4 KASIA rosliny

Gatunki roÊlin
Agrimonia pilosa
1mm
1939
Agrimonia pilosa
Ledeb.
Rzepik szczeciniasty
Syn.: A. dahurica Willd. ex Ser.
Spermatophyta, Magnoliophytina [= Angiospermae],
Magnoliopsida [= Dicotyledoneae], Rosaceae – ró˝owate
1mm
1
2
hypancjum
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Rodzaj Agrimonia, dzi´ki bardzo charakterystycznym liÊciom, ˝ó∏tym groniastym kwiatostanom i kolczastym hypancjom, jest ∏atwy do identyfikacji. Trzy gatunki z tego rodzaju wyst´pujàce w Polsce sà, na pierwszy rzut oka, doÊç
podobne. Oznaczajàc roÊlin´, nale˝y zwróciç uwag´
na nasad´ odcinków liÊciowych (1) – u rzepika pospolitego A. eupatoria i rzepika wonnego A. procera jest ona
zwykle zaokràglona (a nie klinowata) i zawsze zàbkowana (a nie ca∏obrzega). U obu tych gatunków kolce
na szczycie hypancjum (2) sà odstajàce lub wzniesione, ale
nie stulone sto˝kowato, jak u A. pilosa.
1
1
2
Biologia gatunku
72
1cm
RoÊlina zielna wieloletnia, wysokoÊci 50–150 cm, o niezbyt
silnym, poziomym k∏àczu, zwykle rozga∏´ziona, równomiernie ulistniona. ¸odyga ow∏osiona niezbyt g´sto d∏ugimi, odstajàcymi w∏oskami i licznymi maleƒkimi gruczo∏kami. LiÊcie
przerywano-nieparzystopierzaste, z przylistkami. Odcinki liÊciowe w nasadzie d∏ugoklinowate, w dolnej cz´Êci ca∏obrzegie, w górnej po∏owie najszersze i brzegiem wcinano
pi∏kowane lub pi∏kowano wr´bne (3–8 par zàbków, z du˝ym, wyd∏u˝onym zàbkiem szczytowym). Górna strona liÊcia
naga lub z rzadka ow∏osiona, dolna – jaÊniejsza, z d∏ugimi,
sztywnymi w∏oskami na nerwach i z licznymi, bardzo drobnymi, lÊniàcymi gruczo∏kami na ca∏ej powierzchni. Kwiaty
o Êrednicy 6–9 mm zebrane w wyd∏u˝one k∏osokszta∏tne
grona. Dzia∏ek kielicha 5; p∏atki blado˝ó∏te, tak˝e w liczbie 5. Pr´cików 10–20. S∏upki 2, zag∏´bione w kubeczkowatym dnie kwiatowym (hypancjum). Owoc – nie∏upka, zwykle
tylko 1, tak˝e ukryta w hypancjum. Hypancjum 4–5
x 3–3,5 mm, sto˝kowate, g∏´boko bruzdowane, pokryte
krótkimi w∏oskami i niekiedy gruczo∏kami; w górnej cz´Êci
z licznymi sto˝kowato stulonymi kolcami, z których najbardziej wewn´trzne sà splecione ze sobà.
10cm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
Agrimonia eupatoria
2
Agrimonia procera
ti i in. 1986); zapylana przez owady. Z 2 s∏upków rozwija
si´ zwykle 1. Rozsiewanie epizoochoryczne, mo˝liwe dzi´ki czepnym kolcom na hypancjum. EfektywnoÊç owocowania nie by∏a u nas badana (niewykluczone, ˝e tu – na kraƒcach zasi´gu – jest ni˝sza). Siewka – z pojedynczymi,
a póêniej 3-listkowymi liÊçmi, nietworzàcymi rozetki.
Gatunek daje mieszaƒce z A. eupatoria i prawdopodobnie
z A. procera (Szafer, Paw∏owski 1955).
Rozmna˝anie wegetatywne
Poziome, rozga∏´ziajàce si´ k∏àcze wytwarza w pewnej odleg∏oÊci kolejne ∏odygi nadziemne z nielicznymi liÊçmi
u nasady (Nuchimovskij 2002).
