Rozkwit kolebki cywilizacji polskiej
advertisement
Ilustrowana Historia POLSKI Iwo Cyprian Pogonowski Geograficzny Środek Europy jako Tło dla Historii Polski Rzeczpospolita Polska znajduje się w geograficznym środku kontynentu Europejskiego. Warszawa leży w połowie drogi z Paryża do Moskwy. Polska rozpościera się na otwartych, stosunkowo płaskich równinach północnoeuropejskich, między Bałtykiem na północy, a Sudetami i Karpatami na południu. W chwili obecnej, powierzchnia Polski wynosi 311 904 km2, mniej więcej tyle samo, co stan Nowy Meksyk. Maksymalna odległość od granicy zachodniej do granicy wschodniej wynosi 689 km, natomiast z północy na południe 649 km. Wybrzeże Bałtyku ma 440 km długości (linia brzegowa - 788 km). Najniżej położonym punktem kraju jest wybrzeże morskie, natomiast najwyższym punktem jest szczyt Rysy na południu, osiągający wysokość 2499 metrów n.p.m. Większa cześć obszaru kraju jest płaska lub lekko pofałdowana, przy czym krajobraz stopniowo wznosi się w kierunku południowym, w stronę gór. Główna rzeka Polski, Wisła, płynie w kierunku północnym, przez stolicę kraju Warszawę, do miasta portowego Gdańska. Dorzecze Wisły pokrywa cztery piąte obszaru kraju. Drugą największą rzeką jest Odra. Oba główne systemy rzeczne połączone są kanałami. W chwili obecnej, ludność Polski szacowana jest na ok. 38 635 000, czyli 124 osoby na kilometr kwadratowy. Ponad dziewięćdziesiąt sześć procent ludności to etniczni Polacy. Największymi z dziesięciu mniejszości są: mniejszość Niemiecka licząca ponad 550 000 osób, Ukraińska licząca ok. 400 000, oraz Białoruska, wynosząca ponad 250 000 tysięcy. Klimat kraju wynika z jego położenia na granicy stref klimatycznych: wilgotnej atlantyckiej oraz kontynentalnej europejskiej. Typowa dla Polski sytuacja meteorologiczna to wpływ wyżu azorskiego i niżu islandzkiego. W zimie, polski klimat bywa często zdominowany przez wyż euroazjatycki. Średnia temperatur styczniowych wynosi ok. –1 stopnia C, natomiast średnia w lipcu to ok. 21 stopni. Sześćdziesiąt procent dni w roku to dni wietrzne, z wiatrami zachodnimi. Roczna średnia opadów w Polsce waha się od 50 do 65 centymetrów. Jedna trzecia ludności Polski utrzymuje się z rolnictwa. Polska produkuje więcej żyta i kartofli niż jakikolwiek inny kraj europejski. Inne ważne płody rolne to buraki cukrowe, owies, pszenica, jęczmień oraz len. Poza ziemią rolną, Polska jest bogata w zasoby naturalne. Po drugiej wojnie światowej Polska stała się jednym z wiodących europejskich producentów węgla, ołowiu i cynku. Inne kopaliny to miedź, ruda żelaza, sole potasowe, sól kamienna i siarka. Polski przemysł nadal przystosowuje się do gospodarki rynkowej i do procesów prywatyzacyjnych. Stoi w obliczu problemu występującego we wszystkich państwach postkomunistycznych, a mianowicie egzystencji gospodarczo zbędnych, lecz politycznie wpływowych przedsiębiorstw państwowych – spadku po centralnie sterowanej gospodarce komunistycznej. Główne gałęzie przemysłu przechodzące reorganizację to przemysł stoczniowy, huty stali, przemysł ciężki maszynowy, produkcja lokomotyw i maszyn rolniczych. Podobna sytuacja istnieje w przemyśle chemicznym, jak też bawełnianym, drzewnym i tekstylnym. Energia elektryczna jest produkowana przez elektrownie wodne i takie, które są opalane węglem. Do napędu dziesiątków milionów samochodów osobowych i ciężarówek poruszających się po drogach krajowych importowana jest ropa naftowa, przetwarzana lokalnie na paliwa. Niedawno, w Polsce oraz w innych krajach byłego bloku sowieckiego obchodzono dziesięciolecie rewolucji demokratycznej. Wyniki tej rewolucji można łatwo dostrzec w stolicy Polski, Warszawie. Jej sklepy podobne są do sklepów w Stanach Zjednoczonych AP, są pełne towarów importowanych, mięsa, oraz różnych owoców egzotycznych i krajowych. Błyszczące drapacze chmur, centra handlowe, kina, drogie hotele oraz luksusowe domy prywatne stają się powszechnym widokiem. Polska w Historii Europy Krótki Przegląd Polska Kultura i Słowiańskie Korzenie Polska przyjęła Rzymskie Chrześcijaństwo ponad tysiąc lat temu i stała się ziemią charakteryzująca się różnorodnością sztuki, architektury i stylów. Zadomowiły się w niej liczne wpływy cudzoziemskie, podobnie jak w wszystkich innych krajach europejskich. W rzeczywistości, każda kultura narodowa była, w znacznym zakresie, kosmopolitycznym konglomeratem. Dlatego, przy całej swej odmienności, kultura Polski jest częścią wspólnej kultury europejskiej, w której Polacy mają ważny i permanentny wkład. Specyfika polskiej kultury związana jest z własnym językiem oraz ze słowiańskimi korzeniami. Badania lingwistyczne wykazały, że już 4000 lat temu wczesne języki bałtosłowiańskie należały do języków aryjskich, bądź języków wschodnio indoeuropejskich (grupy „satem”). Ponad 3 500 lat temu, języki bałtosłowiańskie oddzieliły się od grupy języków aryjskich, natomiast ok. 3 000 lat temu grupa ta podzieliła się na języki bałtyckie i słowiańskie. Przez kolejne 1 500 lat języki słowiańskie uległy ewolucji równolegle do języków: greckiego, łacińskiego, celtyckiego, germańskiego oraz innych. Ewolucja języka polskiego objęła kolejne 1 500 lat. Język polski odzwierciedla kulturę umysłową i materialną w sferze słowa mówionego, a następnie literatury. Wczesne słownictwo polskie zawiera o wiele więcej informacji o wczesnej kulturze niż źródła pisane. W