historia (pobierz) - Gimnazjum 5 Płock

HISTORIA – POWTÓRZENIE
Kl. I
Podział historii: prehistoria ( okres do wynalezienia pisma), starożytność ( od 3500.p.n.e.
do 476 r. n.e.), średniowiecze ( 476r. do 1492 r.- odkrycie Ameryki przez Kolumba),
nowożytność( czasy do 1918 r. ), historia najnowsza (od 1918 r. do dziś)
Epoki historyczne:
- kamienia łupanego( koczowniczy tryb życia, zbieractwo i łowiectwo)- paleolit
- kamienia gładzonego ( osiadły tryb życia, rolnictwo)
- brązu
-żelaza
Ojczyzną praczłowieka była Afryka
Najstarsza cywilizacja to Mezopotamia – Międzyrzecze
MEZOPOTAMIA:
- obecny Irak
- położona w dorzeczu rzek: Tygrys i Eufrat
- tworzyła miasta- państwa
- główne osiągnięcia: pismo klinowe ( na glinianych tabliczkach), kodeks Hammurabiego
oparty na zasadzie „ oko za oko, ząb za ząb” koło garncarskie( Sumerowie), system
sześćdziesiętny ( podział godziny na 60 minut )osiągnięcia matematyczne i
astronomiczne
- religia: politeizm ( wiara w wielu bogów)
EGIPT
położony w pólnocno-wschodniej Afryce
- nad rzeką Nil ( Egipt darem Nilu)
- władzę sprawował faraon ( rządy nieograniczone – despotyczne)
- społeczeństwo podzielone na grupy: faraon, kapłani, urzędnicy (w tym pisarze),
wojskowi, kupcy i rzemieślnicy, chłopi i niewolnicy
- pismo obrazkowe- hieroglify, pisano na papirusie
- osiągnięcia: system nawadniający ( irygacyjny), budownictwo ( świątynie, piramidy,
grobowce), obliczanie terminu zaćmienia słońca i wylewu Nilu, określanie kątów w
trójkącie, osiągnięcia medyczne, mumifikowanie ( balsamowanie) zwłok
- religia: politeizm ( wiara w wielu bogów) : Set, Nut, Ozyrys, Izyda, Horus ,Re
- tworzenie mumii czyli zabalsamowanych zwłok zamkniętych w sarkofagu
-wyobrażenia o życiu pozagrobowym
PALESTYNA ( IZRAEL)
- położona na bliskim Wschodzie nad rzeką Jordan
- warunki geograficzne: obszary pustynne i półpustynne
- zajęcia ludności: hodowla i rybołówstwo
- pierwszy król Saul, potem Dawid ( pokonał Goliata) i Salomon ( wybudował świątynię)
-ludność nazywano Żydami, Hebrajczykami lub Judejczykami
- Wiara w jednego Boga ( monoteizm), nazwa religii : judaizm
1
- święta księga to Biblia, największe święto – Pascha, zbiór praw- Dekalog
- Żydzi uciekli z niewoli babilońskiej
STAROŻYTNA GRECJA( HELLADA)
-położona na Półwyspie Bałkańskim w Europie
- otoczona trzema morzami: Egejskim, Kreteńskim i Jońskim ,co powodowało, że
ludność zajmowała się rybołówstwem
- niewielka ilość ziemi uprawnej ( ¾ powierzchni zajmowały góry Bałkany)powodowała
konieczność tworzenia kolonii poza granicami Grecji właściwej
- zamieszkiwanie przez ludność dolin powodowało, że Grecy ( inaczej Hellenowie)
tworzyli miasta- państwa- polis ( był to teren miasta z rynkiem czyli agorą i okoliczny
teren wiejski)
- najważniejsze polis greckie: Ateny i Sparta
- w Grecji wystąpiły trzy formy ustroju:
oligarchia czyli rządy arystokracji ( najbogatszych rodów)
tyrania czyli rządy jednego władcy, który przejął rządy siłą
demokracja- władza ludu
ATENY- najważniejsze polis greckie
- ustrój polityczny Aten to demokracja czyli władza ludu
W demokracji ateńskiej prawo do udziału we władzy mieli wszyscy obywatele:
mężczyźni urodzeni z matki Atenki i ojca Ateńczyka. Wyłączono kobiety, dzieci i
cudzoziemców. Obywatele tworzyli Zgromadzenie Ludowe. Za pomocą losowania
wybierało ono 700 urzędników, którzy sprawowali władzę przez rok. Porządek obrad
ustalała Rada Pięciuset. Wybierano ( nie losowano) 10 strategów. Najwybitniejszym
strategiem był Perykles. Osoby podejrzane za działalność przeciw demokracji
poddawano sądom skorupkowym ( ostracyzm) i skazywano na wygnanie.
Grecy byli dumni ze swojej demokracji, która była pierwowzorem dzisiejszych
demokracji europejskich.
SPARTA-polis, z którego pochodzili najlepsi żołnierze nazywani hoplitami
- położona na Półwyspie Peloponez
-ustrój Sparty to podwójna monarchia
Wszyscy obywatele Sparty tworzyli Zgromadzenie Ludowe – Eklezję
Zatwierdzali oni propozycje ustaw przygotowane przez Radę Starszych- Geruzję.
Najważniejszymi urzędnikami było 5 eforów, którzy zajmowali się administracją i
polityką zagraniczną. Na czele Sparty stało dwóch królów wybieranych na rok, ale ich
władza była ograniczona.
Wielka Kolonizacja- to zakładanie przez Greków kolonii poza półwyspem Bałkańskim
np. w Italii, Azji Mniejszej, na wybrzeżach M. Czarnego. Zjawisko to związane było z
małą ilością ziemi uprawnej w Grecji właściwej.
2
WOJNY GREKÓW Z PERSAMI:
Bitwa
pod
Maratonem
pod
Termopilami
Pod Salaminą
Dowódca
grecki
490 .p, n ,e, Miltiades
Data
Dowódca
perski
Dariusz
480r.p.n.e.
Leonidas
Kserkses
480 r. p .n.e.