Forma ˝yciowa
Hemikryptofit, o s∏abo zdrewnia∏ym k∏àczu.
Aspekty populacyjne
Rozmna˝anie generatywne
RoÊlina kwitnie od czerwca do poczàtku sierpnia, niekiedy
tak˝e we wrzeÊniu (w Finlandii: lipiec – sierpieƒ, Hämet-Ah-
RoÊliny tworzà najcz´Êciej kilku – kilkunasto∏odygowe skupienia. Brak danych o wahaniach liczebnoÊci populacji
na poszczególnych stanowiskach.
RoÊliny kwiatowe
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
RoÊlina zwiàzana z doÊç suchym lub Êrednio wilgotnym
pod∏o˝em humusowym, kamienisto-gliniastym lub piaszczysto-gliniastym; zwykle o odczynie oboj´tnym lub lekko
kwaÊnym. Preferuje stanowiska umiarkowanie oÊwietlone,
choç znosi pó∏cieƒ. Gatunek obszarów o klimacie umiarkowanym ch∏odnym. Ze wszystkich trzech gatunków rzepików wykazuje najmniejsze wymagania co do temperatury.
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu gleby) i trofizmu wg Zarzyckiego i in. (2002)
wynoszà odpowiednio: L = 3–4, T = 3, R= 4, Tr = 3–4.
Wyst´powanie w Polsce
Centrum wyst´powania w granicach Polski stanowi pó∏nocno-wschodnia cz´Êç kraju. Gatunek notowany niezbyt
cz´sto na Pojezierzu Litewskim: w Puszczy Rominckiej (np.
w okolicy ˚ytkiejm), w Puszczy Augustowskiej (np. w okolicy Gib), nad Wigrami (np. Maçkowa Ruda), w Puszczy Knyszyƒskiej (np. Lipowy Most, Z∏ota WieÊ, Studzianki, Talkowizna), w Puszczy Bia∏owieskiej (okolice Bia∏owie˝y i Hajnówki). Dalej na zachód stanowisk jest stopniowo coraz
mniej, np. w Puszczy Boreckiej (Lewkowo, Lipowo, Olszewo), na Pojezierzu E∏ckim (Bajtkowo), w Krainie Wielkich
Jezior (okolice Gi˝ycka, Miko∏ajek, W´gorzewa, K´trzyna),
na Pojezierzu Olsztyƒskim (np. w okolicy Szczytna). Najdalej na zachód po∏o˝one jest oderwane stanowisko ko∏o Elblàga. Mniej wi´cej 1/3 notowaƒ pochodzi z koƒca XIX i poczàtku XX w. (Abromeit i in. 1898–1940), pozosta∏e g∏ównie z lat szeÊçdziesiàtych i siedemdziesiàtych (obfite dane A. Soko∏owskiego). Bardzo interesujàcy jest fakt
stwierdzenia w latach dziewi´çdziesiàtych XX w. wyst´powania pojedynczych stanowisk rzepika szczeciniastego
w po∏udniowo-wschodniej cz´Êci kraju: w okolicach Wo∏osatego i Ustrzyk, jednak na siedliskach antropogenicznych
(Zemanek, Winnicki 1999, W. Paul – inf. pisemna) i w dolinie Wis∏oki (Zarzyka 2001). Istnieje hipoteza zawleczenia
tego gatunku (byç mo˝e na sierÊci owiec) ze stanowisk
w Rumunii (Zarzyka, inf. ustna).
