Prusy królewskie w ramach Korony Polskiej

Prusy królewskie w ramach Korony Polskiej
1454-1466 wojna trzynastoletnia
1454 – akt inkorporacji
1467 – Krzyżacy zmuszeni przenieść stolice do Królewca
Obejmowały obszar: ziemia chełmińska, Pomorze Gdańskie, prawobrzeżne Powiśle z Malborkiem i Elblągiem
oraz Warmia biskupia. Poza granicami Bytów i Lębork.
Prusy Królewskie dzieliły się na 3 województwa:
- Chełmińskie; 2 powiaty: chełmińskie i michałowskie, odrębny Toruń, Chełmża, Wąbrzeźno, Lubawa,
Kurzędnik, do diecezji chełmińskiej, osobno Toruń
- Malborskie; Wielkie i Małe Żuławy, 1 powiat sztumski, komturstwa malborskie, elbląskie i
dzierzgońskie, należało do diecezji pomezańskiej, odrębna jednostka Elbląg i diecezji warmińskiej
- Pomorskie: 8 powiatów: człuchowski, gdański, mirachowski, nowski, pucki, świecki, tczewski,
tucholski, gł do diecezji włocławskiej, odrębne terytorium miasta Gdańska
- odrębna jednostka – Warmia – 10 komornictw, z których 7 podlegało władzy bpa: braniewskie,
dobromiejskie, jeziorańskie, lidzbarskie, orneckie, reszelskie, wartemborskie, tj barczewskie, a 3 do
kapituły fromborskie, melzackie, tj, pieniężnieńskie, olsztyńskie. Próba autonomii przez bpa Tungena
(oddanie się Tungena i Zakonu w ręce Korwina króla węg, który walczył z Jagiellonami o tron czeski –
protest króla, poparcie Gdańska i (próba osadzenie Wincentego Kiełbasy), ograniczona w skutek
interwencji przez króla, odtąd bp mianowany, zajął miejsce senatora królewskiego, zobowiązany do
przysięgi, apelacja do sądu król. Wybór pośredni króla spośród 4 kandydatów. Bp warmiński uchodził
za czołowego radcę (senatora) Prus Królewskich, stając się od XVI w przewodniczącym Rady Pruskiej
Geneza odrębności kulturowej i politycznej Prus.
Odrębności prawno-ustrojowe wynikały z aktu inkorporacji 1454 i przywilejów wielkich miast. Kompetencje
władzy królewskiej ograniczone. Dzielnica długo autonomiczna. Polityka króla od początku do ograniczenia
swobód pruskich i umocnienia wpływów centralistycznych:
-
1467 zniesienie urzędu gubernatora i mianowanie starosty jako swego namiestnika a nie reprezentanta stanów (Ścibor
Bażyński mianowany woj. malborskim, a po śm nie odnowił król już jego funkcji 1480)
prawo zwoływania przez króla Rady i stanów pruskich, podobnie jak w Koronie sejmików szlacheckich
egzekwowanie podatków na wojny z Turcją i Tatarami
starania o pomoc zbrojną z Prus (stany uważały że Korona jest zobowiązana ich do obrony, nie odwrotnie)
przejęcia 1506 zarządu nad skarbem pruskim królewskiego podskarbiego
obsadzanie administracji przez urzędników królewskich, starostwa przybyszami z Korony, starostwo malborskie, wykup
starostw pruskich, 1485 najważniejsze staje się starostwo malborskie powierzone Zbigniewowi Tęczyńskiemu miało być
zwierzchnie nad pozostałymi 17.
Konflikt szlachty z Gdańskiem wykorzystuje król do ścisłego zjednoczenia Prus z Koroną 1569 (unia pol-lit).
1526 – Z I Stary łamie rewolty społ-rel w miastach pruskich, gł w Gdańsku, szlachta pruska popiera króla
wkraczając razem z nim do upokorzonego Gdańska. Odbył się zjazd stanów pruskich bez wpływu miast. –
wzrost znaczenia szlachty i ułatwiające jednoczenie się z Koroną.
1520-1525 – Prusy Książęce lub Księstwo Pruskie, lenno Polski ze stolicą w Królewcu, utworzone w wyniku
wojny z Zakonem Krzyżackim 1520-1525 oraz sekularyzacji pod wpływem reformacji. Książę zobowiązany do
hołdu, pomocy wojskowej, odwołanie od wyroków sądów pruskich możliwe do sądów królewskich.
Potencjał ekonomiczny.
Specyfikacja stosunków wyznaniowych
Antagonizmy i rozwarstwienie w dużych miastach. Patrycjusze upodabniali się do arystokracji feudalnej.
Pierwsze wystąpienia zwolenników reformacji, 1521 Toruń, 1522 Gdańsk, Braniewo 1524. Także dowódcy
Zakonu krzyżackiego skłaniali się do reformacyjnych haseł. Nieurodzaj, walka z Zakonem przyczyna rewolt w
miastach pruskich.
