Dudek - Natura 2000

Ptaki (cz´Êç II)
Upupa epops
A232
L., 1758
Dudek
Rzàd: kraskowe, rodzina: dudki
Status wyst´powania w Polsce
Nieliczny, lokalnie Êrednio liczny gatunek l´gowy
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
Ptak nieznacznie mniejszy i smuklejszy od kawki. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a 26–28 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏
42–46 cm, masa cia∏a: 55–80 g. Upierzenie obu p∏ci jest
jednakowe, charakterystycznie skontrastowane: grzbiet,
g∏owa i pierÊ sà rdzawobràzowe, na skrzyd∏ach wyst´pujà czarno-bia∏e poprzeczne pasy, a brzuch jest ˝ó∏tawobia∏y. Na g∏owie czub, rozk∏adany niczym wachlarz. Pióra tworzàce czub sà, tak jak pozosta∏a cz´Êç g∏owy –
rdzawobràzowe z czarnymi zakoƒczeniami. Ogon jest
czarno-bia∏y. D∏ugi dziób (5–6 cm) lekko wygi´ty ku do∏owi. Bardzo charakterystyczny jest g∏os dudka: donoÊne,
g∏uche, trzysylabowe „up-up-up” oraz chwiejny lot z nierównymi uderzeniami skrzyde∏ i ich zamykaniem, przypominajàcy lot du˝ego motyla.
Mo˝liwoÊci pomy∏ki z innymi
gatunkami
dudek
Niepowtarzalne ubarwienie, lot i g∏os pozwalajà na szybkà identyfikacj´ tego gatunku, znaczàco ró˝niàcego si´ od
pozosta∏ych krajowych przedstawicieli kraskowych. Mo˝liwoÊç pomy∏ki dudka z innymi gatunkami jest niewielka.
Biologia
Tryb ˝ycia
Wyst´puje w znacznym rozproszeniu, co wynika z silnego
terytorializmu. Na ogó∏ pary wyst´pujà w odleg∏oÊci kilkuset m od siebie, ale w miejscach lokalnych koncentracji,
np. na kraw´dzi doliny Êrodkowej Wis∏y pod D´blinem,
obserwowano sàsiadujàce pary w odleg∏oÊci zaledwie
200 m. Dzienny tryb ˝ycia i donoÊne g∏osy tokowe sprawiajà, ˝e jest to ptak na ogó∏ dobrze wykrywalny.
L´gi
Powrót na l´gowiska rozpoczyna si´ ju˝ w koƒcu marca,
ale sk∏adanie jaj nast´puje dopiero od koƒca kwietnia do
po∏owy maja. Wyst´puje jeden l´g w roku, jednak˝e zniesienia utracone mogà byç powtarzane, a˝ do koƒca lipca.
Gniazda budowane sà w ró˝nych ukryciach – mogà to byç
dziuple, budki l´gowe, opuszczone budynki, pryzmy kamieni, nory w pionowych urwiskach, jamy pod korzeniami,
254
sterty ga∏´zi itp. Pe∏ne zniesienie liczy zazwyczaj 6–8 jaj
(4–12). Wysiadywanie trwa 15–16 dni (14–20); m∏ode
opuszczajà gniazdo po 26–29 dniach. W obliczu zagro˝enia podroÊni´te piskl´ta wystrzykujà z gruczo∏u kuprowego
ciemnobràzowy p∏yn o odra˝ajàcej, pi˝mowej woni. Rodzice mogà ˝erowaç nawet ponad 1 km od gniazda, którym
si´ oboje opiekujà. Na wielkoobszarowych powierzchniach
próbnych w dolinach du˝ych rzek odnotowano nast´pujàce zag´szczenie dudka: w dolinie Êrodkowej Wis∏y na pow.
110 km2 – 20 p/100 km2; na pow. 85,5 km2 Podlaskiego
Prze∏omu Bugu 13,8 p./100 km2. W krajobrazie rolniczym
zag´szczenie by∏o znacznie ni˝sze, np. na Równinie ¸ukowskiej na powierzchni 140 km2 – 0,7 p./100 km2, a na
Wysoczyênie ˚elechowskiej na powierzchni 120 km2 –
7,5 p./100 km2. W krajobrazie leÊnym, w kompleksie
„Kryƒszczak” (97,2 km2) na Równinie ¸ukowskiej zarejestrowano 4,1 p./100 km2, a w Puszczy Bia∏owieskiej zaledwie 1,5 p./100 km2. Na Êrednioobszarowych powierzchniach próbnych zag´szczenie by∏o bardzo zró˝nicowane:
od 0,2 p./10 km2 pod Hajnówkà (powierzchnia 21,3 km2
„Dubicze”) do 5 p. /10 km2 w dolinie Êrodkowej Warty (na
powierzchni 10 km2).