miarę upływu czasu wzrastała liczba słów obcego pochodzenia. W obecnej erze informacji, język polski adoptuje nowe określenia europejskie i amerykańskie odnoszące się do mody, sportu, sztuki, polityki oraz technologii. Pełne wydania słowników polskich zawierają około 200 000 haseł. Jedna trzecia z nich to obce zapożyczenia, podczas gdy jedną czwartą stanowią słowa bliskie swym starosłowiańskim wzorcom. Podróżujący do Polski mogą odwiedzić wiele zabytków będących odzwierciedleniem dwunastu okresów Polskiej kultury: 1. Okres prehistoryczny (700 p.n.e. do 966 n.e.) 2. Średniowiecze a) Okres Romański (1040) – 1200) b) Okres Gotycki (1200 – 1500) 3. Renesans (XVI wiek) 4. Barok (XVII wiek) 5. Oświecenie (XVIII wiek) 6. Romantyzm (pierwsza poł. XIX wieku) 7. Pozytywizm (druga poł. XIX wieku) 8. Młoda Polska (przełom XIX-XX wieku) 9. Modernizm międzywojenny (1918 – 1939) 10. Zniszczenie wojenne nazistowskie i sowieckie (1939 – 1945) 11. Socrealizm (1945 – 1955); Modernizm (1956 – 1989) 12. Postmodernizm (1989 do dnia dzisiejszego) Rozkwit kolebki cywilizacji polskiej Państwo polskie pochodziło z wczesnej europejskiej cywilizacji słowiańskiej, która w pewnym momencie objęła dwie trzecie wschodniej części kontynentu. Od swych pradziejów Słowianie stanowili o sobie samodzielnie, dzięki wiecom i radom samorządowym. Często powoływali ochotnicze armie pod komendą wybieralnych dowódców „wojewodów.” Do roku 740 Słowianie podbili większą część Europy i rozpoczęli tworzenie poszczególnych państw słowiańskich. Jedno z tych państw, Polska, zostało utworzone około 840 r., kiedy wódz o imieniu Piast założył pierwszą dynastię królewską, rządzącą krajem do 1370 r. W czasach dynastii Piastów, państwo polskie przeistoczyło się w siłę cywilizacyjną, której wpływy rozciągały się poza jego granicami. Chrześcijaństwo według obrządku zachodniego zostało przyjęte jako oficjalna religia Polski w roku 966 i z czasem zostało szeroko zaakceptowane oraz było gorliwie praktykowane przez ludność. W 1364 r. został założony uniwersytet w Krakowie. Jeden z jego przyszłych profesorów, Paulus Vladimiri (Paweł Włodkowic, 1370 – 1435), sformułował w 1413 roku pierwsze współczesne reguły prawa międzynarodowego i zdefiniował herezję pruską jako naruszenie zasady, że prawo do nawracania nie jest prawem do zabijania, ani do wywłaszczania. Mikołaj Kopernik, który na uniwersytecie krakowskim ukończył astronomię, został w roku 1543 twórcą nowoczesnej astronomii dzięki teorii która głosiła, że Ziemia wykonuje w ciągu dnia obrót wokół własnej osi, zaś planety krążą po orbitach wokół słońca. W 1385 r. Polska zawiązała dobrowolną unię z Litwą, tworząc olbrzymią wspólnotę rozciągającą się od Bałtyku po Morze Czarne, będącą w owym czasie największym terytorialnie zjednoczonym obszarem państwowym w Europie. Polska i Litwa udaremniły, dzięki przełomowej bitwie pod Grunwaldem w 1410 r., próbę narzucenia Europie centralnej i wschodniej niemieckiej dominacji politycznej i ekonomicznej. Stawką była również groźba ostatecznej utraty polskich ziem nadmorskich oraz dostępu Polski do Morza Bałtyckiego. W konsekwencji, zwycięska Polska odegrała istotną rolę w ucywilizowaniu Europy bałtycko-słowiańskiej, natomiast w całym tym regionie język polski zapanował w dyplomacji, w świecie kultury i elegancji. Polska wcześnie stała się krajem postępowych reform prawnych oraz tolerancji społecznej. Była pierwszym państwem europejskim, które przyjęło doktrynę państwa prawa, niemal trzy stulecia zanim uczyniła to Anglia. Własność prywatna była chroniona prawem. Polska wprowadziła zasadę habeas corpus – nietykalności osobistej, zgodnie z którą osoba zatrzymana przez władze państwowe miała prawo do szybkiego procesu sądowego przed prawomocnie powołanym sądem. Ludność Polski wcześnie przyjęła zasadę że rząd nie może nakładać podatków bez zgody opodatkowywanych. Stało się to na długo przed założeniem kolonii angielskich w Ameryce Północnej gdzie takie prawo zdobyli sobie Amerykanie jako pierwsi Anglo-Saksoni. Polska dała schronienie i autonomię Żydom i uratowała ich przed wymarciem. Ludność żydowska zwiększała się i prosperowała w Polsce, zarówno w średniowieczu, jak i w późniejszych czasach, kiedy Żydzi byli prześladowani, wysiedlani, nawet zabijani w innych krajach Europy. Z końcem 18go wieku ponad 80 procent wszystkich Żydów na świecie żyło w Polsce. Mimo tego że w Polsce językiem narodowym był język polski, to wpływy kościoła rzymskokatolickiego spopularyzowały w kraju łacinę – lingua franca kultury zachodnioeuropejskiej. Polskie tłumaczenia tekstów łacińskich oraz inne polskie publikacje były dla ludów wschodniosłowiańskich jedynym źródłem wiedzy o cywilizacji zachodniej. Niemal wszyscy władcy wywodzący się z rosyjskiej dynastii Romanowów (1613-1917) umieli od dzieciństwa płynnie mówić po polsku. (mapa: zmiany wschodnich granic Polski) Druga z polskich dynastii panujących, Jagiellonowie (1386-1572), pochodziła z Litwy. Każde następstwo tronu tej dynastji musiało być zatwierdzone przez zgodę sejmu (czyli parlamentu). Za panowania Jagiellonów, tradycyjne polskie ciała ustawodawcze – sejmiki - powołały pierwszy ogólnonarodowy parlament w 1454 roku, zwany sejmem walnym. W roku 1493 ukonstytuował się parlament dwuizbowy złożony z Senatu, w którym król przewodniczył. W izbie poselskiej przewodniczył marszałek sejmu. Pierwsza w Europie