2.Prawa kardynalne 1..

PRAWA KARDYNALNE 1768 R.
1. Kształtowanie się ustroju oligarchii magnackiej
W latach 1606- 1607 nastąpił w Rzeczpospolitej kryzys demokracji szlacheckiej.
Przejawił się on w ruchu społeczno- politycznym zwanym rokoszem sandomierskim (
rokoszem Mikołaja Zebrzydowskiego ). Średnia szlachta podjęła nawiązując do programu
egzekucji praw walkę o zahamowanie kontrreformacji, o zerwanie sojuszu króla z
zasiadającymi w senacie magnatami, ograniczenie władzy królewskiej pod hasłem walki z
groźbą wprowadzenia monarchii absolutnej. Część rokoszan ogłosiła detronizację króla
Zygmunta III Wazy, natomiast kierujący rokoszem magnaci traktowali wystąpienie raczej
jako środek nacisku na króla. Ich celem było zmuszenie monarchy do zaniechania prób
wzmocnienia władzy. Starcie zbrojne pod Guzowe ( 1607 ) zakończyło się zwycięstwem
wojsk królewskich, ale nie rozwiązało problemu, ponieważ Zygmunt III musiał zrezygnować
z planów reformy sejmowania i ukarania przywódców rokoszu, a ci zaś ukorzyli się przed
nim, ale również nie osiągnęli swoich celów. Rokosz ta miała bardzo ważne skutki.
Wzmocniła ona pozycję magnatów, a osłabiła króla. Wszelkie próby wzmocnienia władzy
królewskiej przez Zygmunta III i jego następcę Władysława IV ( pan. 1632- 1648 ) spotkały
się z przeciwdziałaniem magnaterii, którzy odwoływali się do szlachty, strasząc ją groźbą
wprowadzenia absolutyzmu. Szlachta z kolei pogodziła się ze swym dotychczasowym
przeciwnikiem- magnaterią i godziła się, by ta przejęła rolę gwaranta ustroju
Rzeczpospolitej i wolności szlacheckich. Szlachcie obojętne było czy rządzi król czy
oligarchowie, byleby tylko zachowała ona swoje dotychczasowe przywileje.
Dominacja magnatów nasiliła się w II poł. XVII w. Po cofnięciu się fali „potopu” (
1655- 60 ) król Jan Kazimierz Waza ( pan. 1648- 1668 ) zdecydował się dokonać reformy
sejmowania w taki sposób, aby uchwały zapadały większością głosów, ponadto, wobec braku
następcy, pragnął jeszcze za swojego życia ( czego zabraniały artykuły henrykowskie )
przeprowadzić elekcję upatrzonego kandydata- francuskiego księcia Kondeusza. Popierało go
stronnictwo profrancuskie skupione na dworze. Ujawnienie zamiarów króla skonsolidowało
opozycję, której przewodził Jerzy Lubomirski ( zwycięski wódz w wojnie z Rosją ),
opłacany i popierany przez Habsburgów, odwołał się do konfederacji szlachty i żołnierzy pod
hasłami obrony „złotej wolności” oraz zwalczania „francuskiego spisku”, wywołał rokosz
antykrólewski. W 1666 wojska rokoszan pokonały króla pod Mątwami. Rokosz ten
zniweczył próbę zmiany zasad ustrojowych Rzeczpospolitej. Pogłębił się kryzys władzy
monarszej, szło to w parze z utrzymywaniem się doktryny równości szlacheckiej ( „szlachcic
na zagrodzie równy wojewodzie” ). Rywalizujące ugrupowania ( frakcje ) magnackie w
konkurencyjnych walkach odwoływały się do poparcia szlachty. Utrzymywanie złudy
równości szlacheckiej stanowiło wygodną fasadę dla faktycznych rządów magnackich. Model
ten odpowiadał również szlachcie, dając jej poczucie uczestnictwa w sprawowaniu władzy.