Temistokles
Kserkses
Rezultat walk
Zwycięstwo
Greków
Klęska Greków
Zwycięstwo
Greków
-Przyczyny wojen: podporządkowanie przez Persów kolonii greckich w Azji Mniejszej,
dążenie Persów do ukarania Grecji za pomoc koloniom ( zwłaszcza Miletowi)
Skutki: konflikt Aten i Sparty ( wojna peloponeska)
RELIGIA
- Politeizm ( wielobóstwo)
- zbiory opowiadań o bogach i bohaterach greckich: mity
- dużą rola wyroczni ( największa wyrocznia w Delfach, gdzie wróżyła Pytia)
TEATR
- wystawiano komedie i tragedie
- -przedstawienia odbywały się w święto boga wina Dionizosa
- występowali tylko mężczyźni ( maksymalnie 3 aktorów i chór)
- mistrzowie tragedii Ajschylos, Sofokles, Eurypides
OLIMPIADY ( od 776 r. p.n.e.)
- trwały 5 dni, występowali mężczyźni i chłopcy, poświęcone Zeusowi, najważniejsze
odbywały się w Olimpii, na czas ich trwania kończono wojny
FILOZOFIA ( umiłowanie mądrości)
Grecy byli mistrzami filozofii. Najwybitniejszymi filozofami byli:
Sokrates ( „ Wiem, że nic nie wiem”)
Platon ( twórca Akademii)
Arystoteles ( wychowawca Aleksandra Macedońskiego)
Tales z Miletu
RZEŹBA
Mistrz rzeźby statycznej to Fidiasz ( wyrzeźbił posąg Ateny w Atenach i Zeusa
olimpijskiego), mistrz rzeźby dynamicznej- Myron ( wyrzeźbił „ Dyskobola”)
STYLE ARCHITEKTONICZNE W GRECJI: dorycki, joński, koryncki
NAJWYBITNIEJSZY ( domniemany) TWÓRCA EPOSÓW _To HOMER„Iliada”- poemat o wojnie trojańskiej
„ Odyseja”- poemat o wędrówkach Odyseusza
PODBOJU GRECJI DOKONAŁ FILIP II – KRÓL MACEDONII ( ojciec Aleksandra
Wielkiego) w 338r. p.n.e. po bitwie pod CHERONEĄ
3
ALEKSANDER WIELKI – najwybitniejszy wódz starożytności
- podbił Egipt, Macedonię, Persję, Fenicję, Macedonię ( Azję aż po Indie)
- stworzył kulturę hellenistyczną czyli mieszaniną kultury greckiej i kultury Wschodu
( trwała od śmierci Aleksandra do podboju Egiptu przez Rzym)
- wygrał bitwy pod Issos, Gaugamelą , rozwiązał „ węzeł gordyjski”
RZYM STAROŻYTNY
Według legendy kapłanka ( westalka) Rea Sylwia i bóg wojny Mars byli rodzicami
bliźniąt: Romulusa i Remusa. Porzucone bliźnięta wykarmiła wilczyca. Kiedy chłopcy
dorośli, pokłócili się podczas zakładania miasta. Romulus zabił Remusa i od niego
pochodzi miasto Roma –Rzym. Uważa się, że Rzym powstał około 753 r .p .n.e. na
Półwyspie Apenińskim
Początkowo w Rzymie panowała monarchia (rządy królów) , ale około 509 r. p .n .e
.wprowadzono republikę czyli formę ustroju, w którym władze są wybierane przez
obywateli na określony czas
Obywatele rzymscy tworzyli zgromadzenie, które uchwalało prawa i wybierało
urzędników: konsulów ( wybierani na rok, dowodzili armią), pretorów ( zajmowali się
porządkiem), cenzorów ( dbali o obyczaje), trybunów ludowych (dbali o lud).
O najważniejszych sprawach decydował senat- rada starszych
Obalenia republiki dokonał Juliusz Cezar- dożywotni dyktator. Został zamordowany w
44 r. p .n .e .przez Brutusa
Pierwszym cesarzem Rzymu był Oktawian August . Wprowadził formę rządów
nazywaną pryncypatem: pozostawił senat i nazwał siebie „ pierwszym wśród równych”.
Był najwyższym konsulem, trybunem ludowym i kapłanem. Od niego rozpoczęło się
cesarstwo rzymskie.
PODBOJE RZYMSKIE
Rzymianie podbili wszystkie kraje nad M. Śródziemnym. Podbite państwa nazywali
prowincjami i oddawali pod zarząd namiestnikom. Mieszkańców prowincji oddawali
procesowi romanizacji, która polegała na przejmowaniu obyczajów i języka rzymskiego
( łaciny).
Rzym stoczył 3 zwycięskie bitwy z Kartaginą czyli tzw. wojny punickie. Dowódcą wojsk
kartagińskich był Hannibal ( III i II wiek p.n.e.)
ARMIA RZYMSKA- podzielona była na legiony i manipuły.
KULTURA RZYMSKA:
- pismo łacińskie
- wybitne osiągnięcia prawne ( zasada: prawo nie działa wstecz), Zbiór zasad
prawnych: PRAWO XII TABLIC, KODEKS JUSTYNIANA
- osiągnięcia w budownictwie: drogi, mosty, luki triumfalne, teatry, świątynie ( wierzyli
w wielu bogów), łaźnie ( termy), bazyliki , akwedukty ( wodociągi), cyrki ( tory do
wyścigów konnych)
ZABYTKI: Panteon (świątynia wszystkich bogów), Forum ROMANUM ( rynek
rzymski), Koloseum, Circus Maximus, Termy Karakali, łuki triumfalne
4
RZYMIANIE PRZEJMOWALI OSIĄGNIĘCIA KULTURY GRECKIEJ ( teatr,
filozofię)
W I w.n.e. w wyznającym politeizm ( wielobóstwo) IMPERIUM RZYMSKIM pojawiła
się religia monoteistyczna- CHRZEŚCIJAŃSTWO. Religię tę zapoczątkował Jezus
Chrystus, którego życie opisane zostało w Nowym Testamencie
PRZYCZYNY UPADKU IMPERIUM RZYMSKIEGO:
- najazdy plemion barbarzyńskich; Gallów, Germanów, Ostrogotów, Wizygotów,
Wandali
- kryzys cesarstwa i walki o władzę
- brak możliwości obrony granic
W 395 r. n.e. cesarz Teodozjusz Wielki podzielił Imperium Rzymskie na cześć
wschodnią i zachodnią
W części wschodniej powstało Cesarstwo Bizantyjskie ze stolicą w Konstantynopolu.