polska ustawa konstytucyjna, osławiona przez motto „nic o nas bez nas”, została przez parlament uchwalona i ogłoszona w 1505 roku pod nazwą „Nihil Novi.” Ustawa ta uczyniła izbę poselską najwyższą władzą państwową w Unii Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, w którym to księstwie językiem urzędowym był język białoruski. Polskie XVI-wieczne Odrodzenie było „złotym wiekiem” w historii Polski. Kultura i sztuka rozkwitały, natomiast ludność polską można było zaliczyć się do ludzi najlepiej odżywionych i cieszących się najlepszym zdrowiem w Europie. Pierwsza nowoczesna republika Europy i demokracja stanu szlacheckiego Ustawa z roku 1573 zagwarantowała wolność religijną. Prawa obywatelskie wolnych obywateli stanowiły podstawę tolerancji religijnej w Polsce. Paradoksalnie, tak pożądane cechy demokracji jakimi są wolność i akceptacja różnic etnicznych, zawierały zalążek słabości w obliczu absolutystycznych sąsiadów. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów, Polska ogłosiła się „Rzeczpospolitą wolnych z wolnymi, równych z równymi”. W ten sposób w Polsce powstała pierwsza nowoczesna europejska republika. W całej Rzeczypospolitej zaistniała powszechna duma z polskiego obywatelstwa. Pośród 10 milionów mieszkańców Polski, jeden milion to stanowili pełnoprawni obywatele; spośród których każdy mężczyzna miał prawo kandydować na króla w powszechnej elekcji. W roku 1573 było to w Europie sytuacją wyjątkową. Tytuł „krola” przysługiwał głowie państwa, lecz w rzeczywistości król był najwyższą władzą wykonawczą ograniczoną przepisami prawnymi. Niestety wniosek Kanclerza Jana Zamoyskiego, aby ograniczyć kandydowanie na króla tylko do osób urodzonych na terenach Unii Polski i Litwy, nie został zatwierdzony przez sejm. W związku z tym, ponieważ polskie prawo dopuszczało obcych jako kandydatów do tronu, polskie wybory powszechne (zwane viritim, gdyż wszyscy wyborcy musieli stawiać się osobiście) mogły spowodować zmiany w europejskiej równowadze sił. Skutkiem tych zmian mogło następować powstawanie nowych przymierzy i nowych układów politycznych w Europie, groźnych dla innych państw europejskich. Wykorzystując legalność zagranicznego finansowania kampanii wyborczych w Polsce, obce rządy posługiwały się przekupstwem i subwersją, żeby zabezpieczać swoje interesy w czasie wyborów na terenie Rzeczypospolitej. Po zalegalizowaniu majoratów w roku 1589, czyli prawa do dziedziczenia majątku przez najstarszego syna, Polski proces demokratyczny poniósł dalsze straty w wyniku machinacji politycznych wlascicieli nowo powstających latyfundiów. Owe machinacje przyczniły się do powstań Kozaków w obronie ich praw w latach 1594, 1648 oraz 1768. Machinacje polityczne latifundiów były również przyczyną pierwszego zastosowania liberum veto, które od roku 1652 często paraliżowało prace Sejmu za sprawą głosu pojedynczego, sprzeciwiającego się posła. Agenci obcych państw płacili olbrzymie łapówki, aby zapobiec zlikwidowaniu liberum veto procedurą prawną przez polski sejm. Połączone wojska chrześcijańskie pod wodzą króla Polski, Jana III Sobieskiego, uratowały Europę przed najazdem Turków podczas bitwy pod Wiedniem, w 1683 roku. Pokój po tym zwycięstwie okazał się jednak krótkotrwały. Po czternastu latach na Polską Rzeczpospolitą Szlachecką spadło wielkie nieszczęście za sprawą cara Rosji Piotra I. Środkami militarnymi wymusił on oszukańczą intronizację Augusta II, kandydata saskiego, który w 1697 r. przegrał w Polsce wybory na króla. Wydarzenie to głęboko pogwałciło strukturę prawną jaką była Rzeczpospolita i rozpoczęło dwudziestoletni okres systematycznego niszczania systemu obrony państwa polskiego za pomocą subwersji na początku XVIII wieku i zapoczątkowało tak zwaną „noc saską”, czasy upadku edukacji oraz cnót obywatelskich w Rzeczypospolitej. W ciągu dwudziestu lat z powodu zniszczenia polskiej potęgi wojskowej i demoralizacji, zaczęły się najnieszczęśliwsze i najbardziej poniżające czasy w historii Polski. Po powrocie władzy królewskiej w polskie ręce rozpoczął się proces reform. W Warszawie, w 1773 r., powołano pierwsze w Europie Ministerstwo Edukacji, dzięki któremu zmodernizowano polski system edukacyjny. Polacy przyjęli też w 1791 roku pierwszą w Europie nowoczesną konstytucję i rozpoczęli odbudowę armii. Polskie reformy zaniepokoiły absolutystyczne królestwa ościenne i doprowadziły do trzech wojen rozbiorowych. Władcy Rosji, Prus i Austrii popełnili międzynarodową zbrodnię i pogwałcili prawo międzynarodowe ustalone w 1648 roku w traktacie w Westfalji. Zaborcy wcielili do swoich państw, w latach 1792-1795, całe terytorium Rzeczypospolitej. Kryminalna wręcz destrukcja państwa polskiego zamieniła jego terytorium w kość niezgody podczas prób ustalania europejskiej równowagi sił w czasie budowania nowych imperiów w okresie kolonialnym. Grabież polskich prowincji uczyniła Prusy największym spośród 350 niemieckich państewek i księstw, dając Prusom możliwość po blisko stu latach dokonania zjednoczenia Niemiec po 1870 r. oraz powstania krótkotrwałego Cesarstwa Niemieckiego ze stolicą w Berlinie. Po rozbiorach Polacy zareagowali organizując armię po stronie Napoleona, cesarza Francji, który niestety następnie cynicznie wykorzystał Polaków tak militarnie jak i finansowo. Po upadku Napoleona i po interwencji Anglji przeciwko zjednoczeniu ziem polskich w unji z Rosją