Sprzyjało to rządom oligarchii magnackiej mimo kryzysu, a później rozkładu w czasach
saskich organizmu politycznego szlacheckiej Rzeczpospolitej. Terytorium państwa w
rezultacie utraty lewobrzeżnej Ukrainy, części Podola, ziem północno- wschodnich, Prus
Królewskich, Inflant zmniejszyło się w końcu XVII w. do 773 tys. km2, ludność w wyniku
wojen i epidemii spadła o ok. 1 mln.
Petryfikacja istniejących stosunków społecznych i ustrojowych była o tyle
ułatwiona, że zarówno magnaterii, jak i szlachcie przyświecał wspólny cel: utrzymanie
monopolu władzy politycznej i dziedziczenia uprzywilejowania przy ograniczaniu do
minimum czy wręcz uniemożliwieniu awansu jednostek i grup wywodzących się z
innych stanów. Rządy magnackie doprowadziły do ograniczenia uprawnień króla,
decentralizacji władzy, a w praktyce do dezorganizacji aparatu państwowego, zastępowanego
prywatnym aparatem „państw” magnackich. Nastąpiło „wtórne rozdrobnienie feudalne”wzrastała rola instytucji wywodzących się ze średniowiecza- prawo oporu, konfederacje,
zasada jednomyślności. Prawa oporu i konfederacje przemieniały się w rokosze, a
jednomyślność w liberum veto i praktykę zrywania sejmów i sejmików. Prowadziło to do
anarchii i ograniczenia suwerenności państwowej. Na tle rewolucji burżuazyjnej w Anglii
w poł. XVII, która utorowała drogę monarchii konstytucyjnej oraz absolutyzmu w
sąsiadujących z RP krajach: Cesarstwie Rosyjskim, Cesarstwie Austriackim i
Królestwie Prus, realizującym reformy w zakresie unowocześnienia aparatu władzy,
systemu zarządu krajem oraz reformy w zakresie organizacji wojska, RP stanowiła w II
poł. XVII w. i I poł. XVIII w. anachronizm.
W zasadzie na koniec XVII w. przypada kres suwerenności Rzeczpospolitej. W 1686
podpisano pokój Grzymułtowskiego z Rosją, a w 1699- pokój w Karłowicach ( gdzie RP
odzyskała Podole i część Ukrainy zajęte przez Turcję ). W XVIII w. o losach RP decydowały
już tylko wielkie mocarstwa.
2. Unia sasko- polska.
Wstąpienie na tron polski Augusta II ( pan. 1697- 1633 ) z dynastii saskiej
Wettynów, po którym tron polski objął w wyniku elekcji jego syn August III ( pan.
1733- 1763 ), spowodowało, że w latach tych pomiędzy Rzeczpospolitą a Elektoratem
Saksonii istniał związek oparty na unii personalnej. Królowie sascy zmierzali- zwłaszcza
August II- do przekształcenia unii w realną. Trudności w ściślejszym zespoleniu obu krajów
wynikały również z braku łączności terytorialnej.
August II wprowadził do Polski na początku swego panowania wojska saskie, które
przebywały tu z małymi przerwami, aż do 1717 r. Wojska te miały posłużyć królowi do
umocnienia władzy monarszej w Polsce według wzorów istniejących w Saksonii. Również
polityka zagraniczna RP była kierowana przez ministrów saskich. Zachowanie się Sasów w
Koronie i na Litwie przybierało nieraz znamiona okupacji. Dlatego sejm z 1717 nakazał
królowi usunięcie wojsk saskich z kraju oraz postanowił, że najwyżej sześciu urzędników
saskich może przebywać przy królu w Warszawie. Plany wprowadzenia absolutyzmu, bardzo
niepopularne, załamały się, nie bez udziału państw sąsiednich. W konsekwencji unia z
Saksonią przyczyniła się do pogłębienia kryzysu RP, którą panowie sascy traktowali
jako teren eksploatacji gospodarczej.