Rozwijała się tam kultura bizantyjska. W 1054 r. doszło do schizmy wschodniej , w
wyniku której powstał kościół zachodni ( katolicki) i wschodni ( prawosławny)
W kościele zachodnim wzrosła rola papieża i powstawały zakony benedyktynów i
cystersów
ISLAM
- religia monoteistyczna – wiara w Boga Allacha
- twórcą religii był Mahomet
- za początek ery muzułmańskiej uważa się 622 r.- ucieczkę Mahometa z Mekki do
Medyny
- pięć filarów religii muzułmańskiej : jałmużna, post, wyznanie wiary, modlitwa 5x
dziennie, pielgrzymka do świętego miasta Mekka
- święta księga islamu: Koran
-w VIII wieku Arabowie ( wyznawcy islamu) stworzyli potężne imperium, podbijając
nawet europejską Hiszpanię
JUDAIZM- CHRZEŚCIJAŃSTWO- ISLAM
ŚREDNIOWIECZE
ROZPOCZĘŁO SIĘ W 476 R OD UPADKU CESARSTWA
ZACHODNIORZYMSKIEGO I TRWAŁO DO 1492 R ( ODKRYCIA Ameryki)
W V wieku na gruzach Cesarstwa Zachodniorzymskiego swoje państwo utworzyli
Frankowie. Stworzyli monarchię patrymonialną czyli taką , w której władza
przechodziła z ojca na syna.
Najwybitniejszym władcą tego państwa był KAROL WIELKI ( od niego pochodzi słowo
król).Obejmowało ono teren dzisiejszych Niemiec, Francji i Włoch. W 800 r. Karol
Wielki koronował się na cesarza. W 843r. jego państwo zostało podzielone między
wnuków: Ludwika Niemca( Niemcy),Karola Łysego ( Francja) i Lotara ( Włochy)
-traktat w VERDUN
Na obszarze państwa Ludwika Niemca w 962 r. Otton I utworzył I Rzeszę Niemiecką
PIERWSZE KRAJE SŁOWIAŃSKIE: Państwo Samona , Państwo Wielkomorawskie
(tu działali misjonarze: Cyryl i Metody), Węgry i Ruś
5
W średniowieczu powstał system społeczno- gospodarczy nazywany FEUDALIZMEM
Polegał on na zależności między seniorem ( nadającym ziemię- feudum) a wasalem
zobowiązanym do posłuszeństwa seniorowi
W średniowieczu powstały stany:
- rycerski
- chłopski
- duchowny
- mieszczański
WYPRAWY KRZYŻOWE- wyprawy do Ziemi Świętej ( Palestyny) zapoczątkowane w
XI wieku przez papieża Urbana II na synodzie w Clermont. Ich przyczyną było zajęcie
Palestyny przez Turków ( wyznawców islamu).W czasie trwania wypraw powstało
KRÓLESTWO JEROZOLIMSKIE ORAZ ZAKONY KRZYŻAKÓW, JOANNITÓW
I TEMPLARIUSZY
SPÓR PAPIEŻA I CESARZA O INWESTYTURĘ ( prawo mianowania dostojników
kościelnych)-.Papież Grzegorz VII rzucił klątwę na cesarza Henryka IV. Cesarz
upokorzył się przed nim w zamku Canossa ( powstało powiedzenie: „ pójść do
Canossy”- upokorzyć się)- 1077 r. W 1122 r. na synodzie ( zjeździe biskupów) w
Wormacji ustalono prawo papieża do mianowania dostojników kościelnych
STYLE W ARCHITEKTURZE ŚREDNIOWIECZA: ROMAŃSKI ( X- XIII ),
GOTYCKI ( XIV-XV)
ZABYTKI ROMAŃSKIE:
- Drzwi gnieźnieńskie
- Kolegiata w Tumie pod Łęczycą
- kościół w Strzelnie
ZABYTKI GOTYCKIE”
- ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie
- katedra w Oliwie
- kościół NMP w Gdańsku
POLSKA PIASTÓW ( X-XIVw)
DYNASTIA PIASTÓW:( podkreśleni królowie)
Mieszko I ( 960-992)
Bolesław Chrobry (992-1025)
Mieszko II ( 1025-1034)
Kazimierz Odnowiciel ( 1034-1058)
Bolesław Śmiały ( 1058-1079)
Władysław Herman( 1079-1102)
Bolesław Krzywousty ( 1102-1138)
ROZBICIE DZIELNICOWE ( ok. 200 lat)
(Przemysł II ( 1295 r.)
(Wacław II czeski (1300 r.)- dynastia Przemyślidów)
Władysław Łokietek ( 1320-1333)
Kazimierz Wielki ( 1333-1370)
6
MIESZKO I
- zjednoczył plemiona polskie
- w 966 r. przyjął chrzest z kręgu kultury łacińskiej ( z Rzymu)
- poślubił czeską księżniczkę Dobrawę- w 972 r. pod Cedynią pokonał niemieckiego margrabiego Hodona
- dokumentem „ Dagome iudex” oddawał Polskę pod opiekę papieża
- BOLESŁAW CHROBRY ( 992-1025)
- w 997 r. poparł misję św. Wojciecha do pogańskiego plemienia Prusów
-- kiedy św. Wojciech zginął pochował go w Gnieźnie zyskując pierwszego świętego
- w 1000 r. zaprosił cesarza Ottona III na zjazd gnieźnieński
- poparł ideę stworzenia zjednoczonej Europy zaproponowaną mu przez cesarza
- rozbudował metropolię kościelną tworząc biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i
Kołobrzegu( 1000 r.)