Indygenat pruski
Indygenat – przyznanie cudzoziemcowi szlachectwa polskiego, prawo indygenatu posiadał król, po raz pierwszy przyznane synom
Batorego, od 1641 prawo indygenatu posiadał sejm walny. Prawo do urzędu dopiero w 3 pokoleniu. W Prusach Królewskich istniał
odrębny indygenat pruski o zasięgu regionalnym, który zastrzegał godności i urzędy lokalne wyłącznie dla miejscowej szlachty.
Nadawanie urzędów i godności kościelnych oraz świeckich oraz starostwa ludziom osiadłym w Prusach. Wyższe godności król
powinien nadawać przy udziale radców pruskich. Kapituły prawo wolnego wyboru prałatów bez ingerencji króla a nawet pp.
Król nie powinien rozpoczynać wojny i nakładać podatków bez zgody rady pruskiej.
Przywilej inkorporacyjny Kazimierza Jagiellończyka po wojnie 13 letniej z 6 III 1454, przywilej zapewniał:
1
-
ziemią i miastom wpływy na rządy dzielnicy pruskiej
ustanowienie urzędu gubernatora (1 Jan Bażyński) jako namiestnika – mianowany był przez króla ale był reprezentantem
Prus – zniesiony już 1467 (wprowadza urząd starosty, który był namiestnikiem królewskim)
urzędy ziemskie obsadzone miejscowymi przedstawicielami
głównym gronem ustrojowym była Rada Pruska, która stanowczo odrzucała ingerencję Korony w autonomię
zjazdy ogółu stanów pruskich – jako odrębny używano j. niem.
osobna moneta wybijana w Toruniu i Gdańsku – osobny skarb w Malborku
Narodowość pruska
W akcie inkorporacji Prusy określane są jako część państwa polskiego mające odmienne przywileje i prawa,
w konsekwencji są odrębnym krajem.
System monetarny pruski przetrwał do rozbiorów, dobra moneta złoty pruski, grzywna, z czasem złoty pruski
stał się jednostką przeliczeniową. Łan chełmiński, korzec i łaszt był podstawą do obliczeń nie tylko w Prusach
ale i w Koronie.
Brak scentralizowanej władzy w Polsce sprzyjał na rozwój partykularyzmu. Tylko mieszczaństwo pruskie
miało swoją reprezentację w Sejmiku pruskim.
Prusy Królewskie a Prusy Książęce
Z II August szukając sojuszników przeciw Moskwie uznał prawa bocznej (elektorskiej) linii Hohenzollernów do objęcia
władzy w Prusach Książęcych (1563).
W Prusach Królewskich więcej miast, ludności, szlachty.
3 okręgi Sambia, Natangia, Górne Prusy Oberland.
39 starostww tym 5 dziedzicznych: Dąbrówna, Iława, Szymbark, Gierdawa, Nauhof.
Sejm zwoływał książę, głosowanie wymagało jednomyślności, 3 stany sejmujące:
- I izba stan panów 2 bpów, 6 hrabiów, 12 radców
- II izba posłowie z wyboru na sejmikach
- III izba posłowie miejscy, gł 3 miasta królewieckie
Walka księcia ze stanami, dążenie do absolutyzmu. Książę był pierwszym senatorem koronnym.
Poczucie wspólnoty ogólnopruskiej
Społeczeństwo dążyło do zjednoczenia z Polską ze względów ekonomicznych i ustrojowych, nie
narodowościowych. Patrycjat gdański był niemiecki, brak choćby jednego polskiego nazwiska.
Reformacja sprzyjała rozbudzeniu poczucia narodowemu. Miasta były niemieckie lub zniemczone.
Na wsi nazwiska gł polskie. Samo pojęcie narodowości było słabo rozwinięte z wyjątkiem patrycjatu i
zamożnej szlachty. Np. Elblążanie uważali się za Prusaków, czyli mieszkańców tej ziemi. Funkcjonuje to do
XIX wieku rozwinięcia się nacjonalizmu.
Odrębność i powiązania pomiędzy obu częściami Prus
Albrecht szukał kontaktów zawsze z bogatym mieszczaństwem i możnowładztwem w Prusach Królewskich.
Od 1466 dążenia do ograniczenia odrębności ustrojowych.
Administracja wewnętrzna
Patrycjat – najzamożniejsza grupa mieszkańców miast, właściciele nieruchomości, kupcy, bankierzy. Walczyli o zrównanie ze stanem
szlacheckim.
Pospólstwo – posiadali prawa miejskie, średni i drobni kupcy, rzemieślnicy cechowi. Nie mogli zasiadać w Radzie miejs. i ławie sądo
Plebs – biedota miejska, nie mieli praw polit, ludzie najemni
Prusy Królewskie - podział administracyjny:
1.
2.
3.
3 województwa: chełmińskie, malborskie, pomorskie, Warmia biskupia
powiaty, 8 w pomorskim, 2 w chełmińskim i 1 w malborskim
3 wielkie miasta, które miały nadania ziemskie stanowiące ich patrymonium
odrębne jednostki – obszary wydzielone: dobra bpa chełmińskiego
4.
