝e ochrona ich siedlisk ma zdecydowanie korzystne skutki dla wielu innych gatunków. Jest to m.in. zwiàzane z tym, ˝e wyst´pujà one w wielu typach siedlisk – w tym licznych cennych z przyrodniczego punktu widzenia. Co wi´cej – obecnoÊç tych gatunków w Êrodowisku ma bezpoÊredni, bardzo znaczàcy korzystny wp∏yw na biocenoz´. Wilki i wydry – skuteczne drapie˝niki – przyczyniajà si´ do zachowania równowagi w populacjach zwierzàt stojàcych na ni˝szych pi´trach piramidy troficznej. Bobry pe∏nià wa˝nà funkcj´ Êrodowiskotwórczà. Poprzez swojà dzia∏alnoÊç „hydrotechniczà” znaczàco modyfikujà lokalne ekosystemy, przyczyniajàc si´ do zwi´kszenia ma∏ej retencji i radykalnego zwi´kszenia bioró˝norodnoÊci w zubo˝onym Êrodowisku. Bioràc pod uwag´ kluczowe znaczenie ochrony tych gatunków dla zachowania ró˝norodnoÊci biologicznej w skali ca∏ego kraju, nale˝y jako jedno z naczelnych zadaƒ ochrony przyrody postawiç wypracowanie skutecznych metod minimalizacji konfliktów powodowych przez te gatunki. Z pewnoÊcià nie mo˝na opieraç si´ wy∏àcznie na systemie odszkodowaƒ; • gatunki nieznane, niemogàce pe∏niç funkcji flagowych. Do tej grupy z pewnoÊcià nale˝à ma∏e gryzonie – darniówka tatrzaƒska i smu˝ka stepowa. Równie˝ ˝bik, choç Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Rycina 8. przedstawia liczby wyst´pujàcych w Polsce typów siedlisk chronionych w ramach sieci Natura 2000, wykorzystywanych przez poszczególne gatunki 22 opisywanych ssaków (z wyjàtkiem ssaków morskich). Zestawienia wykazuje, ˝e najwi´kszà liczb´ siedlisk zajmuje podkowiec du˝y (19 typów siedlisk). Nale˝y jednak pami´taç, ˝e ten nietoperz jest tylko incydentalnie spotykany w Polsce. Jak dotàd jedynym rozpatrywanym typem siedliska, w którym go spotykano, sà jaskinie. Zestawienie to zawiera wi´c typy siedlisk, które gatunek ten wykorzystuje w innych krajach. Takie teoretyczne zestawienie nie mo˝e byç porównywane z danymi dla innych gatunków, obejmujàcymi siedliska, w których gatunki te sà lub by∏y spotykane na terenie Polski. Zwraca uwag´, ˝e w grupie gatunków eurytopowych (wykorzystujàcych ró˝ne typy siedlisk) znajdujà si´ mi´dzy innymi gatunki aktualnie mniej zagro˝one – bóbr europejski, mopek, nocek du˝y czy wilk. Znalaz∏y si´ tu tak˝e gatunki, które sà w naszym kraju bardzo rzadkie, jednak w przypadku których wynika to m.in. z faktu, ˝e ich polskie populacje bytujà na skraju zasi´gu (np. nocek orz´siony, podkowiec ma∏y). Trzecià grup´ odznaczajàcà si´ du˝à liczbà wykorzystywanych chronionych siedlisk stanowià gatunki górskie i puszczaƒskie (niedêwiedê, ryÊ, ˝bik). Choç w ich przypadku liczba wykazanych siedlisk jest du˝a, jednak wynika to z faktu, ˝e wi´kszoÊç siedlisk, od istnienia których uzale˝niony jest ich byt, nale˝y do typów rzadkich, zagro˝onych, wymagajàcych ochrony – a wi´c uwzgl´dnionych w Dyrektywie Siedliskowej (cz´sto jako priorytetowe). Nic wi´c dziwnego, ˝e zwierz´ta z tej grupy sà gatunkami zagro˝onymi. Znamienne jest, ˝e gatunki stenotopowe – które potrafià ˝yç jedynie w paru typach rzadkich siedlisk (np. na murawach kserotermicznych), nale˝à