- po śmierci Ottona III toczył wojny z Niemcami w latach 1002-1018, zakończone
pokojem w Budziszynie ( 1018 r.), w wyniku którego otrzymał Łużyce i Milsko
-w 1018 r. przyłączył Grody Czerwieńskie na Wschodzie
- w 1025 r. koronował się w Gnieźnie
MIESZKO II LAMBERT ( 1025-1034)
- walczył z bratem Bezprymem o władzę
- zrzekł się korony
- stracił ziemie przyłączone przez ojca
- w jego czasach doszło do buntów i powrotu pogaństwa
KAZIMIERZ ODNOWICIEL (1034-1058)
- przeniósł stolicę do Krakowa
- zjednoczył ziemie polskie
BOLESŁAW ŚMIAŁY SZCZODRY (1058-1079)
- koronował się w 1076 r. w Krakowie
- stracił koronę w wyniku konfliktu z biskupem Stanisławem ze Szczepanowa ( kazał go
poćwiartować za zdradę)
WŁADYSŁAW HERMAN ( 1079-1102)
- był nieudolny i rezydował na Mazowszu
BOLESŁAW KRZYWOUSTY ( 1102-1138)
- walczył z bratem Zbigniewem ( kazał go oślepić)
- odparł najazd cesarza niemieckiego ( obrona Głogowa 1109 r.)
- Włączył do Polski Pomorze Gdańskie ( 1116r.) i uzależnił Pomorze Zachodnie ( 1122r.)
- w 1138 ustanowił testament ( statut) i podzielił Polskę między synów:
Zbigniew: Śląsk i dzielnica senioralna ( rozciągała się wzdłuż całej Polski: od Krakowa
po Pomorze Gdańskie)
Bolesław Kędzierzawy: Mazowsze i część Kujaw
Mieszko Stary: Wielkopolska
Henryk Sandomierski: ziemia sandomierska
Kazimierz Sprawiedliwy z matką Salomeą: ziemia łęczycko – sieradzka
ZASADA SENIORATU: oznaczała zwierzchnictwo najstarszego z braci
7
ZASADA PRYNCYPATU: oznaczała, że najstarszy z braci będzie posiadał dzielnicę
senioralną i największy zakres uprawnień a Kraków będzie pełnił rolę stolicy Polski
ROZBICIE DZIELNICOWE:
1241r- Najazd Tatarów- bitwa pod Legnicą
1226- Sprowadzenie Krzyżaków do Polski przez Konrada Mazowieckiego ( w celu
podbicia pogańskiego plemienia Prusów)
OSADNICTWO NA PRAWIE NIEMIECKIM to lokowanie ( zakładanie) miast lub wsi
zgodnie z prawem magdeburskim lub lubeckim.
Zasadźca czyli założyciel zawierał umowę, w której określano okres wolnizny
( zwolnienia z podatków), wysokość danin i uprawnienia samorządu ( np. rady miejskiej
i burmistrza). W rolnictwie wprowadzono TRÓJPOLÓWKĘ, która polegała na
podziale ziemi na 3 części: obsianej zbożem ozimym, jarym i ugorującej
Rycerstwo ( panowie feudalni) otrzymywali immunitety ( uprawnienia, zwolnienia od
podatków) od władców
ZJEDNOCZENIE POLSKI PRZEZ ŁOKIETKA
przesłanki: głoszenie kultu św. Stanisława,
ŁOKIETEK: zjednoczył Małopolskę, Wielkopolskę i Kujawy oraz ziemię łęczyckosieradzką
- 1308 r. Pomorze Gdańskie napadli Brandenburczycy i wtedy Łokietek wezwał na
pomoc Krzyżaków. Oni odparli najazd Brandenburczyków, ale sami zajęli
Pomorze.(1309 r.) O to Pomorze Gdańskie procesował się z Krzyżakami przed sądem
papieskim, ale bez skutku. W 1331 r. pokonał Krzyżaków w bitwie pod Płowcami. W
1320 koronował się na króla w Krakowie
KAZIMIERZ WIELKI ( 1333-1370)
- ostatni z rodu Piastów
_ „ zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”
- zawarł pokój z Czechami w Namysłowie ( 1348) i oddał im Śląsk w zamian za
zrzeczenie się praw do korony polskiej
- w 1343 r. zawarł pokój z Krzyżakami w Kaliszu ( odzyskał Kujawy i ziemię
dobrzyńską, a Krzyżacy zatrzymali Pomorze Gdańskie jako „ wieczną jałmużnę”)
- zbudował 100 miast i 1000 wsi
-wprowadził grosze polskie
- w 1364 r. założył Akademię Krakowską
- podzielił państwo na ziemie , określił uprawnienia urzędników centralnych i
lokalnych
- -włączył do Polski Ruś Halicką z Haliczem i Przemyślem( 1340-1366)
- podporządkował Podole i większość Mazowsza
- kazał uporządkować prawo ( statut wiślicki i piotrkowski)
- nie miał następcy, zmarł w 1370 r. i zakończył dynastię Piastów
8
- oddał władzę bratankowi LUDWIKOWI ANDEGAWEŃSKIEMU ( z węgierskiego
rodu Andegawenów)nazywanemu też Węgierskim.( UNIA PERSONALNA POLSKO –
WĘGIERSKA)
LUDWIK WĘGIERSKI
- w jego imieniu rządy sprawowała matka Elżbieta Łokietkówna
- wydał pierwszy w Polsce przywilej dla szlachty _ KOSZYCKI ( 1374), żeby zapewnić
prawo do tronu w Polsce jednej z córek
DYNASTIA JAGIELLONÓW ( 1386-1572)
- założył ją Władysław Jagiełło
- powstała w wyniku unii personalnej zawartej między Królestwem Polskim a Wielkim
Księstwem Litewskim w KREWIE w 1385 r.
WARUNKI UNII W KREWIE: Ślub Jadwigi- królowej Polski z Jagiełłą- wielkim
księciem Litwy wspólna walka z Krzyżakami, chrzest Litwy
DYNASTIA JAGIELLONÓW( wszyscy byli królami)
Władysław Jagiełło( 1386-1434)
Władysław Warneńczyk ( 1434-1444)
Kazimierz Jagiellończyk (1447-1492)
Jan Olbracht ( 1492-1501)
Aleksander Jagiellończyk ( 1501-1506)
Zygmunt Stary (1506-1548)
Zygmunt August ( 1548-1572)
RZĄDY WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY ( 1386-1434):
- wielka wojna z Zakonem Krzyżackim ( 1409-1411)
* bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 r.