Upupa epops (Dudek)
W´drówki
Odlot z miejsc l´gowych rozpoczyna si´ ju˝ w sierpniu i jakkolwiek
trwa prawie do koƒca paêdziernika, to g∏ówne jego nasilenie
przypada na wrzesieƒ. Ostatnie przelotne ptaki spotykano jeszcze
do koƒca drugiej dekady listopada. Na w´drówkach spotyka si´
na ogó∏ pojedyncze ptaki, ale wyjàtkowo napotkano skupisko a˝
60 osobników. O dudkach obràczkowanych w Polsce istnieje kilka wiadomoÊci dokumentujàcych stwierdzenie ich jesienià we
Francji, w Grecji, Chorwacji, we W∏oszech, na Sycylii i na Malcie.
W´drówka wiosenna rozpoczyna si´ w naszym kraju ju˝
w po∏owie marca i przebiega do po∏owy maja.
Pokarm
W diecie dudka znajdujà si´ bezkr´gowce, chwytane g∏ównie na ziemi, rzadko w locie. WÊród ofiar przewa˝ajà du˝e owady (turkuç podjadek, Êwierszcz polny, chrzàszcze,
b∏onkówki, prostoskrzyd∏e, motyle) i paj´czaki, a tak˝e
d˝d˝ownice i drobne mi´czaki.
Wyst´powanie
Siedlisko
Dudek jest zwiàzany z terenami ekstensywnego rolnictwa
(mozaika pastwisk, muraw, piaszczysk, ∏àk mineralnych) na
s∏abych glebach, w pobli˝u zadrzewieƒ i k´p drzew dziuplastych (np. stare g∏owiaste wierzby). Zasiedla te˝ poligony.
Jakkolwiek nie jest gatunkiem leÊnym, mo˝e zasiedlaç rozleg∏e polany i zr´by w g∏´bi zwartych kompleksów leÊnych,
jednak preferuje brzegowe strefy lasów oraz ich skraje,
szczególnie w sàsiedztwie wydm, wrzosowisk i pastwisk.
W niektórych rejonach ch´tniej od borów zasiedla lasy mieszane i liÊciaste, jakkolwiek niezbyt wilgotne. Unika podmok∏ych dolin rzek z wysokà roÊlinnoÊcià ∏àkowà, natomiast
ch´tniej zasiedla doliny du˝ych rzek z suchymi glebami mineralnymi. W dolinach, w których wyst´pujà gleby organiczne, a zw∏aszcza tam, gdzie wyst´pujà podmok∏e torfowiska
niskie, spotykany jest tylko na wyniesieniach wydmowych.
Szczególnie ch´tnie zasiedla kraw´dzie dolin du˝ych rzek,
czyli wàskà, ale bardzo urozmaiconà stref´ styku wy˝ej po∏o˝onych terenów wysoczyznowych z ni˝ej po∏o˝onà dolinà.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
4030 Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion)
Rozmieszczenie geograficzne
Wyró˝niono 9 podgatunków. W Europie gniazduje podgatunek nominatywny U. e. epops. Jego zasi´g obejmuje po∏udniowà i Êrodkowà cz´Êç kontynentu. Pó∏nocna granica area∏u przebiega od pó∏nocnej Francji, poprzez pó∏nocne Niemcy do Estonii. Nie wyst´puje na Wyspach Brytyjskich, w Belgii,
Holandii ani w Skandynawii. Poza Europà wyst´puje w Azji,
poczàwszy od Turcji, przez po∏udniowo-centralnà Rosj´ do
Jeniseju na wschodzie, a tak˝e zasiedla pó∏nocno-zachodnie
Chiny i pó∏nocno-zachodnie Indie. Na wschód od Jeniseju,
przez Tybet, po∏udniowe i centralne Chiny do Japonii wyst´puje inny podgatunek. Pozosta∏e podgatunki wyst´pujà na
po∏udnie od opisanych wy˝ej area∏ów w Afryce i Azji.
Zimowiska sà po∏o˝one w Afryce, na po∏udnie od Sahary
oraz na Pó∏wyspie Arabskim, Indyjskim i Indochiƒskim.
