4 KASIA rosliny

Gatunki roÊlin
*2094
Pulsatilla slavica
G. Reuss
Sasanka s∏owacka
Pulsatilla slavica
owoc
zbiorowy
*gatunek priorytetowy
Syn.: Pulsatilla halleri (All.) Willd. subsp. slavica
(G. Reuss) Zamels
Spermatophyta, Magnoliophytina [=Angiospermae],
Magnoliopsida [=Dicotyledoneae], Ranunculaceae
– jaskrowate
172
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Pulsatilla slavica nale˝y do gatunku zbiorowego (species
coll.) P. halleri, obejmujàcego kilka drobnych taksonów wyró˝nianych w ró˝nej randze, z których ka˝dy stanowi grup´
izolowanych reliktowych populacji, endemicznych dla niektórych górskich i podgórskich obszarów Europy (Tutin
i in. 1964, Krause 1958). Morfologiczna granica pomi´dzy
P. slavica a innymi bliskimi jej formami w obr´bie szeroko
uj´tej P. halleri nie jest ca∏kiem ostra. Jednak˝e, ze wzgl´du
na dysjunktywne rozmieszczenie drobnych gatunków nale˝àcych do P. halleri s. l., oddzielenie od nich P. slavica nie
stwarza bezpoÊrednich trudnoÊci w praktyce. W Karpatach
najbardziej zbli˝ona wyglàdem do sasanki s∏owackiej jest
P. subslavica, takson niewyst´pujàcy w Polsce, traktowany
w randze gatunku, o charakterze introgresywnym pomi´dzy
P. slavica s. str. a P. vulgaris subsp. grandis Wender.:
– P. subslavica – liÊcie o ∏atkach wàskich;
– P. slavica – liÊcie o ∏atkach szerokich.
1cm
10cm
RoÊlina do 30 (40) cm wysokoÊci w czasie kwitnienia,
i do 50 cm w okresie owocowania, ow∏osiona (zw∏aszcza
za m∏odu) d∏ugimi, bia∏ymi, jedwabisto po∏yskujàcymi w∏oskami. LiÊcie odziomkowe o d∏ugich 10–21 cm ogonkach,
rozszerzonych w nasadzie. Ich blaszka 4–12 cm d∏ugoÊci
i 7–18 cm szerokoÊci, pierzastosieczna, o 3 odcinkach
pierwszego rz´du, g∏´boko 3-klapowych lub 3-dzielnych,
w nasadzie szerokoklinowatych; Êrodkowy odcinek pierwszego rz´du wi´kszy od bocznych, na ogonku do 15 mm d∏ugoÊci, boczne odcinki s∏abiej podzielone, siedzàce lub
na bardzo krótkich (1–3 mm) ogonkach. Odcinki drugiego
rz´du klapowane lub wr´bne. LiÊcie ∏odygowe w okó∏ku, wyraênie inne ni˝ odziomkowe, siedzàce, poci´te na równowàskie ∏atki 2,5–4 cm d∏ugoÊci i oko∏o 3 mm szerokoÊci, zaostrzone. ¸odyga kwiatowa podczas kwitnienia 15-30 (40)
cm d∏ugoÊci, a w czasie owocowania do 50 cm. Kwiaty ciemnofioletowoniebieskie, pojedynczo na szczycie ∏odygi, du˝e,
z 6 listkami okwiatu 3,5–5 cm d∏ugoÊci i 1,5 cm szerokoÊci.
Owocem nie∏upka (3) 4–6 (7) mm d∏ugoÊci, z piórkowato
ow∏osionà cz´Êcià s∏upka, d∏ugoÊci (2) 2,5–4,5 (5,3) cm.
owoc
10cm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Hemikryptofit, bylina o krótkim k∏àczu, z którego wyrastajà doÊç cienkie korzenie, u m∏odych okazów pojedyncze,
a u starszych cz´sto rozga∏´zione. Po zakoƒczeniu fazy generatywnej rozwija si´ u nasady liÊci pàczek p´du kwiatowego, otulony ∏uskami, po∏o˝ony tu˝ przy powierzchni
gruntu, okryty zesch∏ymi nasadami starych liÊci i dobrze zabezpieczony na okres zimowy (Pi´koÊ-Mirkowa, Kaczmarczyk 1990).