do najrzadszych i najbardziej zagro˝onych wygini´ciem (tchórz stepowy, suse∏ pere∏kowany, smu˝ka stepowa) lub ju˝ w Polsce wygin´∏y (norka europejska, suse∏ mor´gowany) 341 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki 342 jest gatunkiem o wi´kszych rozmiarach, jest ma∏o znany. Zwierz´ta te nigdy nie b´dà powszechnie dostrzegane i rozpoznawane. Ochrona ich stanowisk powinna byç prowadzona przez specjalistów i mo˝e mieç lokalne znacznie dla uratowania p∏atów cennych siedlisk. Jednak nie b´dzie ona mia∏a istotnego znaczenia dla zachowania walorów przyrodniczych w szerszej skali. Do grupy tej mo˝na tak˝e zaliczyç podkowca du˝ego, który ze wzgl´du na incydentalne wyst´powanie w Polsce nie wymaga obecnie jakichkolwiek szerszych dzia∏aƒ ochronnych; • obecnie s∏abo znane, ale potencjalnie mo˝liwe do wypromowania na gatunki flagowe, przydatne w ochronie cennych siedlisk przyrodniczych i siedlisk zagro˝onych gatunków. Ta grupa jest najwi´ksza. Nale˝à do niej: morÊwin, oba gatunki sus∏ów i 6 gatunków nietoperzy. Mogà one stanowiç gatunki tarczowe dla odmiennych typów siedlisk. Jednak, aby mog∏y pe∏niç t´ rol´, wymagajà przeprowadzenia szerokich kampanii informacyjno-edukacyjnych. Organizacje i instytucje zajmujàce si´ ochronà tych grup zwierzàt zdajà sobie spraw´ z ich potencjalnych mo˝liwoÊci i takie dzia∏ania promocyjne trwajà. Przy czym nietoperze nale˝y traktowaç w takim wypadku jako jednà, nierozró˝nialnà dla wi´kszoÊci obywateli grup´. OczywiÊcie, konkretne dzia∏ania ochronne, planowane i prowadzone przez specjalistów, muszà uwzgl´dniaç specyfik´ poszczególnych gatunków. Nietoperze stanowià dobry przyk∏ad sytuacji, w której ochrona uwzgl´dnionych w Dyrektywie Siedliskowej gatunków b´dzie mia∏a korzystne znacznie tak˝e dla wi´kszoÊci pozosta∏ych krajowych przedstawicieli tego rz´du (choç nie dla wszystkich w równym stopniu). 22 wyst´pujàce w Polsce gatunki nietoperzy sà chronione nie tylko na podstawie polskiego prawa, ale tak˝e konwencji mi´dzynarodowych – Boƒskiej i Berneƒskiej oraz Porozumienia o Ochronie Europejskich Populacji Nietoperzy EUROBATS. Jest to jedna z niewielu grup zwierzàt, w stosunku do której od kilkunastu lat prowadzi si´ coroczny, ogólnokrajowy monitoring. Obejmuje on ich zimowiska. W mniejszej skali monitorowane sà tak˝e wybrane kolonie rozrodcze tych zwierzàt. Obecnie w Polsce prowadzonych jest kilka du˝ych programów ochrony nietoperzy. W wi´kszoÊci przypadków sà one realizowane przez organizacje pozarzàdowe skupione w Porozumieniu dla Ochrony Nietoperzy. Obejmujà zazwyczaj 4 g∏ówne grupy dzia∏aƒ omówione szerzej w rozdzia∏ach Poradnika poÊwi´conych konkretnym gatunkom: zabezpieczanie zimowisk, ochron´ letnich schronieƒ, kszta∏towanie pozytywnego nastawienia spo∏eczeƒstwa do tych ssaków oraz dzia∏alnoÊç interwencyjnà. Charakterystycznà cechà wi´kszoÊci tych prac jest to, ˝e nie sà one nastawione na konkretne gatunki nietoperzy (wyjàtek stanowià projekty ochrony poszczególnych jednogatunkowych kolonii rozrodczych), lecz na wszystkich krajowych przedstawicieli tego rz´du. Wynika to przede