* I pokój toruński( 1411) – Litwa otrzymała Żmudź, a Polska ziemię dobrzyńską
- wydał przywilej czerwiński( zakaz konfiskaty majątku szlachty bez wyroku sądowego)
oraz jedleński ( nietykalność osobista szlachty)
RZĄDY WŁADYSŁAWA WARNEŃCZYKA ( 1434-1444)
- w jego czasach zawarto unię personalną ( połączenie państw osobą wspólnego króla) z
Węgrami
- władał więc w Polsce, Na Litwie i na Węgrzech
- zginął w wojnie z Turkami pod Warną w 1444 r. i unia uległa zerwaniu
KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK ( 1447-1492)
- toczył z Krzyżakami wojnę 13-letnią ( 1454-1466) zakończoną II pokojem toruńskim
- w wyniku tego pokoju odzyskał Pomorze Gdańskie . Państwo Zakonu Krzyżackiego
zostało podzielone na Prusy Królewskie ( włączone do Polski) i Prusy Książęce ( lenno
Polski)
- wydał przywilej nieszawski ( sejmiki stały się reprezentacją szlachty)
9
JAN OLBRACHT ( 1492-1501)
- wydał przywilej piotrkowski ( 1496)- ograniczający prawa chłopów i mieszczan
- w jego czasach kształtował się sejm walny złożony z króla, senatu ( wysokich
urzędników duchownych i świeckich) oraz izby poselskiej ( posłów szlacheckich
wybranych na sejmikach ziemskich)
ALEKSANDER( 1501-1506)
- wydał konstytucję „ NiHIL NOVI”w 1505 r ( nic nowego) . Na jej mocy król nie mógł
ustanawiać żadnych praw bez zgody senatu i izby poselskiej. Dokument ten stał się
podstawą ustroju DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ, , która charakteryzowała się
przewagą szlachty nad innymi stanami. Ukształtowała się w pełni za panowania
ostatnich Jagiellonów w XVI wieku.
ZYGMUNT STARY (1506-1548)
- wygrał ostatnią wojnę z Zakonem Krzyżackim
- odebrał „ HOŁD PRUSKI” od ostatniego wielkiego mistrza krzyżackiego Albrechta
Hohenzollerna w KRAKOWIE w 1525 r .Prusy Książęce pozostały lennem Polski, a
wielki mistrz przeszedł na luteranizm
- dbał o rozwój renesansu ( „ XVI wiek złotym wiekiem kultury polskiej”)
- popierał rozwój gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej
FOLWARK- to duże gospodarstwo szlacheckie ,na którym pracowali chłopi
pańszczyźniani ( przypisani do ziemi)
PAŃSZCZYZNA- to obowiązek pracy chłopa na polu pana
„POLSKA SPICHLERZEM EUROPY”- największym eksporterem zboża
ZYGMUNT AUGUST ( 1548-1572)
- ostatni z Jagiellonów
- walczył o dominację ( przewagę) Polski nad Bałtykiem
- - prowadził wojny o Inflanty ( część z nich- Kurlandia stała się lennem Polski)
- powołał polską marynarkę wojenną na Bałtyku
- wynajął flotę kaperską do obrony wybrzeża
- w 1569 r. zawarł unię realną ( rzeczywiste połączenie państw nie tylko osobą króla, ale
wspólną polityką zagraniczną) z Litwą w Lublinie tworząc RZECZPOSPOLITĄ
OBOJGA NARODÓW
WARUNKI UNII LUBELSKIEJ:
 Wspólne dla Polski i Litwy: król, sejm, polityka zagraniczna, moneta, prawa dla
szlachty
 Oddzielne; urzędy, skarb ,wojsko,
 Przyłączenie do Korony: ziemi kijowskiej, bracławskiej, Wołynia i Podlasia
PRZYCZYNY UNII: bezpotomność Zygmunta Augusta, dążenie szlachty
litewskiej do zrównania w prawach ze szlachtą polską.
10
WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE
Przyczyny:
- upadek Cesarstwa Bizantyjskiego ( 1454- zajęcie Konstantynopola) i
podporządkowanie przed Turków szlaków handlowych na Wschód
- poszukiwanie morskiej drogi do Indii
- postęp w technice żeglarskiej : kompas, astrolabium ,karawele, mapy
-chęć udowodnienia odkryć naukowych dotyczących kształtu kuli ziemskiej
ODKRYCIA
1488- Bartolomeo Diaz - Przylądek Dobrej Nadziei
1492 – K. Kolumb- wyspy u wybrzeży Ameryki PŁ.( potwierdził Amerigo Vespucci)
1498 – Vasco da Gama – morska droga do Indii
1519-22 – Ferdynand Magellan – podróż dookoła świata
SKUTKI ODKRYĆ:
- zniszczenie kultury Majów, Azteków i Inków
- zmiana szlaków handlowych ( ważne stają się porty europejskie ,trasy: EuropaAmeryka)
- rozwój kolonii zamorskich i plantacji
- sprowadzanie murzynów z Afryki ( niewolnictwo)
- działalność misyjna na terenach kolonizowanych
- zmiany jadłospisu Europejczyków ( ziemniaki, kawa, kakao, ananasy, tytoń)
- zmiana sposobu myślenia ( krytycyzm wobec kościoła)
- bogacenie się krajów uczestniczących w podbojach kolonialnych
- rozwój renesansu
- udowodnienie kształtu Ziemi ( Magellan)
RENESANS – kierunek w rozwoju kultury i sztuki zapoczątkowany w końcu XV w. we
Włoszech, trwający przez cały wiek XVI
- powrót do starożytności ( odrodzenie)
- człowiek w centrum zainteresowania ( humanizm)
MISTRZOWIE RENESANSU W EUROPIE
LEONARDO da VINCI ( Mona Lisa, Ostatnia wieczerza, prototypy statków i
samolotów
MICHAŁ ANIOŁ ( Dawid, Mojżesz, Pieta, freski w Kaplicy Sykstyńskiej, kopuła
Bazyliki św. Piotra)
RAFAEL SANTI, DONATO BRAMANTE
ERAZM z ROTTERDAMU, TOMASZ MORUS, MIKOŁAJ KOPERNIK, NICCOLO
MACHIAWELLI
1450 – wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (?)