zawartej 3go stycznia 1515 roku, Kongres Wiedeński ustanowił znacznie mniejsze, konstytucyjne Królestwo Kongresowe z carem Rosji jako królem oraz zachował podział ziem polskich na trzy zabory. Polska konstytucja była często przez Rosjan gwałcona, co spowodowało powstanie armii Królestwa Kongresowego przeciwko absolutystycznemu Cesarstwu Rosyjskiemu wraz z próbą odzyskania niepodległości państwowej (1830-1831). Po klęsce Polscy weterani udali się na emigrację i wzięli udział w niemal wszystkich walkach o wolność, jakie miały miejsce w Europie i w Ameryce. Podczas kolejnego powstania polskiego, w latach 1863-1865, na ziemiach polskich przyłączonych do Rosji stoczono 1230 bitew partyzanckich. Druga i Trzecia Rzeczpospolita Po pierwszej wojnie światowej, Polacy ogłosili 11 listopada 1918 r. swoją niepodległość, tworząc ten sposób Drugą Rzeczpospolitą. Aby tę niepodległość utrzymać, nowa Rzeczpospolita musiała odnieść zwycięstwa w sześciu wojnach granicznych. Nieporównanie najważniejszym było polskie zwycięstwo, które Marszałek Józef Piłsudski odniósł nad Armią Czerwoną w 1920 roku. Lenin podjął próbę inwazji na Polskę i utworzenia przymierza pomiędzy Moskwą i Berlinem, aby rozpalić światową rewolucję komunistyczną. Wielu Niemców gotowych było zaakceptować rządy komunistyczne w zamian za pozyskanie zachodniej Polski oraz Pomorza Gdańskiego po zajęciu tych ziem przez Sowietów. Polskie zwycięstwo zniweczyło nadzieje Lenina na światową rewolucję, a skutkiem był odwet na polskiej mniejszości w Związku Sowieckim. Dwadzieścia lat później Sowieci pomścili tę porażkę. W okresie od 5 sierpnia 1935 roku do 27 stycznia 1939 roku, Niemcy wywierały na na Polskę nacisk, aby ta przyłączyła się Paktu Antykominternowskiego. Niemcy chciały, aby 3 500 000 polskich żołnierzy dołączyło do nich i do Japonii, aby podbić Związek Sowiecki i jego roponośne i żyzne ziemie. Gdy Polska odmówiła, Hitler i Stalin sprzymierzyli się i napadli na Polskę (kolejno 1 oraz 17 września 1939). W 1939 roku Polska zmobilizowała niemal półtora miliona żołnierzy. Podczas trwającej sześć lat wojny zginęło ponad dwadzieścia procent obywateli Polski, z czego niemal połowę stanowili Żydzi. Polska była jedynym krajem, który zorganizował państwo podziemne z Armią Krajową w sile 400 000 żołnierzy. Polski opór wywołał ze strony Niemców reakcję bardziej brutalną, niż w stosunku do jakiegokolwiek innego kraju. Rezultatem były masowe polowania na ludzi, tortury oraz mordowanie zwykłych obywateli przez Gestapo. Polska miała też 200 000 żołnierzy, marynarzy i lotników walczących przeciwko Niemcom na froncie zachodnim, w Norwegii, we Włoszech i w Afryce. Polscy piloci odegrali ważną rolę podczas Bitwy o Anglię. Około 400 000 Polaków służyło również w obu armiach nowoutworzonej Polski Ludowej. Zostali rekrutowani i poddani kontroli Sowietów. Walczyli z nazistami na froncie wschodnim w latach 1944-1945. Pomimo wielkiego wkładu i poświęcenia Polaków na rzecz zwycięstwa Aliantów, Polska została zdradzona naprzód w Teheranie a później w Jałcie przez Roosevelta i Churchilla. Oddana Sowietom, stała się sowieckim państwem satelickim po bezwzględnej pacyfikacji przez komunistyczny aparat terroru. Papież z Polski, Jan Paweł II, wsparł wysiłki polskiego zrywu Solidarności narodowej, aby zrzucić w 1989 roku sowieckie jarzmo komunistyczne, jak też aby przynieść niepodległość Polsce oraz pozostałym państwom satelickim bloku sowieckiego. Trzecia Rzeczypospolita, utworzona po wyborach w 1989 roku, przejęła gospodarkę wolnorynkową w 1990 r. i przystąpiła do Sojuszu Atlantyckiego w 1999 r. Prywatyzacja gospodarki Polski i terapia szokowa otrzymały pochwały Unii Europejskiej, która na tych zmianach korzystała ekonomicznie i politycznie kosztem Polski. Czasy Słowiańskie Okres Prehistoryczny Wczesna Historia Słowian W czasach antycznych, w V wieku p.n.e. Herodot nazwał Słowian „Scytami Oraczami”. Około 550 r. n.e., duchowny i historyk Jordanes napisał, że Słowian łączyła „jedna krew” i podzielił ich na trzy grupy: Wenetów (zachodnich), Antów (wschodnich i południowo-wschodnich) oraz Sklawinów (południowych). Słowiańskie wojska, złożone z ochotników i dowodzone przez wybieralnych dowódców, „wojewodów,” zostały opisane przez historyków bizantyjskich po zwycięstwie Sklawinów nad armią Bizancjum pod Adrianopolem w 551 r. Natomiast zachodni Słowianie wyparli wsześniej plemiona germańskie z doliny Łaby po 512 r. W VIII wieku, rolnictwo Słowian oparte było na orce konnej. Obszar między Renem a Dolną Łabą przyjął chrześcijaństwo, a Teutoni, korzystając ze sprawnej organizacji i dyscypliny, rozpoczęli marsz na Wschód, aby podbić ziemie słowiańskie, co w późniejszych czasach określano jako „Drang nach dem Slawischen Osten” lub, prościej, ”Drang nach Osten” i co stało się niemiecką tradycją. Najbardziej znanymi zwolennikami tej doktryny byli: król Prus Fryderyk II, oraz Kanclerze Bismarck i Hitler. Napisany w IX wieku „Geograf Bawarski” był najwcześniejszym znanym opisem zachodnich Słowian. Zawierał opisy obszarów zajmowanych przez Słowian (ok. 844 r.) na północ od Dunaju, na wschód od Łaby i górnego biegu Menu, obejmując Polan, czyli obszary języka polskiego. Polanie mówili językiem staropolskim, należącym do grupy języków lechickich, obejmującej tereny miedzy dolnym biegiem Łaby a Bugiem. Polskie pola uprawne były żyznymi polanami leśnymi, powstałymi