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
9170-2 – gràd subkontynentalny – lasy liÊciaste o bogatej
strukturze, d´bowo-lipowo-grabowe, z udzia∏em
drzew iglastych, we wschodniej i Êrodkowo-wschodniej Europie.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Gatunek o kontynentalno-eurazjatyckim typie zasi´gu
(Hulten, Fries 1986, Dostal 1989). Wyst´puje we wschodniej Europie – w europejskiej cz´Êci Rosji, w strefie lasów liÊciastych (ze Êwierkiem), borów mieszanych sosnowo-Êwierkowo-d´bowych, borów sosnowych (Komarov 1941), w pó∏nocnej cz´Êci Ukrainy, sporadycznie
w strefie lasostepu (Êwietliste lasy i zaroÊla, miejsca otwarte) i zupe∏nie wyjàtkowo w strefie stepów (Prokudin 1999);
spotykany tak˝e na Kaukazie, w lasach d´bowych z elementami zimozielonymi. Na zachód si´ga po po∏udniowà
Finlandi´ (Hämet-Ahti i in. 1986), pó∏nocno-wschodnià
Polsk´ i Êrodkowà Rumuni´. W Azji zasi´g obejmuje Syberi´, cz´Êç Mongolii, Himalaje i Daleki Wschód: Japoni´ (tu
m.in. w murawach z Miscanthus sinensis), wschodnie Chiny, Kore´ i Sachalin (Numata 1974, Vorošilov 1966, Ko-
1939
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
W obr´bie swego eurazjatyckiego zasi´gu rzepik szczeciniasty wyst´puje w lasach liÊciastych i mieszanych, w zaroÊlach, na polanach, brzegach rzek i jezior, na zboczach
wàwozów, na ∏àkach, wypaleniskach, skrajach dróg (Komarov 1941, Dostal 1989).
W Polsce gatunek notowany jest w Êwietlistych lasach liÊciastych (klasa Querco-Fagetea) – w gràdach subkontynentalnych (Tilio cordatae-Carpinetum betuli) oraz w borach mieszanych (klasa Vaccinio-Piceetea): subborealnym
(Serratulo-Pinetum) i kontynentalnym (Querco roboris-Pinetum); spotykany najcz´Êciej w zaroÊlach na brzegach lasów, na polanach i przydro˝ach leÊnych, a tak˝e na skraju
nasadzeƒ leÊnych i m∏odników sosnowych.
marov 1941). W Himalajach, w odmianie A. pilosa var.
nepalensis (D. Don) Nakai, dociera do wysokoÊci 1500,
a lokalnie nawet do 2100 m n.p.m. (Hara 1966).
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – w∏àczony do Za∏àcznika II DS na mocy Traktatu Akcesyjnego podpisanego
w Atenach w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2004 r.
73
Gatunki roÊlin
1939
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – nie uwzgl´dniono;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001) – niewymieniony; b´dzie natomiast zamieszczony w opracowywanej obecnie „Czerwonej
ksi´dze roÊlin województwa podlaskiego”.
Wyst´powanie gatunku na obszarach
chronionych prawem
Stanowiska rzepika szczeciniastego znajdujà si´ w granicach Parków Narodowych: Wigierskiego, Bia∏owieskiego,
Bieszczadzkiego.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Gatunek, dzi´ki prof. Soko∏owskiemu, stosunkowo cz´sto notowany jeszcze w latach siedemdziesiàtych, póêniej nie cieszy∏
si´ wi´kszym zainteresowaniem badaczy, a˝ do po∏owy lat
dziewi´çdziesiàtych XX w. Do 2004 r. nie znajdowa∏ si´ na liÊcie naszych gatunków chronionych, nie figuruje w „Polskiej
czerwonej ksi´dze roÊlin”, nie nale˝y do „gatunków specjalnej troski” obj´tych monitoringiem w ramach badaƒ w pó∏nocno-wschodniej Polsce. Dlatego doÊç trudno jest oceniç
aktualny stan i dynamik´ populacji. Rekonesans w Puszczy
Knyszyƒskiej w 2003 r. pozwoli∏ na odnalezienie kilku stanowisk, a kondycj´ populacji mo˝na oceniç jako doÊç dobrà.