W okresie unii sasko- polskiej RP przestała być państwem suwerennym. August II bez
zgody sejmu polskiego wciągnął Polskę w wojnę północną ( 1700- 1721 ). Wprowadzenie
wojsk saskich spowodowało zawiązanie w 1715 konfederacji w Tarnogrodzie. Jej przywódcy
zwrócili się do cara Rosji, Piotra I Wielkiego, o pomoc. Gdy wojska rosyjskie wkroczyły na
Litwę, zarówno August II jak i przywódcy konfederaccy zmuszeni zostali do przyjęcia
pośrednictwa posła carskiego przy zawarciu kompromisowej ugody. Warunki te zostały
potwierdzone w konstytucji sejmu, który trwał tylko jeden dzień- 01.02.1717 i przeszedł do
historii jako „niemy”, ponieważ pod groźbą bagnetów rosyjskich nikomu nie pozwolono
zabrać głosu oprócz marszałka. Postanowienia umocniły podstawy ustrojowe RP- wolną
elekcję i liberum veto, wprowadzał zarządzenia odnośnie wojsk saskich w Polsce ( patrz wyż.
). Uchwalono stałe podatki ( pogłówne w Koronie, podymne na Litwie ) na armię, która miały
liczyć 24 tys. żołnierzy ( dla porównania Rosja za czasów Piotra Wielkiego miała 200 tys. ).
Rosja uznawała się za gwarantkę sejmu „niemego” i utrzymania międzynarodowej słabości
Polski. W 1732 Rosja, Austria i Prusy zawarły traktat Loewenwolda ( „trzech czarnych
orłów” ), w którym zobowiązały się nie dopuszczać do tronu polskiego Augusta III ani
prezentującego orientację profrancuską Stanisława Leszczyńskiego. Królem polski miał
zostać infant portugalski, co byłoby dowodem słabości zewnętrznej RP. Wybór infanta nie
powiódł się, a po śmierci Augusta II ( 1733 ) doszło do wojny sukcesyjnej polskiej ( 17331736 ) między Augustem III a Stanisławem Leszczyńskim. Dzięki poparciu Rosji w 1736
sejm zakończył walki potwierdzając prawo tego pierwszego do bycia jedynym królem
polskim. W czasie wojny siedmioletniej ( 1756- 1763 ) terytorium RP stało się „karczmą
zajezdną narodów”. Wojska walczących stron dokonywały przemarszów przez tereny polskie,
zaopatrywały się w żywność, wybierały rekruta i łupiły ludność. Król pruski, Fryderyk II,
fałszował polską monetę i wypuszczając ją na polski rynek, nie tylko zarabiał na tym
procederze, ale spowodował rujnujące dla kraju peturbacje gospodarcze. Wewnątrz kraju
ścierały się wpływy rosyjskie z francuskimi i austriackimi, co umacniało podział frakcji
magnackich oraz ich klienteli pomiędzy zwalczające się orientacje. Prowadziło to do
sparaliżowania wewnętrznych i zewnętrznych funkcji państwa. Wszystkie sejmy w latach
1737- 1763 rozeszły się bez podjęcia uchwał lub zostały zerwane. Wśród magnatów i
szlachty upowszechniło się przekonanie, iż właśnie słabość RP i równoważenie się obcych
wpływów stanowi najlepszą gwarancję jej bytu. Wyrażało się ono w często powtarzanym
twierdzeniu, iż „Polska nierządem stoi”.
3. Oświecenie.
Okres 30 ostatnich lat RP szlacheckiej ( 1764- 1795 ) był nader ważny w dziejach
Polski. Charakteryzował się on z jednej strony, próbami petryfikowania dawnego ustroju przy
jednoczesnym poddaniu kraju rosnącym wpływom mocarstw sąsiednich, w szczególności
Rosji Katarzyny II. Wyrazem tego były prawa kardynalne 1768 i 1775.