MISTRZOWIE RENESANSU W POLSCE:
MIKOŁAJ REJ - ojciec literatury polskiej ( „ Niechaj narodowie wżdy postronni znają,
iż Polacy nie gęsi i swój język mają”)
JAN KOCHANOWSKI- największy poeta polskiego renesansu
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI- pisarz polityczny
Renesans i zmiana sposobu myślenia ludzi , przyniosła krytycyzm wobec kościoła.
11
Na bazie tych przemian powstała REFORMACJA _=- RUCH RELIGIJNY
ZAPOCZĄTKOWANY W 1517 r. WYSTĄPIENIEM MARCINA LUTRA
I PROWADZĄCY DO ROZŁAMU KOŚCIOŁA NA: KATOLICKI ( uznający
zwierzchnictwo papieża) i PROTESTANCKI ( nie uznający tego zwierzchnictwa)
PRZYCZYNY REFORMACJI:
- sprzedaż odpustów ( odpuszczanie grzechów za pieniądze) i stanowisk kościelnych
- niski poziom wykształcenia księży i świecki tryb życia
- nadmierny wyzysk finansowy wiernych przez kościół
POCZĄTEK REFORMACJI: zawieszenie na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez
( postulatów) przeciwko odpustom przez M. LUTRA w 1517 r.
SKUTKI REFORMACJI:
- powstanie nowych religii protestanckich:
* kalwinizm ( Jan KALWIN)
* anglikanizm ( HENRYK VIII)
* arianizm ( Faustyn Socyn)
* luteranizm ( M. LUTER)
- wojny religijne w Niemczech, Francji i Anglii
- rozwój języków narodowych ( tłumaczenie Biblii)
- reforma Kościoła ( sobór trydencki), powstanie zakonu jezuitów, ustanowienie indeksu
ksiąg zakazanych przez kościół, powstanie sądów kościelnych- inkwizycji
OGŁOSZENIE W POLSCE AKTU TOLERANCJI RELIGIJNEJ NA
KONFEDERACJI WARSZAWSKIEJ W 1573 r.( nie było więc prześladowań i wojen
religijnych)
RENESANS ( ODRODZENIE) w Polsce przypada na XVI w.
NAJWAŻNIEJSZE ZABYTKI: Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, Sukiennice,
ratusze w Poznaniu i Zamościu( miasto Zamość perła architektury renesansu
wybudowana przez Jana Zamojskiego)
KRÓLOWIE ELEKCYJNI:
Wolna elekcja- wybór króla przez ogół szlachty ( elekcja viritim)
1573 r.- Pierwsza wolna elekcja
( -)HENRYK WALEZY ( 1573-74) – Francuz
(+)STEFAN BATORY(1576-86)- Węgier
ZYGMUNT III WAZA (1597-1632)SzwedWŁADYSŁAW IV WAZA(1632-1648)
JAN KAZIMIERZ WAZA ( 1648-1668)
DYNASTIA WAZÓW
(-)MICHAŁ KORYBUT WIŚNIOWIECKI(1669-1773)
(+)JAN III SOBIESKI( 1674-1696)
(-)AUGUST II MOCNY(1697 -1733)
(-)AUGUST III SAS( 1733-1763)
DYNASTIA SASÓW
STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI (1764-1795)
12
HENRYK WALEZY ( 1573-74)
- podpisał zbiór przywilejów szlachty- czyli artykuły henrykowskie ( prawo do wolnej
elekcji, wypowiadania posłuszeństwa królowi, tolerancji religijnej, zwoływania sejmu)
oraz pacta conventa ( osobiste zobowiązania króla). Od tej pory każdy król elekcyjny
był zobowiązany podpisywać te dokumenty.
- uciekł z Polski po kilku miesiącach
STEFAN BATORY (1576-86)
- wygrał wojnę z państwem moskiewskim o Inflanty ( bitwy pod Połockiem, Pskowem i
Wielkimi Łukami )
- założył Akademię Wileńską ( w Wilnie)
- powołał wojsko chłopskie – piechotę wybraniecką
ZALETY ( +) WOLNEJ ELEKCJI:
- długotrwałe kampanie wyborcze pozwalały poznać kandydata na króla
- wybór zagranicznego kandydata pozwalał na zawarcie unii z innym państwem
- szanse na wybór miała także rodzima( polska) szlachta
WADY ( -) WOLNEJ ELEKCJI
- w czasie bezkrólewia panował nieporządek
- króla wybierała tylko szlachta ( 10 % społeczeństwa)
ZYGMUNT III WAZA ( 1597-1632)
- Przeniósł stolicę do Warszawy
-włączył Polskę w konflikt ze Szwecją ( zapisał w pactach conventach przyłączenie do
Polski części Inflant – Estonii)
- nie był lubiany przez szlachtę, która urządzała przeciwko niemu rokosze ( bunty)
- zorganizował wyprawę na Rosję ( 1609-1611), w wyniku której załoga polska zdobyła
moskiewski Kreml ( siedzibę carów rosyjskich)
- po usunięciu Polaków z Kremla w 1612 r. próbował wpływać na wybór cara Rosji
- toczył wojny z Turcją( pod Cecorą i Chocimiem)
WOJNY XVII WIEKU:
Z ROSJĄ: ( przyczyna: rywalizacja o Inflanty, mieszanie się Polski w sprawy Rosji)
Bitwa pod Kłuszynem ( 1610) , hetman Stanisław ŻÓłKIEWSKI
Pokój w Polanowie ( 1634)
Rozejm w Andruszowie(1670) – oderwanie od Polski lewobrzeżnej Ukrainy
Z TURCJĄ ( przyczyna: konflikty między kozakami- poddanymi króla polskiego i
Tatarami- poddanymi sułtana tureckiego)
Bitwa pod Cecorą ( 1620)- hetman Stanisław Żółkiewski
I bitwa pod Chocimiem ( 1621) – hetman Jan Karol CHODKIEWICZ
Haniebny traktat w Buczaczu ( 1672) – Polska płaci haracz Turcji
II bitwa pod Chocimiem ( 1672) – hetman Jan SOBIESKI
Bitwa pod Wiedniem ( 1683) – król Jan III Sobieski ( „ wiktoria wiedeńska”)
13
Pokój w Karłowicach ( 1699)
SZWECJĄ ( rywalizacja o porty nad Bałtykiem i Inflanty)
Bitwa pod Kircholmem ( 1605)- hetman Jan Karol Chodkiewicz ( jazda konna –
husaria)
„ Potop szwedzki” – 1655-60- ( obrona Jasnej Góry: ksiądz Augustyn Kordecki,
powstanie narodowe: hetman Stefan Czarniecki)
KOZAKAMI(przyczyna: dążenie szlachty polskie do przekształcenia wolnej ludności
kozackiej w chłopów pańszczyźnianych, odwołanie wojny z Turcją, zmniejszenie
rejestru kozaków, osobisty konflikt przywódcy kozaków Bohdana Chmielnickiego)
Bitwy: pod Korsuniem , Piławcami, Zbarażem, Zborowem
Ramy czasowe: 1648-58
WŁADYSŁAW IV WAZA (1632-48)
- otrzymał propozycję objęcia tronu rosyjskiego pod warunkiem przejścia na
prawosławie
- zawarł pokój w Polanowie ( 1634)- w tym czasie Polska miała największy w historii
zasięg terytorialny
- odwołał wojnę z Turcją, czym sprowokował powstanie kozaków ( wolnej ludności
chłopskiej na Ukrainie) na czele z atamanem Bohdanem Chmielnickim ( 1648)
JAN KAZIMIERZ WAZA(1648-1668)
- walczył z powstaniem Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie ( 1648-58)
- w jego czasach miał miejsce „ potop szwedzki” czyli najazd Szwedów w latach 1655-60
- wyraził zgodę na uniezależnienie się od Polski Prus Książęcych w czasie „ potopu
szwedzkiego” ( traktaty welawsko- bydgoskie) – 1657r.