w wyniku wypalania lasu. Słowo „Polska” pochodzi od nazwy plemienia Polanie. Informacje lingwistyczne, dotyczące wielce zróżnicowanego słownictwa wczesnych Słowian, świadczą o bogactwie pojęć abstrakcyjnych. W słowiańskiej percepcji, etniczne znaczenie wyrazu Słowianin w języku polskim wywodzi się z wyrazu słowo. Stąd, dla Słowian, ich nazwa świadczy o posłgiwaniu się przez nich słowem mówionym, w przeciwieństwie to innych ludów, których języków sami nie rozumieli. Nawet w dzisiejszym, współczesnym słownictwie polskim, nazwa kraju Niemcy oznacza kraj ludzi niemych. Prahistoria Polski W środkowej Polsce nadal istnieją tysiące neolitycznych szybów kopalni krzemienia. Krzemień, bursztyn oraz bydło były wówczas używane w handlu wymiennym. W czasach prahistorycznych, głównym budulcem było drewno, często w połączeniu z ziemią. Charakteryzujące się logicznym układem i prostotą, dawne siedliska były wkopane w ziemię. Nowożytne języki słowiańskie zachowały wiele określeń budowlanych z tego okresu. Na przykład, w języku polskim są to takie słowa jak ściana, schody, podłoga, powała. Biskupin jest przykładem ufortyfikowanej, prasłowiańskiej lub łużyckiej osady zbudowanej z drewna i ziemi około roku 650 p.n.e., w epoce brązu. Osada obejmuje około 100 domostw podobnej wielkości i nie posiada większego domu wodza, co świadczy o istnieniu samorządu wspólnotowego. Tego rodzaju funkcjonalne budowle z drewna i ziemi były budowane w Polsce do XI wieku. Słowiańska religia pogańska Zanim przyjęli chrzest, Słowianie wierzyli, że niebo zamieszkiwało bóstwo piorunów i wojny, Perun. Kult Peruna był dominujący w okresach wojen i migracji. Bóstwem spokojnego żywota, pracy i domu był Wołos, słowo oznaczające włosy lub futro i związane z uczuciem ciepła i ochrony przed zimnem. Swarog był bóstwem ognia i ojcem Darzboga, bóstwa-słońca. Imię Swarog zawiera rdzeń „war”, oznaczający żar lub ogień. Niezliczone nowożytne słowa w języku polskim zawierają ten rdzeń, począwszy od tych oznaczających gotowanie – warzenie – po kłótnie – swary. Imię Darzbog pochodziło od czasownika darzyć, oznaczającego nadawanie, udzielanie, dostarczanie. Imię bóstwa-słońca określało go jako źródło życiodajnych promieni słonecznych. Istniały również bóstwa plemienne, takie jak drugi syn Swaroga, Swarożyc, który był bóstwem Wieletów znad Łaby. Słowianie z Rugii czcili Świętowida, którego posąg o czterech twarzach zwrócony był ku czterem stronom świata. Imię Świętowida oznaczało „świątobliwe spojrzenie”, bądź „błogosławienie świata.” Bóstwo to zamieszkiwało świątynię w Arkonie, na bałtyckiej wyspie Rugia. Każda rodzina, każdy klan, każde plemię i region posiadały własne bóstwa opiekuńcze. Zmarli podlegali kremacji, a ich prochy były grzebane w urnach na cmentarzach, wraz ze spalonymi przedmiotami, które miały im służyć w życiu pozagrobowym. Zgodnie z religią słowiańską, zmarli na wieczność łączyli się z ogniem wiekuistym słońca, czyli bóstwa Darzboga dzięki płomieniom podczas kremacji. Czczono również dusze przodków. Posągi były zwykle wykonywane z drewna, choć czasem również z kamienia. Wiele z nich można dzisiaj zobaczyć w muzeach polskich, jak i krajów ościennych. Monarchia Dziedziczna – Dynastia Piastów (ok. 840-1370) Średniowiecze: Okres Romański (1040-1200 oraz Gotyk (1200-1492) Przejście na Chrześcijaństwo Obrządku Zachodniego Mieszko 1 (ok. 921-992), piąty z rzędu przedstawiciel dynastii Piastów, przyjął w roku 966 chrześcijaństwo zachodnie jako oficjalną religię Polski. Układ Mieszka z Bolesławem, księciem czeskim, zaowocował jego małżeństwem z czeską księżniczką Dobrawą. Związek ten ułatwił nawrócenie. Cesarz niemiecki Otton I zadeklarował swoje poparcie i zatwierdził mianowanie Jordana jako pierwszego biskupa. Jednak nowe biskupstwo zostało bezpośrednio podporządkowane papieżowi z Rzymie. Czechy, które nadal nie posiadały własnego biskupa, pomogły Polakom przełożyć terminologię kościelną na wyrażenia słowiańskie. W roku 989, włości Mieszka obejmowały mniej więcej te same ziemie, które Polska zajmuje obecnie. Tego samego roku, sąsiedni Słowianie kijowscy przyjęli chrześcijaństwo obrządku bizantyjskiego. Decyzja Mieszka o przejściu na chrześcijaństwo obrządku zachodniego miała fundamentalne znaczenie dla przyszłych losów Polski, jako tarczy obronnej cywilizacji zachodniej, jak też dla jej pozycji jako pomostu kulturowego i religijnego pomiędzy Słowianami i Niemcami, zachodnimi i wschodnimi Słowianami, zachodnim i wschodnim chrześcijaństwem, Chrześcijanami i Muzułmanami, jak też pomiędzy alfabetem łacińskim i greckim. W 991 r. Mieszko wydał najstarszy istniejący polski dokument, będący opisem granic Polski na użytek przymierza zawartego z papieżem przeciwko cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Dokument ten nosi tytuł Dagome Iudex. Św. Wojciech i Rozprzestrzenianie się Chrześcijaństwa Święty Wojciech był jednym z pozostałych przy życiu członków abolicjonistycznych Sławnikowiców – czeskiego rodu, który uciekł ze swych rodzinnych ziem po przegranej walce o władzę z Bolesławem II popieranym przez żydowskich handlarzy niewolników którzy byli tarczani przez Żydów do Hiszpanii. Jako biskup Pragi, Św. Wojciech napisał traktat zatytułowany „Infelix Aurum”, potępiający niewolnictwo i handel niewolnikami. W 997 r. Św. Wojciech ochrzcił ludność Gdańska, gdzie objął biskupstwo, a następnie