Czynniki dodatnie:
Trwale zaznaczyły się w historii Polski postępy Oświecenia- racjonalistycznej
postawy światopoglądowej i ideowej, znajdującej swój wyraz w nauce i sztukach pięknych,
publicystyce i teatrze, literaturze, myśli politycznej i prawnej. Podobnie jak w innych krajach
Oświecenie polskie nie było jednolite. Wyodrębnić można trzy zasadnicze kierunki: liberalny
w dziedzinie światopoglądu i niektórych ujęciach politycznych, ale zachowawczy społecznie,
reformatorski, rewolucyjny, wiążące się z laickimi lub odnowionymi postawami
wyznaniowymi Oświecenia katolickiego. W RP w II poł. XVIII w. rzecznikami Oświecenia i
reformatorami były w znacznej większości grupy patriotyczne i nowatorsko myślącej
szlachty. Było to ok. 10% ogółu mieszkańców. Postępowe odłamy szlachty ścierały się z
elementami konserwatywnymi, obrońcami status quo. Na te konflikty nakładały się dalsze
dążenia do „światła”- postępu oświaty, nauki, cywilizacji, w walce z zacofaniem. Nakładało
się na to dążenie do zachowania niepodległości kraju przez walkę z najeźdźcami i społecznopolityczne reformy. W II poł. XVIII zrodził się termin niepodległość, w Polsce jako
pierwszy użył go Stanisław Konarski. W historii występuje prawidłowość wyrażająca się w
tym, iż im bardziej dany kraj jest zacofany i im bardziej siły przodujące starają się go
unowocześnić, tym większy jest wzrost znaczenia i roli aparatu państwowego,
reformowanego i rozbudowanego. Ludzie Oświecenia wierzyli we wszechmoc rozumu, w
znaczenie reform państwowych, rolę władzy i administracji we wzroście przez nie
inicjowanym. Zgodnie z prawami natury, które starali się odkryć, zabiegali też o nowe,
dostosowane do praw natury prawa ludzkie. Dużą rolę odegrał wzrost stosunków z innymi
krajami Europy oraz z walczącymi o niepodległość, tworzącymi nowy naród i państwo
federalne koloniami w Ameryce Północnej. Tak banalna wydawałoby się sprawa jak
rozbudowa poczty wywarła ogromny wpływ na rozwój stosunków międzynarodowych, a
pieniądze z niej szły do prywatnej szkatuły królewskiej. Przemiany te były nierównomierne ,
najbardziej rozwinięta gospodarczo była Wielkopolska, Prusy Królewskie, Gdańsk, Toruń,
natomiast gorzej wyglądała sytuacja np. we Lwowie czy Dubnie.
Czynniki ujemne:
Głównym ich źródłem była część magnatów i średniej szlachty, która zajmowała
pozycje wsteczne. Niektórzy posuwali się dla dumy rodowej aż do zdrady, czy to z braku
szacunku dla własnego kraju czy to dla pieniędzy. Z niemieckiego terminu „Jahrgeld” (
pensja roczna ) powstało określenie „jurgieltnicy”. Odnoszono ją do jawnych zdrajców.
Magnaci nie byli w stanie dotrzymać kroku wysuwanym przez Oświecenie innowacjom, a ich
pozycja gospodarczo- społeczna była bardzo silna. Do wyższych godności państwowych
wciąż dochodzili członkowie wielkich rodzin, sprawowanie urzędów ziemskich prowadziło
nadal nie wyżej, niż jak na kasztelanie i to nie najważniejsze. Trzeba było być magnatem,
żeby otrzymywać ordery, w szczególności Orła Białego, ustanowiony przez Augusta II i
początkowo Order św. Stanisława ustanowiony przez Stanisława Augusta Poniatowskiego.
4. Reformy sejmu konwokacyjnego 1764
Na wieść o śmierci Augusta III ( 1763 ) prorosyjska familia Czartoryskich wezwała do
Polski wojska rosyjskie. Caryca Katarzyna II zdecydowała się wesprzeć zamach stanu
Familii, by utrzymać wpływy rosyjskie w Rzeczpospolitej. Kosztowało ją to 0,5 mln rubli i
wysłanie kilku tysięcy wojska. Pod osłoną oddziałów rosyjskich odbywały się w Warszawie
sejmiki przedkonwokacyjne oraz zwołany do Warszawy sejm konwokacyjny. Obrady zostały
zorganizowane przez Familię pod laską konfederacji, której marszałkiem został jeden z
przywódców- August Czartoryski ( wg. tradycji konfederacja szlachecka decydowała
dotychczas większością głosów ). W okresie od maja do końca czerwca 1764 sejm
uchwalił sto kilkadziesiąt konstytucji, przełamując tym samym długoletni paraliż
władzy ustawodawczej w Rzeczpospolitej.
