a170 - Płatkonóg szydłodzioby
advertisement
Phalaropus lobatus (P∏atkonóg szyd∏odzioby) Phalaropus lobatus A170 (L., 1758) P∏atkonóg szyd∏odzioby Rzàd: siewkowe, podrzàd: siewkowce, rodzina: bekasowate, podrodzina: p∏atkonogi Status wyst´powania w Polsce Bardzo nielicznie pojawia si´ podczas w´drówki – regularnie na wybrze˝u, skrajnie nielicznie w g∏´bi kraju. Opis gatunku Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi gatunkami W Polsce pojawia si´ równie˝ p∏atkonóg p∏askodzioby Phalaropus fulicarius (A171, nieopisany w tej ksià˝ce), nieco wi´kszy, z mocniejszym dziobem i grubszà szyjà ni˝ p∏atkonóg szyd∏odzioby. Doros∏y p∏atkonóg p∏askodzioby jest w szacie godowej rdzawy na spodzie cia∏a i ma znacznà cz´Êç dzioba ˝ó∏tà. Natomiast m∏ode ptaki tych dwóch gatunków majà bardzo podobne ubarwienie w szacie spoczynkowej, tylko u p∏atkonoga szyd∏odziobego pasek na skrzydle nie jest tak szeroki, a ogon i nadogonie sà ciemniejsze ni˝ u p∏atkonoga p∏askodziobego. Biologia Tryb ˝ycia Wi´kszoÊç ˝ycia sp´dza na wodzie. Jest aktywny w dzieƒ, ale w zale˝noÊci od szerokoÊci geograficznej i warunków pogodowych mo˝e byç aktywny równie˝ nocà. L´gi Gniazduje w rozproszeniu lub w luênych koloniach do kilkudziesi´ciu par, w tundrze pó∏nocnej Syberii, osiàgajàc 2 zag´szczenie 30–50 p./km , a w Skandynawii 1–5 p./km2. GotowoÊç do rozmna˝ania osiàgajà ptaki w 2. roku kalendarzowym. Samica najcz´Êciej ogranicza si´ do jednego zniesienia, które pozostawia samcowi. Czasami zdarza si´, ˝e samica sk∏ada w ciàgu sezonu kilka zniesieƒ i ka˝de pozostawia pod opiekà innego samca. Rola p∏ci u tego gatunku jest odwrócona, samice sà bardziej wybarwione od samców, przylatujà na l´gowiska przed samcami i zajmujà terytoria. ¸àczenie si´ w pary jest inicjowane przez samic´ i to ona wykonuje loty tokowe, podczas których gwa∏townie wzlatuje z furkotem skrzyde∏ i jednoczeÊnie odzywa si´. Gdy w pobli˝u pojawi si´ samiec, na poczàtku samica przyjmuje postaw´ gro˝àcà, p∏ywa wokó∏ niego, a samiec sprawia wra˝enie jakby by∏ oboj´tny. Takie zachowanie trwa kilka godzin i dopiero potem samiec stopniowo zaczyna interesowaç si´ samicà. Gniazdo buduje samiec i samica. Jest ono umieszczone na ziemi, na otwartej przestrzeni, w pobli˝u wody. W wysiadywaniu jaj i opiece nad m∏odymi bierze udzia∏ tylko samiec. Zniesienie zawiera najcz´Êciej 3–4 jaja, ale zdarza si´, ˝e do jednego gniazda sk∏adane sà jaja przez kilka samic. Okres wysiadywania wynosi 17–21 dni, m∏ode sà samodzielne po ok. 15 dniach. W´drówki P∏atkonóg szyd∏odzioby jest migrantem dalekodystansowym. W´drówka jesienna z l´gowisk w pó∏nocnej Europie przebiega szerokim frontem przez wschodnià Europ´, w kierunku po∏udniowo-wschodnim nad Ocean Indyjski. W Polsce podczas w´drówki jesiennej gatunek jest nieco liczniej notowany w rejonie wschodniego wybrze˝a, i tu zdecydowanie najliczniej zatrzymuje si´ przy ujÊciu Wis∏y, gdzie stwierdzone skupiska nale˝à do najwi´kszych w Europie Ârodkowej i Pó∏nocnej. W´drówka jesienna rozpoczyna si´ tu na poczàtku lipca (ptaki doros∏e) i jest s∏abo zaznaczona. Zdecydowanie liczniej notowano ptaki m∏ode, których zasadnicza w´drówka przebiega od po∏owy sierpnia do po∏owy wrzeÊnia. Koniec w´drówki przypada na ostatnie dni wrze- Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Ptak delikatnej budowy, nieco wi´kszy od wróbla. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a 17–20 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ 31–34 cm, masa cia∏a 20–50 g. Samice nieco wi´ksze od samców i jaskrawiej ubarwione. W szacie godowej boki g∏owy i szyja sà koloru rdzawego lub czerwonego, wierzch cia∏a stalowobrunatny, z rdzawymi pasami. Dziób jest bardzo delikatny, prosty, czarny. Nogi sà ciemne, na palcach wyst´pujà charakterystyczne p∏atki skórne, co morfologicznie odró˝nia p∏atkonogi od wszystkich innych siewkowców. Ptaki m∏ode majà ciemnostalowy wierzch g∏owy, przechodzàcy w wàski paseczek na karku. Za okiem czarniawa plama, a na szyi bràzowop∏owy nalot. We wszystkich szatach w locie wzd∏u˝ skrzyd∏a widoczny jest jasny pasek. P∏atkonóg odzywa si´ nosowym i krótkim „pik” lub d∏u˝szym, bardziej twardym „prrijit”. 147 Ptaki (cz´Êç II) Poradniki ochrony siedlisk i gatunków A170 Ênia. W innych rejonach wybrze˝a i na Êródlàdziu p∏atkonóg szyd∏odzioby spotykany jest doÊç rzadko. Znaczne przybory masy ptaków w rejonie ujÊcia Wis∏y wskazujà, ˝e ptaki mogà po uzupe∏nieniu zapasów energetycznych kontynuowaç w´drówk´, przynajmniej w rejon czarnomorsko-kaspijski, a stamtàd na wody Oceanu Indyjskiego. W Polsce w okresie w´drówki jesiennej zaobràczkowanych zosta∏o ponad 200 p∏atkonogów szyd∏odziobych, jednak˝e dotàd nie uzyskano ˝adnej wiadomoÊci powrotnej o obràczkowanych ptakach, tak wi´c nie wiadomo, dokàd dok∏adnie lecà ptaki w´drujàce przez nasz kraj. Wiosenna w´drówka z zimowisk rozpoczyna si´ na prze∏omie kwietnia i maja. Na wielu zbiornikach Êródlàdowych Iranu, po∏udniowej Ukrainy, Rosji czy Kazachstanu p∏atkonogi zatrzymujà si´ w ogromnych iloÊciach (do 600 000 w jednym miejscu). W Polsce wiosnà p∏atkonóg szyd∏odzioby jest bardzo nieliczny, pojawia si´ od poczàtku maja do po∏owy czerwca. Prawdopodobnie wi´kszoÊç ptaków wiosnà w´druje bez zatrzymywania si´ z miejsc koncentracji w rejonie Bliskiego Wschodu i Morza Czarnego na l´gowiska po∏o˝one w pó∏nocnej Europie i dlatego w Europie Ârodkowej w´drówka jest bardzo s∏abo widoczna. Zimowanie W okresie zimowym gatunek wyst´puje tylko na obszarach morskich. Zimowiska populacji pó∏nocno-europejskiej znajdujà si´ na wodach Oceanu Indyjskiego. Okres zimowania trwa od sierpnia-paêdziernika do kwietnia–maja. W Polsce niespotykany zimà. Pokarm W okresie l´gowym od˝ywia si´ drobnymi bezkr´gowcami: dominujà owady, tak˝e mi´czaki, skorupiaki i pajàki. Rzadko pobiera pokarm roÊlinny: glony, nasiona i inne cz´Êci roÊlin. W trakcie w´drówki nad Zat. Gdaƒskà od˝ywia si´ larwami ochotek i skoczogonkami. Informacje o pokarmie na zimowiskach sà niepe∏ne. ˚eruje podczas p∏ywania, brodzenia i chodzenia. Wyst´powanie Siedlisko Zasadnicze l´gowiska p∏atkonoga szyd∏odziobego w Eurazji obejmujà stref´ tundry i lasotundry. Typowe l´gowiska to bagniste tereny w pobli˝u niewielkich oczek, strumieni z bogatà, niskà roÊlinnoÊcià o strukturze k´pkowej. W okresie w´drówek spotykany jest na ró˝nych zbiornikach wodnych: zatokach, zalewach, otwartym morzu, na rzekach, jeziorach (w tym s∏onawych jeziorach na Bliskim Wschodzie), oczkach Êródpolnych, zbiornikach zaporowych czy stawach. Zimà wyst´puje na otwartych wodach morskich w strefie klimatu zwrotnikowego i równikowego. 148 Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej, które mogà byç istotne dla gatunku 1130 UjÊcia rzek (estuaria) 1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny) 1210 Kidzina na brzegu morskim 3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion Rozmieszczenie geograficzne Gatunek, u którego nie wyró˝niono podgatunków. L´gowiska p∏atkonoga szyd∏odziobego obejmujà pó∏nocne obszary Holarktyki w strefie tundry i lasotundry, powy˝ej 60°N. Zwarty zasi´g w Europie rozciàga si´ od Islandii przez pó∏nocnà Skandynawi´ i Rosj´. Izolowane