wszystkim z faktu, ˝e ró˝ne gatunki nietoperzy zajmujà zwykle podobne typy schronieƒ. Cz´sto w jednym zimowisku spotykamy jednoczeÊnie reprezentantów kilku, a nawet kil- kunastu gatunków. Znacznie wi´ksza ró˝norodnoÊç wyst´puje w odniesieniu do preferencji ˝erowiskowych nietoperzy, jednak do tej pory nie prowadzono w Polsce wi´kszych programów ochrony ∏owisk czy tras przelotów tych zwierzàt. Wynika to przede wszystkim z niewystarczajàcej wiedzy na temat preferencji siedliskowych, wra˝liwoÊci na zmiany i skutecznych metod ochrony nietoperzy w okresie aktywnoÊci. Z problemem tym boryka si´ nie tylko Polska, ale ca∏a Europa. Stopniowo jednak sytuacja ta ulega zmianie i coraz wi´kszy nacisk k∏adziony jest na badania i ochron´ siedlisk nietoperzy poza ich schronieniami. Zalecenia ochronne dla poszczególnych gatunków nietoperzy wpisujà si´ w omówionà wy˝ej ogólnà tendencj´ dotyczàcà ochrony tych zwierzàt. Wi´kszoÊç sugerowanych metod jest w przypadku tych gatunków zbie˝na, a ich zastosowanie b´dzie mia∏o korzystny wp∏yw nie tylko na omówione 6 gatunków, ale i na niemal wszystkie inne gatunki ˝yjàcych w naszym kraju nietoperzy. Nale˝y jednak pami´taç, ˝e w zwiàzku z obserwowanym post´pem w wiedzy na temat skutecznych metod ochrony tych latajàcych ssaków podane zalecenia powinny byç co pewien czas weryfikowane (zw∏aszcza w odniesieniu do ochrony ˝erowisk i tras przelotów). Poza postulatami zawartymi w Poradniku nale˝y si´ kierowaç rezolucjami i zaleceniami opracowywanymi przez EUROBATS. Gatunkiem, na który warto zwróciç uwag´, jest te˝ suse∏ mor´gowany. Wymar∏ on w Polsce definitywnie najprawdopodobniej ok. 20–30 lat temu. Obecnie rozpoczà∏ si´ program jego reintrodukcji, koordynowany przez PTOP „Salamandra”. W za∏o˝eniach tego programu jest mi´dzy innymi wypromowanie tego gatunku jako symbolu przyrody Opolszczyzny i kszta∏towanie w lokalnej spo∏ecznoÊci „dumy z sus∏a”. Ochrona tego gatunku b´dzie si´ wiàzaç z zachowywaniem i odtwarzaniem cennych siedlisk murawowo-stepowych i ca∏ego kompleksu zwiàzanych z nimi organizmów – w tym zw∏aszcza roÊlin i bezkr´gowców nienadajàcych si´ na gatunki flagowe. Podsumowujàc – choç lista gatunków ssaków, które znajdujà si´ w Za∏àczniku II Dyrektywy Siedliskowej, nie w pe∏ni odpowiada liÊcie najbardziej zagro˝onych i zas∏ugujàcych na ochron´ przedstawicieli polskiej fauny, mogà one jednak potencjalnie byç skutecznie wykorzystywane do ochrony tak˝e wielu pozosta∏ych cennych taksonów. Nale˝y te˝ pami´taç, ˝e ochronà w ramach sieci Natura 2000 obejmowane sà tak˝e inne grupy organizmów oraz liczne typy siedlisk przyrodniczych. Oznacza to, ˝e obroƒcy przyrody otrzymujà obecnie cenne, obiecujàce narz´dzie i mi´dzy innymi od ich umiej´tnoÊci korzystania z niego b´dzie zale˝a∏o, w jakim stopniu przyczyni si´ ono do znaczàcego zwi´kszenia efektywnoÊci ochrony przyrody w Polsce. Cele i sposoby ochrony poszczególnych gatunków ssaków nie stojà w sprzecznoÊci z potrzebami zachowania jakichkolwiek innych zagro˝onych gatunków i siedlisk – przeciwnie, mogà znaczàco wesprzeç ratowanie takich taksonów.