udał się z misją ewangelizacyjną do bałtosłowiańskich Prusów. Misję jego zakończyła pod dwóch latach męczeńska śmierć. Jego ofiara zyskała uznanie wraz z jego wyborem na patrona Polski, na przełomie XI i XII w. Jego popularna biografia napisana po łacinie zapoczątkowała polskie piśmiennictwo w języku łacińskim. Imperium Polskie Bolesława Chrobrego w XI wieku Przyjaciel Św. Wojciecha, Bolesław Chrobry (967-1024), zwany również we wczesnych kronikach Wielkim, był najstarszym synem Mieszka I. Utworzył krótkotrwałe królestwo Polskie, obejmujące Polskę, Czechy, Morawy, Słowację, Łużyce i Milsko. W 1018 roku Bolesław I Chrobry podbił Kijów i wysłał tryumfalne listy do cesarzy Bizancjum i Rzymu. Tego samego roku podpisał traktat pokojowy z Cesarzem Niemiec, Henrykiem II (1002-1024), który uznał zachodnie słowiańskie prowincje Łużyce i Milsko za część Polski, w ten sposób formalnie ustalając najdalej wysuniętą na zachód granicę Polski w całej jej historii. W 1025 r. Bolesław I Chrobry został formalnie ukoronowany i, na krótko przed śmiercią, stał się pierwszym królem Polski. Zastąpił go na tronie jego syn, Mieszko II (990-1034). Sześć lat później (w 1031 roku), Mieszko II został pokonany przez koalicję Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego oraz kijowskich Rutenów. Państwo polskie ponownie podniosło się za panowania syna króla Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela (1016-1058), który odbudował wczesno-średniowieczną monarchię. W tym czasie Polska wkraczała w okres gospodarczej, społecznej i politycznej transformacji. Polityczne centrum Polski przeniosło się z Poznania do Krakowa. Rozwój Sztuk w Okresie Romańskim i Gotyckim Wraz z nadejściem Chrześcijaństwa, wznosząc umocnione budynki sakralne, polscy budowniczy posługiwali się wapieniem, piaskowcem i cegłą. Mistrzowie budowlani uznali, że popularne w Europie zachodniej łuki przyporowe nie miały praktycznego uzasadnienia w Polsce. Z tej przyczyny, architektura Gotyku polskiego lub nadwiślańskiego korzysta z podpór wkomponowanych w ściany budowli. We wczesnych ścianach murowanych używano wiele oryginalnych, polskich układów cegieł. W całej Polsce wznoszono monumentalne katedry gotyckie, wielkie budowle związane z kultem oraz bogato zdobione ratusze, jak również zamki obronne i niektóre z największych europejskich zespołów fortyfikacji. Kamienną Rotundę Najświętszej Marii Panny wzniesiono na wzgórzu wawelskim w Krakowie przed rokiem 1040, gdy budowano duży klasztor benedyktyński w sąsiednim Tyńcu. W XII wieku, w Polsce rozkwitła architektura romańska. Cechowały ją ozdobne rzeźby, zarówno kamienne, jak i drewniane. W kościele i klasztorze Dominikanów, zbudowanym w roku 1277 w Sandomierzu, pojawiły się pierwsze elementy gotyckie w postaci ostrych łuków. Późny gotyk był stosowany w architekturze polskiej w latach 1320-1500. Rzemiosło osiągnęło w dawnej Polsce bardzo wysoki poziom. Były to wyroby garncarskie, ceramika, tkaniny lniane i wełniane, srebrna biżuteria, meble i tkaniny krawieckie. Dawnemu polskiemu świętowaniu towarzyszyła muzyka. Do polskich instrumentów muzycznych zaliczamy dudy, oraz czterostrunowe gęśle lub skrzypce, będące prekursorem współczesnych skrzypiec. Nazwa tych ostatnich nawiązuje do skrzypienia, wskazując na niską jakość pudła rezonansowego gęśli. Częścią polskiego folkloru były dawne tańce regionalne. Po latach, wiele z nich stało się inspiracją dla kompozycji Fryderyka Chopina (1810-1849), jak też innych, współczesnych kompozytorów. Najstarsze polifoniczne utwory muzyczne, napisane przez anonimowych polskich kompozytorów, powstały w XII wieku. Szkoły i Dawne Kroniki O rozkwicie polskiej myśli i kultury świadczy zakładanie i rozwój edukacji kościelnej pod koniec X wieku, jak też w XI oraz XII w. Szkoły przykatedralne nauczały siedmiu sztuk wyzwolonych: gramatyki, retoryki, dialektyki, arytmetyki, geometrii, muzyki i astronomii. Poza tymi siedmioma przedmiotami, w Gnieźnie, Poznaniu, Wrocławie, Płocku, Sandomierzu i Krakowie nauczano teologii i prawa kanonicznego. Rok 1136 był początkiem piśmiennictwa w języki polskim. Wtedy ukazała się papieska bulla gnieźnieńska zawierająca ponad 400 polskich nazwisk wraz z opisem majątków należących do biskupstwa gnieźnieńskiego. Na początku XIV wieku powstały Kazania Świętokrzyskie, będące najstarszym średniowiecznym tekstem polskim. Na ich podstawie oszacowano, że ówczesny język polski obejmował około 15 000 słów. Polskie piśmiennictwo i dokumenty państwowe napisane po łacinie przez księży pochodzą z okresu między końcem X w. a początkiem XV w. i obejmują korespondencję dyplomatyczną i jurystyczną. Gal Anonim (XI-XII w.) jest autorem najstarszej polskiej kroniki opisującej sytuację polityczną, społeczną i gospodarczą Polski od początków jej państwowości. Wincenty Kadłubek (ok. 1150-1223) napisał kronikę w stylu współczesnym. Mimo, że mniej faktograficzna od kroniki Galla, posłużyła jako podręcznik do nauki elokwencji. Kronika opactwa cystersów w Henrykowie (1227-1310) zawiera najstarsze zachowane zdanie napisane w języku polskim. Europejski Feudalny Podział Dzielnicowy Obejmuje Polskę Bolesław Śmiały (ok. 1040-1081), syn Kazimierza Odnowiciela, w przymierzu z papieżem Grzegorzem VII odnowił polską potęgę militarną i koronował się królem Polski w 1076 r. Tym samym wygasła sukcesja Piastów w linii prostej. Król Bolesław