JAN III SOBIESKI (1674-1696)
- był Polakiem i znakomitym hetmanem ( dowódcą wojskowym)
- został królem po zwycięskiej bitwie z Turcją pod Chocimiem II
- w 1683 r. pokonał wojska tureckie Kara Mustafy pod Wiedniem
- ocalił w ten sposób nie tylko stolicę Austrii, ale całe chrześcijaństwo w Europie
( Polskę zaczęto nazywać” przedmurzem chrześcijaństwa”)
SKUTKI WOJEN XVII wieku
- utrata lewobrzeżnej Ukrainy i zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi
- kryzys gospodarczy ( upadek miast i rzemiosła)
- kryzys parlamentarny ( zrywanie sejmów przez liberum veto –wolne, nie pozwalam)
- upadek autorytetu króla
- wzrost znaczenia bogatej szlachty- magnatów
- przekształcenie demokracji szlacheckiej w oligarchię magnacką ( przewagę
najbogatszych magnatów w systemie władzy w Polsce)
- wzrost nietolerancji i ksenofobii ( niechęci do obcych narodów)
14
BAROK – kierunek w rozwoju kultury i sztuki rozpowszechniony w Europie w XVII w.
charakteryzujący się nadmiernym zdobnictwem, przesadną religijnością i
odwoływaniem się do uczuć i emocji
W architekturze przywiązywano wagę do fasady budynku, w malarstwie stosowano
światłocień.
Naukowcy epoki baroku:
Kartezjusz ( „ Myślę, więc jestem”)- twórca racjonalizmu
Izaak Newton, Galileusz
Muzycy baroku: J. S. Bach, J. H. Hendel, C. Monteverdi
BAROK W POLSCE:
Sarmatyzm- ideologia szlachty wywodząca jej pochodzenie od starożytnego ludu
Sarmatów .Cechy sarmatyzmu: nietolerancja, nadmierna religijność, zamiłowanie do
Orientu ( kultury Wschodu),strój sarmacki ( szlachecki), przywiązanie do „ złotej
wolności szlacheckiej”
INNE USTROJE POLITYCZNE W EUROPIE W XVII w.
FRANCJA
KRÓL LUDWIK XIV „ król słońce”
ANGLIA
Wilhelm Orański
MONARCHIA ABSOLUTNA
-całkowite skupienie władzy
ustawodawczej, wykonawczej i
sądowniczej w rękach króla oraz
podporządkowanie obywateli państwu
MONARCHIA PARLAMENTARNAustrój charakteryzujących się przewagą
parlamentu nad królem
„ KRÓL PANUJE, ALE NIE RZĄDZI”
( Deklaracja Praw)
OŚWIECENIE- kierunek w rozwoju kultury i sztuki XVIII w. ( „ stulecie świateł”)
CHARAKTERYSTYKA:
- rozwój racjonalizmu ( racio – rozum)
- rozwój empiryzmu ( empiria- doświadczenie)
- krytyka rządów absolutnych
- trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą według Monteskiusza
- rozwój szkolnictwa
- KLASYCYZM W SZTUCE ( powrót do prostoty z okresu starożytności)
TWÓRCY EPOKI BAROKU: Wolter, J. J. Rousseau, Monteskiusz, Kartezjusz
WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ USA
Przyczyny:
- dążenie kolonii do uniezależnienia się od metropolii: Anglii
--narzucanie wysokich ceł na towary z kolonii
-wysokie podatki
- „ bostońskie picie herbaty”- wyrzucenie przez kolonistów transportu herbaty z Anglii
1776- Ogłoszenie Deklaracji Niepodległości USA
1787- Wydanie Konstytucji USA
Podział USA na stany, rządy prezydenta, prawa dla białych
15
Trójpodział władzy: ustawodawcza ( Kongres), wykonawcza ( prezydent i ministrowie) i
sądownicza ( Sąd Najwyższy)
Polacy uczestniczący w wojnie o niepodległość USA: Tadeusz Kościuszko, Kazimierz
Pułaski
REWOLUCJA WE FRANCJI ( od 1789 r.)