Rozmna˝anie generatywne
Kwiaty rozwijajà si´ przed pojawieniem si´ liÊci. RoÊlina owadopylna, kwitnie w drugiej po∏owie kwietnia.
W kwiatach sasanki s∏owackiej stwierdzono owady z nast´pujàcych grup: Diptera – 36%, Thysanoptera – 29%, Hymenoptera: Apidae – (gatunki z dwu rodzajów: Halictus
i Andraena) – 21%, Coleoptera – 14%. Faza dojrzewania
nasion przypada na maj i czerwiec i trwa oko∏o 40 dni. Jeden kwiat produkuje od 54 do 148 nie∏upek (Êrednio 84,5), z czego dobrze wykszta∏cone stanowià od 52
do 85% (Êrednio 69,7%). Nie∏upki zaopatrzone w aparat
lotny w postaci d∏ugiej, piórkowato ow∏osionej cz´Êci s∏upka, rozsiewane sà przez wiatr (anemochoria), a byç mo˝e
tak˝e przez zwierz´ta (epizoochoria). Nasiona kie∏kujà
RoÊliny kwiatowe
w warunkach laboratoryjnych w 50–72%, a poczàtek kie∏kowania nast´puje po 18–20 dniach od wysiania (Pi´koÊ-Mirkowa, Kaczmarczyk 1990).
Rozmna˝anie wegetatywne
K∏àcze sasanki s∏owackiej, zwykle nierozga∏´zione, u starszych osobników mo˝e si´ niekiedy rozga∏´ziaç w wyniku
utworzenia si´ pàczka bocznego. Daje on poczàtek nowej
ró˝yczce liÊciowej. Nie jest wykluczone, ˝e ró˝yczka mo˝e
z czasem uniezale˝niaç si´ od roÊliny macierzystej wskutek
obumarcia cz´Êci k∏àcza i oddzielenia si´ nowej roÊliny.
Aspekty populacyjne
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Sasanka s∏owacka roÊnie na pó∏kach i grz´dach skalnych,
w górnych cz´Êciach zboczy wàwozu oraz w przeÊwietlonych reliktowych laskach sosnowych zajmujàcych partie
przygrzbietowe. Wyst´puje w ekspozycjach po∏udniowych
i zbli˝onych do nich, na zboczach silnie nas∏onecznionych,
zwykle o doÊç znacznym nachyleniu, dochodzàcym miejscami do 70º. Jest przywiàzana w swym wyst´powaniu
do ska∏ zbudowanych z dolomitu choczaƒskiego, z wk∏adkami szarych margli neokomu. RoÊnie na glebach typu r´dzin inicjalnych lub w∏aÊciwych wytworzonych z dolomitu,
o odczynie zasadowym – pH w warstwie ryzosfery wynosi 7,3–8,0 (Pi´koÊ-Mirkowa, Kaczmarczyk 1990, Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996).
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu gleby) i trofizmu wg Zarzyckiego i in. (2002)
wynoszà odpowiednio: L = 5, T = 3, R = 5, Tr = 3.
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Sasanka s∏owacka roÊnie w nawapiennych murawach naskalnych w zespole turzycy zawsze zielonej tatrzaƒskiej i kostrzewy tatrzaƒskiej Carici sempervirentis-Festucetum tatrae
(zwiàzek Seslerion tatrae, klasa Seslerietea variae). Sasance
towarzyszà najcz´Êciej m.in.: brodawnik szary Leontodon incanus, jastrz´biec przewiertniowaty Hieracium bupleuroides,
kostrzewa tatrzaƒska Festuca tatrae, Êwierzbnica karpacka
Knautia kitaibelii, oset siny Carduus glaucus, pierwiosnek
∏yszczak Primula auricula, sesleria tatrzaƒska Sesleria tatrae,
turzyca zawsze zielona tatrzaƒska Carex sempervirens
*2094
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
6170-1 – tatrzaƒskie murawy nawapienne.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Sasanka s∏owacka jest endemitem zachodniokarpackim.