Niewiele ptaków zimuje wokó∏ Morza Âródziemnego –
w po∏udniowej Francji oraz w Afryce Pó∏nocnej.
Rozmieszczenie w Polsce
W Polsce dudek wyst´puje g∏ównie na obszarach nizinnych, dochodzàc na Âlàsku maksymalnie do 400 m
n.p.m., a w Ma∏opolsce a˝ do 600 m n.p.m. W ni˝owej
cz´Êci kraju wyst´puje nierównomiernie, prawie zupe∏nie
omijajàc zachodnià i Êrodkowà cz´Êç Pomorza oraz znaczne obszary najsilniej zalesionych cz´Êci Mazur. Plamowo
wyst´puje na Âlàsku, w Wielkopolsce i na Lubelszczyênie.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à, wymagajàcy ochrony czynnej (Dz U z 2004 r. Nr 220,
poz. 2237)
Status zagro˝enia w Europie: S gatunek nie zagro˝ony,
którego status ochronny prawdopodobnie jest odpowiedni
BirdLife International: SPEC Dyrektywa Ptasia: Art. 4.2
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Wyst´powanie gatunku na
obszarach chronionych
A232
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Zimowanie
Nie wiadomo dok∏adnie, gdzie zimujà dudki gniazdujàce
w Polsce. Wi´kszoÊç dudków europejskich zimuje prawdopodobnie w Afryce na po∏udnie od Sahary. W niewielkich
iloÊciach mogà te˝ zimowaç w rejonie Morza Âródziemnego i w Pó∏nocnej Afryce.
Odnotowano tylko jeden przypadek zimowania w kraju:
31.12.1934 obserwowano pod Zgorzelcem jednego osobnika.
6120 Ciep∏olubne, Êródlàdowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae)
Najwi´ksze populacje znajdujà si´ w obr´bie Nadbu˝aƒskiego PK, PK Podlaskiego Prze∏omu Bugu oraz Nadbu˝aƒskiego OChK. Równie˝ zwarta i du˝a populacja nadwiÊlaƒska wyst´puje w granicach NadwiÊlaƒskiego OChK.
Znaczne populacje zasiedlajà m.in. Kampinoski PN oraz
S∏owiƒski PN, ponadto Spalski PK, a tak˝e ¸ukowski OchK.
Rozwój i stan populacji
WielkoÊç europejskiej l´gowej populacji dudka szacowana
jest na oko∏o 670 000–1 600 000 p. Gatunek zasiedla
255
Ptaki (cz´Êç II)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A232
najliczniej Hiszpani´ (497 000–710 000 p.), Rosj´ (50 000–
–500 000 p.), Turcj´ (10 000–100 000 p.), Portugali´
(10 000–100 000 p.), Francj´ (10 000–50 000 p.), Ukrain´
(26 000–28 000 p.), Rumuni´ (10 000–30 000 p.), Bia∏oruÊ
(14 000–22 000 p.) i Grecj´ (10 000–20 000 p.).
Niewiele jest udokumentowanych danych o zmianach rozmieszczenia i liczebnoÊci dudka w poszczególnych regionach Polski. Mo˝emy przypuszczaç, ˝e do koƒca lat 60. krajowa populacja tego gatunku by∏a znacznie liczniejsza ni˝
w latach 80. i na poczàtku 90., kiedy oszacowano jà bardzo orientacyjnie na oko∏o 2000–5000 p.. Spadek liczebnoÊci objà∏ zapewne równie˝ lata 80., a w niektórych rejonach 90., bowiem spadek taki odnotowano wtedy zarówno
na wschodzie Polski (np. na Wysoczyênie Siedleckiej), jak
i na zachodzie (np. w dolinie Baryczy). Wydaje si´, ˝e spadek liczebnoÊci dudka by∏ w Polsce zjawiskiem przejÊciowym i objà∏ przede wszystkim wysoczyznowy krajobraz rolniczy, a w znacznie mniejszym stopniu doliny rzek. W dolinach rzek powolnà odbudow´ populacji, a na niektórych
obszarach nawet silny wzrost liczebnoÊci, zaobserwowano
ju˝ we wczesnych latach 90. (w Wielkopolsce – na Bagnach
Kramskich oraz na Nadgoplu, a na Mazowszu – w dolinie
Wis∏y Ârodkowej, dolinie Pilicy, dolinie Omulwi), podczas
gdy w wysoczyznowym krajobrazie rolniczym oznaki odbudowy populacji stwierdzono dopiero na poczàtku lat 2000.