l´gowiska, uwa˝ane za relikt wczesnej epoki polodowcowej, znajdujà si´ w Szkocji, Irlandii, na Wyspach Owczych i w Estonii. Zimowiska populacji europejskiej obejmujà pó∏nocno-zachodnià cz´Êç Oceanu Indyjskiego z przyleg∏ymi zatokami Perskà i Oman. Zimowiska ptaków z pó∏nocnej Kanady znajdujà si´ na Pacyfiku, przede wszystkim u wybrze˝y Peru. Rozmieszczenie w Polsce Podczas w´drówek spotykany jest regularnie, ale nielicznie na wybrze˝u i bardzo nielicznie w g∏´bi làdu. Zasadniczym miejscem wyst´powania gatunku jest ujÊcie Wis∏y. Ponadto spotykano stadka kilkunastu ptaków przy ujÊciu Pas∏´ki. Natomiast bardzo rzadki jest na wybrze˝u Êrodkowym i zachodnim. W g∏´bi làdu najcz´Êciej obserwowany na zbiornikach zaporowych: Jeziorsko, Mietków, Nyskie i Turawskie oraz na Jez. Rakutowskim. Status ochronny Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237) Status zagro˝enia w Europie: (S) gatunek nie zagro˝ony, którego status ochronny prawdopodobnie jest odpowiedni BirdLife International: SPEC Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I Konwencja Berneƒska: za∏àcznik III Konwencja Boƒska: za∏àcznik II Wyst´powanie gatunku na obszarach chronionych Jedynym znaczàcym miejscem wyst´powania gatunku w Polsce w okresie w´drówki jest obszar ujÊcia Wis∏y, który obj´ty jest ochronà rezerwatowà. Rozwój i stan populacji Dok∏adna liczebnoÊç europejskiej populacji l´gowej nie jest znana – szacuje si´ jà na 180 000–1 170 000 p. Na Islandii gnieêdzi si´ 50 000–100 000 p., w Skandynawii Phalaropus lobatus (P∏atkonóg szyd∏odzioby) Zagro˝enia Gatunkowi zagra˝a w Polsce w okresach w´drówek: • zanieczyszczenie wód Ba∏tyku, zalewów i jezior przymorskich produktami ropopochodnymi. Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania Nale˝y: • chroniç morze, zalewy i jeziora przymorskie przed zanieczyszczeniem produktami ropochodnymi; • zachowaç mo˝liwoÊç naturalnego kszta∏towania si´ sto˝ka ujÊciowego Wis∏y-Przekopu przez materia∏ wynoszony przez nurt rzeki, przybrze˝ne pràdy morskie i falowanie. W wyniku takich procesów powstajà zatoczki, wysepki i oczka wodne, które sà dogodnymi miejscami do odpoczynku w trakcie w´drówki i jednoczeÊnie zasobnymi ˝erowiskami dla p∏atkonogów. Propozycje badaƒ Nale˝y zbadaç: • dynamik´ w´drówki jesiennej; • pochodzenie populacji w´drujàcych przez Polsk´; • wybiórczoÊç siedliskowà; • rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu populacji w´drujàcych przez Polsk´. Monitoring • coroczne liczenia ptaków w okresie w´drówki przy ujÊciu Wis∏y, zw∏aszcza w trakcie najwi´kszego nasilenia w´drówki jesiennej od 10 sierpnia do 20 wrzeÊnia. Liczenia nale˝y prowadziç przynajmniej co 5 dni, w godzinach rannych lub 1–2 godziny przed zachodem s∏oƒca. A170 Bibliografia BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN. BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends. BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s. CENIAN Z., SIKORA A. 2003. Awifauna doliny rzeki Pas∏´ki. Not. Orn., 44: 161–177. CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the Western Palearctic. Vol. 3. Waders to Gulls. Oxford, 913 s. DYRCZ A., KO¸ODZIEJCZYK P., MARTINI K., MARTINI M. 1998. Ptaki Zbiornika Mietkowskiego. Ptaki Âlàska, 12: 17–80. HILDEN O., VUOLANTO. S. 1972. Breeding biology of the Red-necked Phalarope Phalaropus lobatus in Finland. Ornis Fenn., 49: 57–85. del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 1996. Handbook of the Birds of the World. Vol. 3. Hoazitin to Auks. Barcelona, 821 s. GROMADZKA J. 1998. Wader ringing at the Vistula mouth (Baltic