Wyst´puje w Tatrach, Ni˝nich Tatrach, na Choczu oraz
na Ma∏ej i Wielkiej Fatrze od (250) 720–1550 (1750) m
n.p.m. (Radwaƒska-Paryska 1950, Paw∏owska 1951, Goliašova 1980, 1981). Stanowisko podane ze s∏owackiej
cz´Êci Pienin (Domin 1934) zosta∏o uznane przez Futáka,
Bertovà (1982) za b∏´dne.
Wyst´powanie w Polsce
W Polsce jedyne potwierdzone stanowisko sasanki s∏owackiej znajduje si´ w Wàwozie Koryciska Wielkie w Tatrach
Zachodnich (Radwaƒska-Paryska 1950, Pi´koÊ-Mirkowa 1982, Pi´koÊ-Mirkowa, Kaczmarczyk 1983, 1990, Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996, Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek 2003).
Wyst´puje tutaj w pi´trze regla dolnego od 1000
do 1170 m n.p.m. Gatunek by∏ podany równie˝ z Korycisk
Ma∏ych (Radwaƒska-Paryska 1950), jednak mimo poszukiwaƒ w latach osiemdziesiàtych i póêniej nie zosta∏ odnaleziony na tym stanowisku.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Sasanka s∏owacka tworzy zwykle niewielkie k´py; rzadziej
wyst´puje pojedynczo. Populacja tatrzaƒska sk∏ada si´
z ma∏ych subpopulacji, które zajmujà odr´bne pó∏ki skalne i grz´dy. Ca∏a populacja oceniana jest na kilkaset osobników (por. punkt „Stan i dynamika populacji”). Dok∏adne
dane liczbowe nie sà mo˝liwe do uzyskania ze wzgl´du
na trudno dost´pne siedliska sasanki na stromych, urwistych ska∏ach.
subsp. tatrorum, d´bik oÊmiop∏atkowy Dryas octopetala,
driakiew lÊniàca Scabiosa lucida.
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – Za∏àcznik I;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany
przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS, uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy Traktatu
Akcesyjnego podpisanego w Atenach w 2003 r.
173
Gatunki roÊlin
*2094
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 1957 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – R;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – VU;
„Czerwona ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich” (Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek – w druku) – EN.
Wyst´powanie gatunku na obszarach
prawem chronionych
Pulsatilla slavica roÊnie wy∏àcznie w obr´bie Tatrzaƒskiego
Parku Narodowego, w rezerwacie Êcis∏ym.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
174
Stan i dynamika populacji
Wed∏ug obserwacji w 2003 r. tatrzaƒska populacja sasanki s∏owackiej liczy∏a 164 osobniki (bez siewek), w tym: 28
osobników juwenilnych (17%), 52 osobniki wegetatywne
(31,7%), 84 osobniki generatywne (51,3%) Ze wzgl´du
na trudno dost´pne siedlisko sasanki (por. punkt „Aspekty
populacyjne”) ocenia si´, ˝e w badaniach liczebnoÊci populacji uwzgl´dniono ok. 90% osobników. Z tych samych
wzgl´dów zrezygnowano z podania liczby siewek. W badaniach szczegó∏owych prowadzonych na kilku powierzchniach (8 m2, 15 m2 i 6 m2) stwierdzono, ˝e udzia∏ siewek
i osobników jednorocznych wynosi∏ ok. 18%. Siewki i m∏ode osobniki grupujà si´ cz´sto w pobli˝u osobników doros∏ych. Jak wykaza∏y wieloletnie obserwacje prowadzone
na sta∏ych powierzchniach, liczba osobników kwitnàcych
zmienia si´ z roku na rok, w zale˝noÊci od warunków klimatycznych w danym roku.
ki populacji oraz zachodzàcych w niej ewentualnych niekorzystnych zmian, a tak˝e ocena zagro˝enia, co pozwoli∏oby na szybkie przeciwdzia∏anie w przypadku stwierdzonych
negatywnych zjawisk.