Najliczniej dudek wyst´puje w Êrodkowej i wschodniej Polsce w ostoi Bagienna Dolina Narwi, Dolina Biebrzy, w dolinach: dolnego Bugu (110–117 p. w koƒcu lat 90.), Bzury,
dolnej Pilicy (83–92 p. w po∏owie lat 90.), dolnej Narwi
(62–80 p. na poczàtku lat 90.) oraz Êrodkowej Wis∏y. Mniej
liczny jest w dolinach Êrednich i du˝ych rzek zachodniej
i po∏udniowej Polski w dolinach: Êrodkowej Warty (54–64 p.
w latach 90.), Noteci (49 p. w latach 80.), Nidy (35 p.)
i w dolinie Êrodkowej Odry (8 p. w latach 90.).
Zagro˝enia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku upraszczania struktury
krajobrazu rolniczego, szczególnie poprzez zaorywanie pastwisk, wy∏àczanie z wypasu muraw, które nast´pnie zarastajà wysokà roÊlinnoÊcià w wyniku naturalnej sukcesji, a w dolinach rzek – zalesianie rozleg∏ych piaszczystych muraw;
• utrata miejsc gniazdowania w wyniku usuwania dziuplastych drzew w krajobrazie rolniczym;
• utrata bazy pokarmowej w wyniku stosowania Êrodków
owadobójczych niszczàcych du˝e owady (turkuç podjadek, chrabàszcz majowy, chrabàszcz kasztanowiec).
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• objàç specyficzne, suche grunty z rzadkà roÊlinnoÊcià
murawowà programami rolnoÊrodowiskowymi promujàcymi utrzymanie takich siedlisk oraz ekstensywnych
256
pastwisk w stanie niezmienionym, rotacyjne od∏ogowanie, zaniechanie stosowania pestycydów oraz nawo˝enia mineralnego, wykluczenie planowych zalesieƒ;
• pozostawiaç dziuplaste drzewa w krajobrazie rolniczym,
a w sytuacji braku miejsc gniazdowych wprowadzaç
budki l´gowe zabezpieczone przed drapie˝nikami oraz
dobrze ukryte przed ludêmi;
• wprowadzaç ochron´ obszarowà w formie zespo∏ów
przyrodniczo-krajobrazowych na rozleg∏ych obszarach
muraw, kraw´dziach dolin rzecznych, poligonach i wydmach, z zakazem zalesiania i zabudowy.
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• rozmieszczenie stanowisk i liczebnoÊç krajowej populacji
l´gowej;
• wybiórczoÊç siedliskowà;
• sukces l´gowy;
• prze˝ywalnoÊç;
• rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu krajowej populacji l´gowej;
• skutecznoÊç czynnej ochrony gatunku.
Monitoring
• coroczna ocena liczebnoÊci populacji l´gowej (w po∏àczeniu z wyszukiwaniem zaj´tych dziupli) na powierzchniach losowych, wybranych na areale wyst´powania
dudka, wielkoÊci 100 km2. Metodyka do ustalenia.
Bibliografia
BEDNORZ J., KUPCZYK M. 1995. Fauna ptaków doliny Noteci. W:
Bednorz J., Kupczyk M., Kuêniak S., Winiecki A. (red.) Ptaki
doliny Noteci. Prace Zak∏. Biol. i Ekol. Ptaków UAM, 3: 3–94.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH WIADOMOÂCI POWROTNYCH. Centrala Obràczkowania Ptaków, Zak∏ad Ornitologii PAN.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL.
2000. European bird populations: estimates and trends. (BirdLife Conservation series No. 10). Cambridge, UK, 160 s.
BUSSE P. (red.) 1990. Ma∏y S∏ownik Zoologiczny. Ptaki. Cz´Êç I.
Warszawa, 402 s.
CHMIELEWSKI S., KUSIAK P., SOSNOWSKI J. 1993. Awifauna tarasu zalewowego dolnej Pilicy. Not. Orn., 34: 247–276.
CHMIELEWSKI. S., DOMBROWSKI A., SMOLE¡SKI T., ZAWADZKI J. 2004. Awifauna l´gowa doliny dolnego Bugu.