 zniesienie jurydyk, jeśli nie miały wystarczającej podstawy prawnej oraz
serwitoriatów rozbijających jedność miasta.
 w 1765 utworzono komisje dobrego porządku ( pierwszą dla miasta Warszawy,
następnie w innych większych miastach królewskich, ), miały uprawnienia nadzorcze i
uchwałodawcze, wyłącznie jednak szlachecki skład komisji powoływanych przez
sejmy, przy udziale z urzędu miejscowego starosty, a pod przewodnictwem jednego z
senatorów, reprezentował dbałość nie tylko o miasta, lecz o interesy stanu
szlacheckiego. W Wielkopolsce odegrały jednak rolę pozytywną, pozostawiając
obszerne ustawodawstwo.
 reforma sądu apelacyjnego dla miast królewskich ( ordynacja 1764, zmieniona 1768 ),
powołano 2 senatorów i 4 posłów obranych przez izby na okres do następnego sejmu,
uznano Asesorię za sąd najwyższy dla miast, znosząc możliwość odwołania do sądu
relacyjnego, a jako stałą siedzibę wyznaczono Pałac Rzeczpospolitej ( Krasińskich ).
Wyroki Asesorii miały egzekwować urzędy grodzkie, co zapewniało im skuteczność.
 regulamin obrad sejmowych, przyjęto iż niektóre mniej ważne sprawy nazywane
materiami ekonomicznymi będą przyjmowane większością głosów. Do innych
zwanych materiami status o większym znaczeniu państwowym i wymagających
jednomyślności, zaliczono również podatki,
 z obrad sejmików wyłączono szlachtę- gołotę ( masową klientelę magnacką )
 zakaz zaprzysięgania przez posłów instrukcji sejmikowych ( zwiększenie
samodzielności parlamentu ).
 reformy administracyjne: utworzono dwa centralne urzędy zorganizowane kolegialnie,
osobne dla Korony i dla Litwy, ( Komisję Skarbową, Komisję Wojskową ). Komisja
Skarbowa Koronna odegrała istotną rolę, gorzej pracowała Komisja Wojskowa.
Członków jednej i drugiej komisji, poza przewodniczącymi- ministrami, którzy
wchodzili do nich z urzędu- wybierał sejm na 2 lata z poczwórnej liczby kandydatów
przedstawionej przez króla.
 jako miary obowiązujące przyjęto te, które obowiązywały w dziedzinach Komisji
Skarbowej: łokieć krakowsko- warszawskim funt krakowsko- warszawski, zniesiono
stare miary oraz podwójne sposoby mierzenia.
 w 1766 przeprowadzono reformę monetarną, za podstawę ustroju pieniężnego
przyjęto grzywnę kolońską ( 233,8 g srebra ).
 cło generalne obejmujące wszystkich ( szlachtę i duchowieństwo ),
We wrześniu 1764 odbył się zjazd elekcyjny, o przebiegu wydarzeń również decydowała
obecność wojsk rosyjskich. Na króla Polski jednogłośnie obrano stolnika litewskiego,
kochanka Katarzyny II, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rozpoczął on brzemienne w
skutkach panowanie 1764- 1795.
Datę 1764 można przyjąć za początkowe stadium tworzenia się monarchii
konstytucyjnej ze względu na pierwsze podjęte na konwokacji i na sejmie elekcyjnym
reformy ustrojowe, a także ze względu na fakt, iż po raz pierwszy uznano, że do
ważności konstytucji przyjętych przez sejm konwokacyjny czy elekcyjny nie potrzeba
zgody nowego monarchy do koronacji. Podkreślało to przewagę sejmu w
reformowanych państwie.