II Śmiały stanął w obliczu spisku, do którego należeli jego brat Władysław Herman oraz biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa. Król skazał biskupa na śmierć i wyrok wykonano. Wówczas, korzystając ze wsparcia Kościoła, książę Władysław Herman objął władzę w Polsce. Jednak pod naciskiem Niemiec musiał zrzec się korony królewskiej i zapłacić trybut za Śląsk Czechom, które znajdowały się w sferze wpływów Cesarstwa Niemieckiego. Większy sukces odniósł syn Władysława, Książe Bolesław III Krzywousty. Rozciągnął swą władzę na Pomorze Zachodnie i na wyspę Rugię, kiedyś ośrodek religijny pogan słowiańskich. Niemniej, w 1135 r. musiał zapłacić daninę za te terytoria cesarzowi Lotarowi III. Powtarzające się kryzysy europejskie i podział dzielnicowy prędko dosięgły Polski. Po śmierci Bolesława Krzywoustego, rozpad dzielnicowy został potwierdzony przez jego testament, którym podzielił Polskę na księstwa dziedziczone przez jego synów. Najstarszy z nich, książę zwierzchni, lub senior, miał otrzymać władzę zwierzchnią i przejąć odpowiedzialność za politykę zagraniczną, przyjazne stosunki z Kościołem i stawienie oporu ekspansji niemieckiej. Akt wydany w Cieni podobny do aktu Magna Carta Wieki XII i XIII charakteryzował rozwój osadnictwa, przyrost gospodarczy i przemiany społeczne. Tymczasem Polska konsolidowała się i stawała w pełni chrześcijańska. W roku 1228 powstał dokument z Cieni, wydany przez księcia Władysława III Laskonogiego (11611231). W zamian za prawo do sukcesji na tronie krakowskim, Książe zobowiązał się nie wprowadzać żadnych nowych praw bez zgody możnowładców świeckich i duchownych. Był to akt podobny do Magna Carta – Wielkiej Karty Swobód z 1215 r. (wydanej przez króla Anglii, Jana bez Ziemi, Andegawena z dynastii Plantagenetów osłabionego politycznie po utracie Księstwa Normandii. Był to ważny moment w formowaniu w Europie praw człowieka i obywatela). Wzrost Gospodarczy i Przemiany Społeczne Nowe osady były zakładane w oparciu o polskie prawo zwyczajowe, ściśle określające czynsz w naturze lub w monecie, jaki mieli płacić wolni osadnicy. Ogólnie rzecz biorąc, pozycja rycerstwa, do którego należała ziemia została wzmocniona. Jednak na obszarach narażonych na obce najazdy, jak Mazowsze, istniała konieczność zorganizowania stałych sił obronnych, w skład których wchodzili rycerze niższej rangi, nieposiadający poddanych. Zaczęły kształtować się różnice klasowe, powoli przyjmując cechy feudalizmu. Jednakże w tradycji słowiańskiej każdy spadkobierca szlachcica był również uznawany za takowego, natomiast jego dzieci miały prawo do równego udziału w spadku rodzinnym. Stąd polska szlachta stała się liczniejsza, niż szlachta w innych krajach. Z czasem osiągnęła nawet 10 procentowy udział w ludności i stała się polską klasą polityczną. Wczesne sztuki teatralne i nauka Na początku XIII w. szkoły zakładano w parafiach i przy kolegiatach. Niedługo po tym zaczęły powstawać szkolne teatry, co było przyczynkiem do powstania polskiej sceny teatralnej. W 1207 r., papież Innocenty III wydał edykt, w którym skrytykował polskich katolików za wystawianie świeckich przedstawień teatralnych w kościołach. Najwcześniejszym polskim tekstem jest przedstawienie Nawiedzenia Grobu Pańskiego przez Trzy Marie; pochodzi on z Krakowa i powstał w połowie XIII wieku. W tym okresie, wielu Polaków studiowało i pracowało zagranicą. Paryż przyciągał studentów teologii, Montpellier studentów medycyny, natomiast Bolonia i Padwa przyciągały polskich studentów prawa. Począwszy od lat 1275-1314, dwunastu Polaków kolejno było rektorami Uniwersytetu w Bolonii. Pochodzący ze Śląska, znany polski matematyk i fizyk Witelon, zwany również Erazmem Ciołkiem (ok. 1230-1314), opublikował w 1270 r. ważną pracę z dziedziny optyki, zatytułowaną Perioptike. Polski astronom Franko Polak był autorem wydanego w roku 1286 traktatu o nowo wynalezionym instrumencie, torquetum. Marcin z Opawy (Marcin Polak) zyskał sławę publikując kompendium wiedzy kanonicznej oraz kronikę papieży i cesarzy. Zachodnia wiedza o geografii i etnografii Europy Wschodniej i Azji uczyniła postępy dzięki pismom Benedykta Polaka, wysłanego z misją dyplomatyczną do Mongolii w latach 12451247. Nowe Prawa Miejskie, Panowanie Książąt Zwierzchnich i Przywileje Żydowskie Niemieckie prawa miejskie (magdeburskie) zostały wprowadzone w XIII wieku wraz z nasileniem się imigracji Niemców, Flamandów, Walonów i Żydów. Imigrantom umożliwiono rozwój i zachowanie własnych języków. Wolni chłopi osiedlali się w wioskach założonych w oparciu o prawo dzierżawne i stawali się partnerami handlowymi mieszczan. Chłopi dostarczali ziarno, bydło i świnie w zamian za artykuły wytwarzane przez rzemieślników. Miasta prowadziły handel w skali lokalnej i regionalnej i starały się uzyskać częściowe, lub pełne zwolnienie z opłat celnych. Wczesne umocnienia i mury obronne miast zapewniały dość miejsca dla nowych budowli. Wraz z rozwojem handlu powstała Liga Hanzeatycka (ok. 1241), wpierw w portach niemieckich, a następnie w innych portach bałtyckich. Od wieków elita żydowska przygotowywała teksty przywilejów, które Żydzi chcieli uzyskać jako uprzywilejowana mniejszość, w krajach cywilizacji śródziemnomorskiej. W 1264 roku udało się Żydom uzyskać nadanie im Polsce statutu wolności żydowskich, przez Żydów samych zredagowanego. Przywileje te zostały zatwierdzone