Propozycje dotyczàce gatunku
Sasanka s∏owacka jest zagro˝ona g∏ównie przez pozyskiwanie ca∏ych roÊlin do ogródków i dlatego propozycje
ochrony gatunku dotyczà zabezpieczenia populacji in situ.
W tym celu stanowisko powinno byç obj´te kontrolà przez
stra˝ników Parku, zw∏aszcza w okresie kwitnienia roÊlin.
Równie˝ zbiór dla celów naukowych (jak kolekcje w ogrodach botanicznych, zbiory zielnikowe itp.) jest niedopuszczalny. Dla tych celów mo˝na uzyskaç roÊliny wyhodowane
z nasion i uprawiane w Górskim Ogrodzie Botanicznym
oraz w ogrodzie doÊwiadczalnym Tatrzaƒskiej Stacji Terenowej Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Zakopanem.
Propozycje dotyczàce siedlisk
Murawy naskalne, których sk∏adnikiem jest P. slavica, nale˝à do siedlisk doÊç stabilnych. Dlatego skutecznà formà
ich ochrony wydaje si´ ochrona bierna, zagwarantowana statusem rezerwatu Êcis∏ego.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Zabezpieczenie populacji sasanki s∏owackiej przyczynia si´
do ochrony wspó∏wyst´pujàcych z nià gatunków, a tym samym do stabilizacji p∏atów muraw naskalnych.
Potencjalne zagro˝enia
Sasanka s∏owacka, ze wzgl´du na swà atrakcyjnoÊç, jest zagro˝ona bezpoÊrednio przez wykopywanie i przesadzanie
do ogródków przydomowych ca∏ych k´p, natomiast populacja nie wydaje si´ zagro˝ona przez czynniki naturalne.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Jedyna w Polsce populacja sasanki s∏owackiej znajduje si´
na obszarze Tatrzaƒskiego Parku Narodowego w rezerwacie Êcis∏ym, gdzie wykluczona jest jakakolwiek ingerencja
cz∏owieka. Wst´p do rezerwatu jest mo˝liwy tylko po uzyskanu zgody dyrekcji Tatrzaƒskiego Parku.
Ponadto gatunek jest chroniony ex situ w Górskim Ogrodzie Botanicznym Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Zakopanem.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Sasanka s∏owacka jako gatunek endemiczny, a zarazem
bardzo rzadki, reprezentowany we florze Polski przez jedynà niewielkà populacj´ tatrzaƒskà, zosta∏a zaliczona do grupy gatunków „specjalnej troski” w „Operacie
ochrony gatunkowej roÊlin” stanowiàcym cz´Êç „Planu
ochrony Tatrzaƒskiego Parku Narodowego” (Mirek, Pi´koÊ-Mirkowa 2000). W oparciu o wczeÊniejsze badania i poznanie biologii, ekologii oraz zagro˝enia populacji sformu∏owano propozycje skutecznej ochrony sasanki i jej siedlisk zamieszczone poni˝ej. Istotnym elementem dzia∏aƒ
ochronnych jest równie˝ monitoring proponowany w odst´pach rocznych, którego celem by∏aby kontrola dynami-
W latach 1979–1985 prowadzono szczegó∏owe badania
porównawcze nad P. slavica na jej stanowisku naturalnym
w Tatrzaƒskim Parku Narodowym oraz w ogrodzie doÊwiadczalnym Tatrzaƒskiej Stacji Terenowej Instytutu
Ochrony Przyrody PAN w Zakopanem. Rezultatem badaƒ
by∏o poznanie warunków siedliskowych (klimat, pod∏o˝e
geologiczne, gleba, orografia, ekspozycja) i fitocenoz,
ocena tendencji dynamicznych populacji, poznanie cyklu
rozwojowego sasanki s∏owackiej oraz jej fenologii, okreÊlenie produkcji kwiatów, owoców i nasion, a tak˝e ustalenie przyczyn i ocena stopnia zagro˝enia populacji tatrzaƒskiej (Pi´koÊ-Mirkowa, Kaczmarczyk 1983, 1990,
RoÊliny kwiatowe
Pi´koÊ-Mirkowa 2001). WczeÊniejsze studia (Krause 1958, Goliašová 1980, 1981, Futák, Bertova 1982)
pozwoli∏y ustaliç pozycj´ taksonomicznà P. slavica i zakres
jej zmiennoÊci oraz wyjaÊniç stosunek do blisko spokrewnionych taksonów.