Fundamentem polityki Stanisława Augusta byłą współpraca z Rosją. Protektorat
rosyjski miał w jego planach spełnić podwójne zadanie- umożliwić przeprowadzenie reform
ustrojowych oraz osłonić Polskę przed zakusami Prus, bowiem Fryderyk II dążył po zajęciu
Śląska ( 1740 ) do zdobycia Pomorza Gdańskiego, oddzielającego dwie części Królestwa
Prus. W związku z tym formułował kilkakrotnie pod adresem Rosji propozycje rozbioru
Rzeczpospolitej. Jednak Katarzyna II obawiała się zbytniego wzmocnienia pozycji Prus, oba
mocarstwa były jednak zgodne, iż pozbawienie praw politycznych dysydentów w związku z
kontrreformacją stanowi dla nich znakomity pretekst do wystąpienia w obronie swych
współwyznawców i ingerencji w wewnętrzne sprawy RP.
W 1766 ambasador cesarzowej Mikołaj Repnin przedstawił projekt rozciągnięcia
rosyjskich gwarancji na system ustrojowy RP. Utrzymane byłyby liberum veto, a
różnowiercy otrzymaliby z powrotem prawa polityczne. Król sprzeciwił się projektowi ,bo
dążył do zniesienia liberum veto, natomiast Czartoryscy chcąc zjednać sobie rzesze
katolickiej szlachty nie wyrazili zgody na prawa dla dysydentów. W rezultacie sejm przyznał
oficjalnie dysydentów swobodę uprawiania kultu religijnego, ale nie prawa polityczne. Nie
odpowiadało to jednak żądaniom Rosji. Na Litwie i w Koronie zawiązały się dysydenckie
konfederacje ( marzec 1767 ), wykorzystali to przeciwnicy Stanisława Augusta (m.in.
hetmani, których władzę ograniczył dotkliwie sejm konwokacyjny ) i zaczęli organizować
konfederacje szlachty katolickiej w obronie „wiary i wolności”. Czartoryscy wykorzystując
sytuację zwrócili się do carycy o pomoc, chcąc obalić króla. Pod przywództwem Karola
Radziwiłła „Panie Kochanku”, hetmana Wacława Rzewuskiego i biskupa Kajetan Sołtyka
zawiązano konfederację radomską. Konfederacji złożyli na żądanie Repnina prośbę do
cesarzowej Katarzyny prośbę o przywrócenie „starego porządku”. Przez dawny rząd
konfederacji rozumieli ustrój Polski sprzed reform sejmu konwokacyjnego 1764. Repnin
wykorzystał konfederację do swoich celów, a sterroryzowane przez wojska rosyjskie sejmiki
wybrały na sejm posłów posłusznych planom Rosji.
5. Prawa kardynalne 1768.
Podstawę ustroju stanowiły prawa kardynalne „wieczyście trwały i odmienne nigdy
być nie mające” w czym nawiązywano do artykułów henrykowskich Wyodrębniono drugi
rodzaj spraw- materia status, które mogły być zmieniane per unanimitatem ( jednomyślnie )
na Sejmach wolnych.
PRAWA KARDYNALNE
 ( 1 ) [ Stany sejmujące ] Istnieją trzy stany sejmujące: Izba Poselska ( Rycerskie ) ,
Senat ( Senatorowie ), Król. Wszystkie one muszą wyrazić zgodę na alienację, zastaw,
sprzedaż lub zamianę posiadłości Rzeczpospolitej, królewszczyzn, dóbr duchownych i
świeckich. Jednakże w wypadku bezkrólewia istnieją dwa stany sejmujące: Izba
Poselska, Senat. Jednomyślnością głosów stanowią one in materia status ( w
materiach stanu ) a zasadą większości głosów w materiach ekonomicznych i
regulowaniu kwestii dotyczących elekcji.
 ( 2) [ Religia ] Religią panującą jest religia rzymskokatolicka.













( 3 ) [ Konsekwencje zmiany wiary ] Przejście z wiary katolickiej na jakąkolwiek
inną ( apostazja ) jest uważane za czyn kryminalny, zagrożony karą wygnania.
Jednakże wszystkie osoby, które dotychczas wyznawały inną religię niż katolicka, nie
ponoszą żadnych konsekwencji.