Przyczyny:
- podział społeczeństwa na stany mające nierówny udział we władzy
- dążenie stanu III, a zwłaszcza burżuazji do uzyskania większych praw
- klęska nieurodzaju
- wpływ idei oświecenia
PRZEBIEG:
14 lipca 1789 r. – zburzenie Bastylii ( więzienia) – symbolu absolutyzmu
1789-Uchwalenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela
1793- Skazanie na śmierć króla Ludwika XVI
1793- wprowadzenie dyktatury jakobinów ( rządy terroru, stosowanie gilotyny)
1795- Objęcie władzy przez Dyrektoriat
1799- Przewrót polityczny i początek Konsulatu z Napoleonem Bonaparte jako I
Konsulem
SKUTKI REWOLUCJI WE FRANCJI:
- zburzenie dotychczasowego porządku w Europie
- wzór dla innych rewolucji
- początek demokratyzacji państw
- wyniesienie Napoleona do władzy
SĄSIEDZI POLSKI W XVIII w. – Rosja, Austria i Prusy ( monarchie absolutne, mające
wielkie armie, dbające o rozwój szkolnictwa i administracji, zreformowane i silne)
POLSKA CZASÓW SASKICH ( słaba, mająca niewielką armię, władza królewska
podporządkowana jest woli magnatów, sejmy są zrywane)
RZĄDY AUGUSTA II MOCNEGO ( 1697-1733)
- włączenie Polski w wojnę północną ( 1700-1721)
- uzależnienie od Rosji ( popierała Augusta II przeciwko kandydatowi Szwecji na tron
polski Stanisławowi Leszczyńskiemu)
- w 1717 r. na „ sejmie niemym” Rosja wyraziła zgodę na powiększenie armii polskiej
do 24 tysięcy
- w 1732 r. Rosja, Austria i Prusy zawarły „ Traktat trzech czarnych orłów” o
popieraniu wspólnego kandydata na tron w Polsce
RZĄDY AUGUSTA III SASA ( 1733-63)
- anarchia i zrywanie sejmów
- zanik tolerancji, korupcja
- próby reform: Stanisław Konarski powołał w 1740 r. szkołę dla szlachty Collegium
Nobilium
16
RZĄDY STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO ( 1764-95)
- był Polakiem i ostatnim królem
- założył Szkołę Rycerską ( dla oficerów) w 1765 r. ( uczył się tu Kościuszko)
- - musiał zatwierdzić prawa dla szlachty ( „ prawa kardynalne:))
- - próbował przeprowadzać reformy, ale napotykał sprzeciw carycy Rosji Katarzyny II
- - w 1768 r. część szlachty na czele z Kazimierzem Pułaskim zawiązała konfederację
( związek zbrojny) przeciwko królowi i Rosji w miejscowości Bar na Podolu
- skutkiem tej konfederacji był I ROZBIÓR POLSKI ( 1772) z udziałem Rosji, Austrii i
Prus
REFORMY STANISŁAWA AUGUSTA:
- powołanie rządu ( Rady Nieustającej)
- Utworzenie Komisji Edukacji Narodowej ( KEN) – 1773 i Towarzystwa do Ksiąg
Elementarnych
- budowa Łazienek i przebudowa Zamku Królewskiego
- powstanie teatru narodowego ( twórca: Wojciech Bogusławski)
- „ obiady czwartkowe” – zapraszanie artystów do Łazienek Królewskich
- rozwój sztuki klasycystycznej, twórczość malarska Canaletta
SEJM WIELKI ( 1788-92)
Trzy stronnictwa: patriotyczne, królewskie hetmańskie
REFORMY:
- powiększenie armii do 100 tysięcy
- uchwalenie podatków od szlachty i duchowieństwa
- prawa dla mieszczan i chłopów z miast królewskich
- uchwalenie KONSTYTUCJI 3 MAJA 1791 r.:
*zniesienie liberum veto i wolnej elekcji
* wprowadzenie trójpodziału władzy
* zmiana ustroju państwa na monarchię konstytucyjną ( król miał sprawować władzę
wspólnie z rządem)
Przeciwko konstytucji opowiedzieli się posłowie stronnictwa hetmańskiego, którzy w
miejscowości TARGOWICA zorganizowali konfederację wspieraną przez carycę Rosji
Katarzynę II. Rozpoczęła się n” wojna o konstytucję” ( 1792). Walczyli w niej
T. Kościuszko i książę Józef Poniatowski. Po bitwie pod Zieleńcami ustanowiono order
VIRTUTI MILITARI
Konsekwencją przegranej „ wojny o konstytucję” był II rozbiór Polski ( 1793)
Z udziałem Rosji i Prus
POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE ( INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA)
- wybuchło w 1794 r.
- stanowiło ostatnią próbę ratowania Rzeczypospolitej
- na jego czele stał TADEUSZ KOŚCIUSZKO ( Naczelnik Powstania)
- - w walkach uczestniczyli chłopi – kosynierzy
_ stoczono bitwy pod Racławicami, Maciejowicami, Szczekocinami i w Warszawie
- na czele ludu warszawskiego stał szewc Jan Kiliński
17
- klęska powstania przyniosła III rozbiór Polski ( 1795) z udziałem Rosji, Austrii i Prus
FINIS POLONIAE- koniec Polski na 123 lata rozbiorów
OKRES NAPOLEOŃSKI
- Napoleon Bonaparte urodził się na wyspie Korsyce
- w 1799 r. został I Konsulem, a w 1804 cesarzem Francuzów
- walczył z koalicjami antyfrancuskimi wyrywając pod Austerlitz, Jeną, Frydlandem
- stworzył system napoleoński: osadzał na tronach europejskich członków rodziny,
wprowadzał Kodeks cywilny i konstytucje
- utrwalił hegemonię ( przewagę ) Francji w Europie
- podporządkował część Włoch, Niemcy ( Związek Reński), Hiszpanię
- przegrał kampanię w Rosji( 1812), a potem „bitwę narodów” pod Lipskiem(1813)
- zesłany na Elbę powrócił do władzy na 100 dni i przegrał pod Waterloo(1815)
- zmarł na wygnaniu na wyspie Św. Heleny
NAPOLEON A SPRAWA POLSKA
-wyraził zgodę na utworzenie Legionów Polskich we Włoszech na czele z Janem
Henrykiem Dąbrowskim ( 1797)
- we Włoszech powstał” Mazurek Dąbrowskiego” napisany przez Józefa Wybickiego
- na mocy pokoju w Tylży ( 1807) utworzył KSIĘSTWO WARSZAWSKIE z własnym
rządem i konstytucją
18