Kulon, 9: 3–37
CHYLARECKI P., WINIECKI A., WYPYCHOWSKI K. 1992. Awifauna l´gowa doliny Warty na odcinku Uniejów – Sp∏awie. W:
Winiecki A. (red.) Ptaki l´gowe doliny Warty. Prace Zak∏. Biol.
i Ekol. Ptaków UAM, 4: 5–56.
Upupa epops (Dudek)
POLAK M., WILNIEWCZYC P. 2001. Ptaki l´gowe Doliny Nidy.
Not. Orn., 42: 89–102.
PUGACEWICZ E. 1995. Awifauna l´gowa doliny górnej Narwi.
Ptaki Pó∏nocnego Podlasia, 1: 27–70.
PUGACEWICZ E. 1997. Ptaki Puszczy Bia∏owieskiej. Bia∏owie˝a,
290 s.
RZ¢PA¸A M., MITRUS C. 1995. Ocena liczebnoÊci awifauny l´gowej kompleksu leÊnego „Kryƒszczak” ko∏o ¸ukowa w Siedleckiem. Not. Orn., 36: 273–295.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
TUCKER G. M., HEATH M. F. 1994. Birds in Europe; their conservation status. Conservation Series No. 3. BirdLife International, Cambridge, 600 s.
WALASZ K., MIELCZAREK P. 1992. Atlas ptaków l´gowych Ma∏opolski 1985–1991. Wroc∏aw, 522 s.
WINIECKI A., GRZYBEK J., KRUPA A., MIELCZAREK S. 1997. Awifauna l´gowa doliny Êrodkowej Warty – stan aktualny i kierunki zmian. Not. Orn., 38: 87–120.
WINIECKI A. 2000. Upupa epops L., 1758 – dudek. W: Bednorz J.,
Kupczyk M., Kuêniak S., Winiecki A (red.) Ptaki Wielkopolski.
Monografia faunistyczna. Poznaƒ, s. 332–334.
WITKOWSKI J. 1991. Dudek – Upupa epops L., 1758. W:
Dyrcz A., Grabiƒski W., Stawarczyk T., Witkowski J. (red.) Ptaki Âlàska. Monografia faunistyczna. Wroc∏aw, s. 291–293.
WITKOWSKI J., OR¸OWSKA B., RANOSZEK E., STAWARCZYK T.
1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn., 36: 5–74.
Andrzej Dombrowski
A232
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
CRAMP S. (red.) 1985. Handbook of the Birds of Europe, the
Middle East and North Africa. The Birds of the Western Palearctic. Vol. 4. Terns to Woodpeckers. Oxford, 960 s.
CZECHOWSKI P., RUBACHA S., WÑSICKI A., BOCHE¡SKI M.,
J¢DRO G., KAJZER Z., SIDELNIK M. 2002. Awifauna l´gowa
Êrodkowego odcinka Odry. Not. Orn., 43: 163–176.
CZY˚ S. 1992. Dudek Upupa epops. W: Walasz K. (red.) Atlas
Ptaków L´gowych Ma∏opolski 1985–1991. Wroc∏aw,
s. 256–257.
DOMBROWSKI A., KOT H., KASPRZYKOWSKI Z., KOT CZ. 1998.
Mazowsze. W: Krogulec J. (red.) Ptaki ∏àk i mokrade∏ Polski.
Warszawa, s. 195–227.
DOMBROWSKI A., GO¸AWSKI A. 2002 Changes in numbers of
breeding birds in an agricultural landscape of east–central
Poland. Vogelwelt, 123: 79–87.
HORDOWSKI J. 1994. Ptaki l´gowe w krajobrazie wiejskim Progu Lessowego. Badania nad Ornitofaunà Ziemi Przemyskiej,
2: 43–73.
del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 2001. Handbook
of the Birds of the World. Vol. 6. Mousebirds to Hornbills.
Barcelona, 589 s.
HUSTINGS F. 1997. Upupa epops Hoope. W: Hagemeijer W. J. M., Blair M. J. (red.) The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance.
London, s. 438–439.
JERMACZEK A. 1995. Dudek Upupa epops. W: Jermaczek A.,
Czwa∏ga T., Jermaczek D., KrzyÊków T., Rudawski W., Staƒko R. (red.) Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna.
Âwiebodzin, s. 151–153.
KUPCZYK M. 1997. Awifauna Nadgopla – liczebnoÊç i rozmieszczenie. Prace Zak∏. Biol. i Ekol. Ptaków UAM, 7: 55 –116.
257