( 4 ) [ Król ] Król Polski musi być katolikiem z urodzenia albo powołania. Kto
promuje innowierczego kandydata na tron polski, uznany jest za wroga ojczyzny i
podlega karze banicji. Królowa Polski musi być katoliczką, a jeśli nią nie jest, nie
może być koronowana.
( 5 ) [ Wolna elekcja ] Króla wybiera szlachta na zasadzie wolnej elekcji,
jednomyślnie. Sukcesja do tronu polskiego jest niedopuszczalna pod żadnym
pretekstem i w żadnym czasie.
( 6 ) [ Nieminem captivabimus nisi iure victim ] Żaden osiadły szlachcic nie może
być aresztowany bez wyroku sądowego, tak jak stanowił to przywilej jedlneńskokrakowski 1413. Jednakże nie dotyczy to szlachcica złapanego na zabójstwie na
gorącym uczynku, pojmanego, którego czyn nie miał miejsce wcześniej niż rok i 6
niedziel, rozbójników, złapanych na kradzieży, złodziei na drogach i domów. Kto
takiego szlachcica zabije w obronie koniecznej, nie będzie karany.
{ 7 ) [ Urzędy ] Urzędy, godności duchowe oraz świeckie nadane legalnie przez Króla
są dożywotnie. Jeżeli jednak napłynie usprawiedliwiona skarga, to sejm walny
rozstrzygnie o pozbawieniu funkcji.
( 8 ) [ Prawa i przywileje ] Prawa i przywileje nadane prowincjom Rzeczpospolitej i
służące ich mieszkańcom są nienaruszalne. Zgodność aktów prawnych z prawem
kontroluje Kanclerz pod obowiązkiem przysięgi. Wszystkie przywileje, które nie
znajdują się w aktach, mają zostać w ciągu roku opublikowane do Metryk Koronnych
w Koronie Litewskiej w Wielkim Księstwie Litewskim w Wilnie pod rygorem
nieważności. W przypadku zaginięcia oryginału przywileju, dopuszcza się możliwość
wydania duplikatu.
( 9 ) [ Unia ] Terytorium Rzeczpospolitej jest integralne i niepodzielne.
( 10 ) [ Lenna ] Rzeczpospolita posada na zawsze prawa do lenn, które do niej należą.
( 11 ) [ Równość ] Każdy szlachcic posiada równe prawo do dziedzictwa dóbr
ziemskich, honorów, godności senatorskich, marszałkowskich i urzędów duchownych,
świeckich, przywilejów na Starostwa Grodowe i nie Grodowe. Równości tej nie
umniejszają żadne tytuły.
( 12 ) [ Dysydenci ] Protestanci i prawosławni w Rzeczpospolitej stanu szlacheckiego
posiadają prawa polityczne zgodnie z aktem pierwszym osobnym. W wypadku
zawarcia małżeństwa pomiędzy różnowiercami, gdy nie ma umowy co do religii
dziecka, religią syna jest religia ojca, a religią córki religia matki. Do rozstrzygania
sporów pomiędzy różnowiercami powołany jest sąd apelacyjny mieszany. W jego
skład wchodzi połowa katolików i połowa innowierców. Mianuje ich Król.
( 13, 14, 15, 16 ) [ Lenna ] Województwa i miasta ziem pruskich, województwo
inflanckie , Księstwo Kurlandii i Semigalii oraz Powiat Piltyński są nierozerwalnie
związane stosunkiem lennym z Rzeczpospolitą.
( 17 ) [ Liberum veto ] Liberum veto na sejmach wolnych w sprawach stany jest
zachowane. Kontradycja może być składana ustnie albo pisemnie.
( 18 ) [ Ius emphyteusis ] Każdy szlachcic ma prawo wieczystej dzierżawy na
dobrach królewskich za konfirmacją królewską oraz na dobrach duchownych za zgodą
duchowieństwa oraz na dobrach szlacheckich za wolą dziedzica. Prawo to może być
przyznane także cudzoziemcom, mieszczanom i rolnikom. Propinacja po miejscach
oddanych w dzierżawę wieczystą należy do panów zwierzchnich gruntów






( 19 ) [ Władza nad chłopstwem ] Szlachcic ma zwierzchnictwo gruntowe i
własności nad dobrami ziemskimi, dziedzicznymi i poddanymi. Jednakże szlachcic nie
może bezkarnie zabić poddanego. W takim wypadku zostanie oddany pod Sąd
Ziemski lub Sąd Grodzki.