coast, Poland) – a summary of the long-term studies. The Ring, 20, 1–2: 5–20. JANISZEWSKI T., W¸ODARCZYK R., BARGIEL R., GRZYBEK J., KALI¡SKI A., LESNER B., MIELCZAREK S. 1998. Awifauna zbiornika Jeziorsko w latach 1986–1996. Not. Orn., 39: 121–150. JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i obszaru Êródziemnomorskiego. Warszawa, 559 s. KISTCHINSKI A. A. 1985. Kruglonosy plavunchik Phalaropus lobatus (L.). W: Viskne J. A., Mihelson H. A. (red.) Migracii ptits Vostochnoy Evropy i Severnoy Azii. Zhuravleobraznye-rzhankoobraznye. Moskva, s. 140–143. MIKKOLA K., HAAPANEN E., HOSSEINIE F. 1990. A continental rendezvous of the Red-necked Phalarope Phalaropus lobatus in Iran. Ornis Fen., 67: 141–142. SCHIEMANN H. 1972. Über Winterquartiere nordeuropäischer Odinshühnchen (Phalaropus lobatus). Die Vogelwarte, 26: 329–336. SCHIEMANN H. 1989. Vom Durchzug und der Übersommerung des Odinswassertreters in Osteuropa. Der Falke, 36: 14–21. SIKORA A., ZIELI¡SKI P. 2000. Jesienna w´drówka p∏atkonoga szyd∏odziobego Phalaropus lobatus przy ujÊciu Wis∏y w latach 1983–2000. Not. Orn., 41: 247–276. SNOW D. W., PERRINS C. M. 1998. The Birds of the Western Palearctic. Concise Edition. Vol. 1. Non-Passerines. Oxford, New York, 1008 s. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 29 000–51 000 p., na Grenlandii 5000–20 000 p., a dla Rosji liczebnoÊç jest szacowana na 100 000–1 000 000 p. Na po∏udniowych kraƒcach zasi´gu liczebnoÊç p∏atkonoga szyd∏odziobego generalnie spada, a na pó∏nocy europejskiej cz´Êci Rosji i na Spitsbergenie jest stabilna. W po∏udniowej Norwegii sà oznaki ekspansji na po∏udnie. Na Islandii liczebnoÊç l´gowych ptaków nie zmienia si´ lub nieznacznie wzrasta. Nie jest znana liczebnoÊç zimujàcych ptaków. W okresie w´drówek gatunek jest spotykany w niektórych rejonach Êwiata szczególnie licznie wiosnà. Np. wa˝nym miejscem zatrzymywania si´ gatunku w poczàtkowym okresie wiosennej w´drówki sà jeziora s∏onawe w Iranie, gdzie na jez. Maharlu liczebnoÊç oceniono na oko∏o 100 000 ptaków. Natomiast nad Morzem Azowskim spotykano skupienia do 8000 os. Jeszcze wi´ksze koncentracje, do 600 000 os., stwierdzono na jez. Tengiz w Kazachstanie. Ocen´ d∏ugotrwa∏ych trendów liczebnoÊci utrudniajà znaczne fluktuacje z roku na rok, co znajduje odzwierciedlenie w bardzo zmiennej wieloletniej dynamice liczebnoÊci ptaków pojawiajàcych si´ podczas jesiennej w´drówki przy ujÊciu Wis∏y. Podczas 4 sezonów jesiennych w latach 1983–2000 spotykano tu stada liczàce 100–150 ptaków, choç w niektórych latach tylko pojedyncze p∏atkonogi. Wiosenna w´drówka jest w kraju s∏abo widoczna. Stadka ptaków wiosnà nie przekraczajà 10 os., wyjàtkowo 25 os. pod koniec maja 1989 na Jez. Rakutowskim. 149 Ptaki (cz´Êç II) Poradniki ochrony siedlisk i gatunków A170 150 STAWARCZYK T., GRABI¡SKI W., KARNA A. 1996. Migracja siewkowych Charadriiformes na zbiornikach Nyskim i Turawskim w latach 1976–94. Ptaki Âlàska, 11: 39–80. TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebnoÊç. Warszawa, 462 s. TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s. TOMKOVICH P. S., VUOLANTO S., MOROZOV V. V. 1997. Phalaropus lobatus Red-necked Phalarope. W: HAGEMEIJER W. J. M., BLAIR M. J. (red.) The EBCC Atlas of Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. London, s. 317. WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wetlands International Global Series No. 12. Wageningen, The Netherlands, 226 s. ZIELI¡SKI M., STUDZI¡SKI S. 1996. Awifauna B∏ot Rakutowskich pod W∏oc∏awkiem. Not. Orn., 37: 259–300. Arkadiusz Sikora