Potencjalne zagro˝enia
Rzepik szczeciniasty wyst´puje u nas na kraƒcach zasi´gu,
a wi´c „z natury” nie jest cz´sty tam, gdzie warunki klimatyczne sà dla niego ju˝ mniej korzystne. Jak si´ wydaje,
na stanowiskach w Polsce gatunek, choç rzadki, nie jest zagro˝ony, o ile tylko nie sà zagro˝one zbiorowiska leÊne,
z którymi jest zwiàzany.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Dopiero monitoring (p. ni˝ej) umo˝liwi ocen´ aktualnych zasobów i potencjalnego zagro˝enia gatunku oraz pozwoli
na sformu∏owanie propozycji dzia∏aƒ ochronnych. Do tego
czasu istotne jest utrzymanie w mo˝liwie niezmienionym stanie zbiorowisk leÊnych, gdzie wyst´puje rzepik szczeciniasty.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Proponowane zagadnienia badawcze to, przede wszystkim,
ocena skutecznoÊci rozmna˝ania generatywnego i wegetatywnego A. pilosa. Warto równie˝ wyjaÊniç problem tworzenia mieszaƒców z dwoma pozosta∏ymi gatunkami rzepika.
Wskazane by∏oby podj´cie prób uprawy ex situ rzepika
szczeciniastego. Jak si´ wydaje, do tej pory w naszych ogrodach botanicznych ten gatunek nie by∏ uprawiany.
74
Monitoring
Brak danych.
Rozpocz´cie monitoringu stanowisk w pó∏nocno-wschodniej Polsce jest przewidziane od 2004 r., w ramach zbioru
materia∏ów do „Czerwonej ksi´gi roÊlin województwa podlaskiego” (E. Piro˝nikow – inf. ustna). Stanowiska w po∏udniowo-wschodniej Polsce, choç raczej antropogenicznego
pochodzenia, b´dà, byç mo˝e, monitorowane przez oÊrodek krakowski.
Bibliografia
ABROMEIT J., JENTZSCH A., VOGEL G. 1898–1940. Flora von
Ost- und Westpreussen. Preuss. Bot. Verein. Königsberg, R.
Friedländer und Sohn, Berlin.
DOSTÁL J. 1989. Nová květena ČSSR. 1. Academia, Praha.
HÄMET-AHTI L., SUOMINEN J., ULVINEN T., UOTILA P., VUOKKO S.
1986. Retkeilykasvio. Suomen Luonnonsuojelun Tuki Oy, Helsinki.
HARA H. 1966. The flora of Eastern Himalaya. Univ. of Tokyo
Press, Tokyo.
HULTEN E., FRIES M. 1986. Atlas of North European vascular
plants. North of the Tropic of Cancer. Vol. 1. Koeltz Scientific
Books, Königstein.
KOMAROV W. L. (red.) 1941. Flora SSSR. T. 10. Izdat. Akademii
Nauk SSSR, Moskva.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data
book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
NUMATA M. 1974. The flora and vegetation of Japan. Elsevier
Sci. Publ. Comp., Amsterdam, London, New York.
NUCHIMOVSKIJ E. L. 2002. Osnovy biomorfologii semennych
rastienij. Gabitus i formy rosta v organizacii biomorf. T. 2.
Izdat. Overley, Moskva.
PROKUDIN J. N. 1999. Opredelitel’ vysšich rastienij Ukrainy. Naukova Dumka, Kiev.
SZAFER W., PAW∏OWSKI B. 1955. Flora polska. RoÊliny naczyniowe Polski i ziem oÊciennych. T. 7. PWN, Warszawa.
TUTIN T. G., HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M., VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red) 1968. Flora
Europaea. Vol. 2. Cambridge University Press, Cambridge.
VOROŠILOV V. N. 1966. Flora sovietskogo Dalniego Vostoka. Izdat. Nauka, Moskva.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z., WO¸EK
J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values of vascular
plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut Botaniki PAN, Kraków.
ZARZYKA M. 2001. RoÊliny naczyniowe górnego biegu Wis∏oki
(Beskid Niski). Vascular plants of upper Wis∏oka river (Beskisd
Niski Mts.). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 8: 43–62.
ZEMANEK B., WINNICKI T. 1999. RoÊliny naczyniowe Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Vascular plants of the Bieszczady
National Park. Monogr. Bieszczadzkie 3: 1–249.
Barbara Sudnik-Wójcikowska