( 20 ) [ Zabójstwo chłopa ] Nikt nie może swawolnie, zuchwale, rozmyślnie i
dobrowolnie dla okupu pieniężnego dopuszczać się zabójstwa. Jeżeli szlachcic
złośliwie i nieprzypadkowo, ale dobrowolnie zabije, nie płaci główszczyzny jego
panu, lecz podlega karze śmierci.
( 21 ) [ Prawo oporu ] W przypadku złamania przez króla Praw Kardynalnych lub
Paktów Conventów, szlachcie przysługuje prawo oporu wobec niego. Będzie on
sądzony i karany zgodnie z konstytucją 1609.
( 22 ) [ Własność ] Dobra i posesje szlacheckie są nienaruszalne, chyba że
konieczności ich naruszenia dowiedzie płynne prawo królewskie.
( 23 ) [ Prawo kaduka ] Jeżeli cudzoziemiec pozostawi po sobie majątek bezdzietnie,
bez testamentu należące do praw królewskich to dobro to jest nienaruszalne. Jednakże
sukcesorowie mogą dochodzić z niego dziesiątej części w naturze lub pieniądzach.
Jeżeli ktoś w ciągu 3 lat od śmierci cudzoziemca zgłosi się jako dziedzic i udowodni
pokrewieństwo, to będzie miał prawo do dziedziczenia. Konieczne jest
przeprowadzenie spisu inwentarza. Jeśli w ciągu trzech lat nikt się nie zgłosi, majątek
przejdzie na skarb królewski.
( 24 ) [ Zwoływanie sejmów ] Sejm ordynaryjny może obradować co najwyżej 6
tygodnie, a ekstraordynaryjny 2 tygodnie. Nie może być on przedłużony ani
limitowany bez jednomyślnej uchwały sejmu.
MATERIA STATUS













( 1 ) [ Podatki ] Nie wolno na sejmie walnym bez jednomyślnego zezwolenia stanów
sejmujących nakładać nowych podatków.
( 2 ) [ Wojsko ] Ani zwiększać liczby wojska,
( 3 ) [ Sojusze ] Ani zawierać sojuszy, konwencji, umów handlowych,
( 4 ) [ Wojna, Pokój ] Ani wypowiadać wojny i zawierać pokoju,
( 5 ) [ Indygenat ] Ani nadawać indygenatu, kto go otrzyma, musi udowodnić
szlachectwo od dziadka.
( 6 ) [ Skarb ] Ani zmieniać kursu waluty, jej ilości w obiegu, uznawać monet
zagranicznych
( 7 ) [ Administracja ] Ani zmieniać władzy i prerogatyw Ministrów, nadawać
urzędów sądowych, kreować nowych urzędów koronnych, litewskich, wojewódzkich,
powiatowych,
( 8 ) [ Obrady Sejmu ] Ani zmieniać porządku obrad.
( 9 ) [ Kompetencje sądów ] Ani zmieniać kompetencji jurysdykcji, ważności
dekretów, prerogatyw Trybunałów i mocy dekretów w Trybunale Wielkiego Księstwa
Litewskiego,
( 10 ) [ Senatus consilium ] Ani zmieniać mocy i prerogatyw Senatus Consilium
( 11 ) [ Ziemie dla następców ] Ani kupować Królowi dóbr i posesji w
Rzeczpospolitej dla swych sukcesorów
( 12 ) [ Pospolite ruszenie ] Ani zwoływać pospolitego ruszenia,
( 13 ) [ Egzekucja ] Ani bezprawnie zajeżdżać jakiejkolwiek natury dobra pod
rygorem upadnięcia pretensji, w której ten zajazd był uczyniony. O sprawach
nieruchomości decyduje sąd.