Monitoring
Populacja sasanki s∏owackiej jest obj´ta od 2000 r. monitoringiem przyrodniczym. Ka˝dego roku w maju kontrolowana jest liczebnoÊç populacji oraz udzia∏ osobników generatywnych, senilnych, juwenilnych, wegetatywnych i siewek. Oceniane jest równie˝ ewentualne zagro˝enie, tak ze
strony czynników antropogenicznych, jak i naturalnych.
Bibliografia
*2094
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
DOMIN K. 1934. Vegetačni pomeřy slovenské přirodni reservace
v Pieninách. Bratislava 8: 177–185.
FUTÁK J., BERTOVÁ L. (red.) 1982. Flóra Slovenska. Vol. 3. Veda, Bratislava.
GOLIAŠOVA K. 1980. Taxonomicka problematika introgresivno-hybridnej serie Pulsatilla grandis – P. slavica. Zborn. ref. 3.
Zjazdu SBS, Zvolen.
GOLIAŠOVA K. 1981. Pulsatilla slavica Futák spec. nova. Biológia (Bratislava) 36: 867–870.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
KRAUSE K. 1958. Zur taksonomischen Gliederung, Verbreitung
und Genetik der Pulsatilla halleri (All.) Willd. Bot.
Jahrb. 78.1: 1–68.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr.
Ojcz. 57.2: 5–60.
MIREK Z., PI¢KOÂ-MIRKOWA H. 2000. Operat ochrony gatunkowej roÊlin jako narz´dzie ochrony flory na obszarze parku narodowego. W: Wo∏oszyn B. W., Postawa T. (red.) II Forum dyskusyjne: „Parki narodowe – ich funkcja w czasie i przestrzeni”.
Ojców, 5–6. 04. 2000. Komitet Ochr. Przyr. PAN, s. 33–52.
PAW¸OWSKA S. 1951. Sasanki. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 7.3–4:
3–18.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H. 1982. Rzadkie taksony roÊlin naczyniowych na terenie Tatrzaƒskiego Parku Narodowego – ich zagro˝enie ze strony turystyki oraz problemy ochrony. Rare taxa of vascular plants of the territory of the Tatra National Park
– their endangerment by tourism and problems of their conservation. Studia Naturae, Ser. A, 22: 79–132.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H. 2001. Pulsatilla slavica G. Reuss Sasanka
s∏owacka. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska
czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish
red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants.
Instytut Botaniki im. W Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 140–141.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., KACZMARCZYK D. 1983. Sasanka s∏owacka Pulsatilla slavica, rzadki i zagro˝ony gatunek flory tatrzaƒskiej. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 39.1–2: 29–40.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., KACZMARCZYK D. 1990. Sasanka s∏owacka Pulsatilla slavica Reuss – ekologia, zagro˝enie
i ochrona. Pulsatilla slavica Reuss – ecology, threat and conservation. W: Pi´koÊ-Mirkowa H. (red.) Ekologia, zagro˝enie
i ochrona rzadkich gatunków roÊlin górskich. Ecology, threat
and conservation of rare mountain plant species. Studia Naturae, Ser. A, 33: 133–166.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 2003. Flora Polski. Atlas roÊlin
chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. (red.) (w druku). Czerwona
ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich. Instytut Ochrony
Przyrody PAN, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z., MIECHÓWKA A. 1996. Endemic vascular plants in the Polish Tatra Mts. Distribution and
Ecology. Polish Bot. Stud. 12: 1–107.
RADWA¡SKA-PARYSKA Z. 1950. Sasanka s∏owacka, nowa roÊlina flory polskiej. Pulsatilla slavica (Reuss.) Zam. et Paegl.,
a new plant of the Polish flora. Acta Soc. Bot.
Pol. 20: 549–556.
TUTIN T. G., HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M.,
VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.) 1964.
Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge University Press, Cambridge.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
Halina Pi´koÊ-Mirkowa
175