Powiaty stanowiły okręgi skarbowe, sądowe i wojskowe.
Najważniejsza stała się Rada Pruska – skład: na początku po 7 ze szlachty i 7 mieszczan
-
bpi chełmiński i warmiński
3 wojewodów: chełmiński, malborski, pomorski
3 kasztelanów: chełmiński, elbląski, gdański
3 podkomorzych: chełmiński, malborski, pomorski
posłowie 3 wielkich miast: Torunia, Elbląga i Gdańska
Przewodniczącym bp warmiński. Rada zbierała się kilkakrotnie w roku, na polecenie króla lub własne.
2
Rada Pruska odmawiała udziału w obradach Rady Królewskiej, we wspólnych posiedzeniach senatu czy sejmu
Rzeczypospolitej, domagała się odrębnych narad z królem.
W sprawach podatkowych i wojskowych Rada odwoływała się do ogółu stanów – Landtag, znany pod nazwą
sejmu pruskiego, lub sejmiku, od 1526 – Sejmiku Generalnego.
Sejmik Generalny – początkowo 2 izby: izba wyższa, ziemskiej, bpi i dygnitarze świeccy i szlachty miejskiej.
Uchwały jednomyślnie zapadały. Zbierał się 2 razy do roku. Ostatni 1767.
3 izby:
- Rada złożona z panów, bpów, wojewodów, kasztelanów i podkomorzych – przewodniczył marszałek
2 izba przewodniczył zawsze burmistrz Malborka.
- przedstawicieli 3 wielkich miast
- izba niższa posłów ziemskich i przedstawicieli mniejszych miast
Obrady zjazdu ogółu stanów zbierały się rzadziej niż Rady, obrady w 2 izbach: szlacheckiej (w tym duch) i
mieszczańskiej. Posłowie króla nie dopuszczani do obrad. Do podjęcia uchwał wymagana była większość.
Rządy oligarchii magnackiej i wielkich miast.
Sejmiki generalne zwyczajne i nadzwyczajne. Zaprzysięganie urzędników ziemskich
Zwyczajne – 2 razy w roku, sprawy sporne, zanik w poł XVII.
Sejmiki Generalne nadzwyczajne, przed sejmem koronnym, lub po sejmie. Wybierano posłów na sejm
koronny.
Sejmiki partykularne – miały być zwoływane przed każdym Sejmikiem Generalnym, zwoływał wojewoda,
wybierały posłów na Sejmiki Generalne
Gdańsk miał prawo sądzenia szlachty.
Starosta w PK oznaczał dzierżawcę królewszczyzn, mający władzę sądowniczą nad swoimi poddanymi.
Władzę zwierzchnią nad szlachtą miała tylko wojewoda: zwoływał pospolite ruszenie, zwoływał sejmiki
powiatowe i partykularne, zastępcą jego był kasztelan – godność jak podkomorzego tytularna.
W Prusach obowiązywało prawo chełmińskie (odmiana magdeburskiego) podstawa lokowania miastunifikacja prawa. Sędzia i ławnicy.
Sądy ziemskie: sprawy cywilne, majątkowe szlachty osiadłej i mieszczan, posiadaczy dóbr ziemskich,
zwierzchnictwo wojewody, który zastąpił komturów. Król mianował sędziów ziemskich spośród szlachty
pruskiej.
Apelacja do sejmików generalnych, a stąd do króla.
Sądownictwo kryminalne przejęte przez wojewodów, którzy sądzili sprawy kryminalne przy pomocy
ławników. Obok sądów ziemskich – kompetentnych dla szlachty funkcjonowały sądy miejskie i wiejskie.
Sądy grodzkie – ława pod przewodnictwem sołtysa lub rady miejskiej. W dużych miastach starosta, zw
murgrabią. Rozstrzygały sprawy szlachty nieosiadłej i sprawy karne.
Sądownictwo wiejskie – sołtys i ławnicy. W dobrach królewskich chłopi podlegali staroście.
Miasta nie uznawały apelacji od wyroków własnych sądów. Rada Pruska najwyższą instancją odwoławczą, od
wyroków zastrzeżona była apelacja króla.
Prusy w ramach Rzeczypospolitej – podsumowanie.
Po burzliwym roku 1526 wzrasta pozycja szlachty, przed każdym zjazdem generalnym wojewodowie mają
zwoływać sejmiki wojewódzkie. Zakaz wtrącania szlachty do więzień w miastach, zakaz nabywania dóbr
ziemskich mieszczanom. Szlachta mogła nabywać dobra w miastach. Szlachta w Prusach musiała wywalczyć
przywileje, które miała szlachta w Koronie.
Mimo wszystko uprawnienia gospodarcze szlachty były w tyle za jej aspiracjami, także sądowe, ograniczenie
wolności chłopskiej nie zostały uznane przez miasta.
Prusy zawsze dążyły do autonomii, problem finansowania wojen toczonych na odległych granicach, religia.
Teoretycznie dostęp do urzędów Prusaków w Koronie, ale gł odwrotnie.
3