przez księcia Bolesława Pobożnego (1221-1279), w formie tak zwanego Statutu Kaliskiego dawały Żydom prawo rządzenia się według Talmudu. Statut Kaliski był wyjątkowo długo prawomocny w Polsce, dokładnie przez 500 lat do 1764 roku. Książęta Zwierzchni panowali do roku 1295, czyli do koronacji Przemysława II. Pięć lat później, królem Polski koronowano Wacława II (1271-1305), króla Czech i Węgier. W następnym roku tron objął król Władysław I Łokietek (ok. 1260-1333), który dokonał konsolidacji państwa polskiego i który wznowił proces zjednoczenia. Jego syn, Kazimierz III Wielki (1310-1370) – Budowniczy – był ostatnim królem z dynastii Piastów (ok. 840-1370). Niemiecka Agresja nad Bałtykiem (XIII i XIV wiek) W 1201 r. Niemieckie zakony rycerskie rozpoczęły agresywną kampanię na rzecz utworzenia ufortyfikowanych enklaw misyjnych wzdłuż południowych i wschodnich wybrzeży Bałtyku, w pobliżu ujść rzek Dźwiny, Niemna, Narwy i Wisły. Czynili to, aby zmonopolizować handel odbywający się po tych rzekach i w ostateczności zdominować i zgermanizować cały region. Stali się najbogatszymi z hanzeatyckich kupców zbożowych, korzystając z rzek jako ze szlaków transportowych i handlowych. Podbój i nawrócenie Litwinów, Łotyszy i Prusów mogłyby doprowadzić to utworzenia na tym obszarze państwa zakonnego. W 1228 r. zbrojni mnisi niemieccy z Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie – inaczej Krzyżacy – uzyskali od księcia Konrada I Mazowieckiego przywileje kruszwickie, nadające im tymczasowo ziemię chełmińską. Tymczasowe lenno zostało udzielone na okres potrzebny do nawrócenia Prusów bałtyckosłowiańskich na Chrześcijaństwo. Po roku 1233, niemiecka agresja na wschodnie regiony bałtyckie posunęła się dalej. Zjednoczenie z zakonem kawalerów mieczowych z Rygi w ramach zakonnego państwa krzyżackiego dokonało się w 1237 r. Państwo zakonne wchłonęło w 1235 r. braci dobrzyńskich (Kawalerów Jezusa Chrystusa). Miasta Toruń i Chełmno zostały założone przez zakonników niemieckich według modelu magdeburskiego i zbudowane jako gotyckie fortece. Zakon Krzyżacki stawał się w ten sposób rosnącym zagrożeniem dla Łotwy, Litwy, Nowogrodu i Polski. Tymczasowe nadanie księcia Konrada Mazowieckiego zostało sfałszowane przez zbrojnych zakonników niemieckich tak, aby było odczytywane jako „wieczne”, i tym samym stało się niby „prawną” podstawą dla bytu niezależnego państwa zakonnego w Prusach. Fałszerstwo to zaowocowało przeciągającym się międzynarodowym konfliktem prawnym i militarnym między Polską i niemieckimi zbrojnymi braćmi zakonnymi. Rzeź Gdańska Przez Niemieckich Rycerzy Zakonnych W 1308 r. niemieccy zbrojni mnisi dokonali rzezi ludności polskiej i rycerzy po podstępnym zajęciu Gdańska i Tczewa. Papież Jan XXII mianował w roku 1318 inkwizytorów w Polsce, lecz pozostali oni bierni. Mimo to, Kościół przeprowadził proces sądowy w latach 1320-1321 w Inowrocławiu i nakazał Krzyżakom wypłacić Polsce odszkodowanie, jak również opuścić całkowicie Pomorze. Nakaz ten nie został jednak nigdy wykonany. W 1325 r. zawarto pierwszy układ obronny pomiędzy Polską i Litwą przeciwko Krzyżakom. Wynikło z niego małżeństwo polskiego następcy tronu, niebawem koronowanego jako Kazimierz III, z litewską księżniczką Aldoną, córką wielkiego księcia litewskiego Gedymina. Bracia zakonni znaleźli sprzymierzeńca w osobie króla Czech, Jana Luksemburskiego, który dokonał najazdu na ziemie polskie i, wykorzystując wojnę polsko-krzyżacką, zajął większą część Śląska (1327-1332). Pomimo polskiego zwycięstwa w bitwie pod Płowcami, bracia zakonni zajęli ziemię kujawską i dobrzyńską. W istocie rzeczy, Polska była uwikłana w wojnie na śmierć i życie z Niemcami otaczającymi kraj z trzech stron: Krzyżakami na północy, Brandenburczykami na zachodzie, i zdominowanymi przez Niemców Czechami na południu. Inwazja Mongolska Jednocześnie pojawiło się nowe widmo klęski na południowym wschodzie Polski. Choć Zakon Krzyżacki był dla Polski poważnym źródłem problemów, to inwazja Tatarów była jeszcze bardziej niszczycielskim żywiołem, zarówno dla Europy wschodniej, jak i środkowej. W 1240 r., Imperium Mongołów zdobyło Kijów i podbiło Ruś. Inwazja Polski przeprowadzona przez Mongołów w roku 1241 była krótkotrwała, lecz spowodowała spustoszenie. Bitwy pod Chmielnikiem i Legnicą zostały przez Polaków przegrane. Henryk II Pobożny, Książe śląski i polski dowódca zjednoczonych chrześcijańskich sił obronnych zginął na polu bitwy. Główne siły obrony polegały przede wszystkim na polskim rycerstwie ze Śląska i Wielkopolski, na górnikach cennych rud i na chłopstwie śląskim, którym towarzyszyły niewielkie oddziały zakonów Templariuszy, Joannitów i Krzyżaków. Podczas tych bitew, Mongołowie wykorzystali rakiety chińskie z głowicami zapalającymi, jak też dym siarkowy, duszący zarówno dla ludzi, jak i dla koni. Inwazję Mongołów wykorzystał margrabia brandenburski, aby zająć polską ziemię lubuską. W roku 1259 druga inwazja Mongołów spustoszyła i spaliła miasta Lublin, Sandomierz, Kraków i Bytom. W 1287 r. oparły się inwazji jedynie ufortyfikowane miasta Kraków i Sandomierz. Prusowie i Litwini dołączyli się do plądrowania polskich ziem granicznych. Początkowo niewielki napływ imigrantów z Niemiec przerodził się w dużą falę zalewającą wyludnioną Polskę. Panowanie Króla – Budowniczego, Kazimierza III Wielkiego Po koronacji w roku 1333 króla Kazimierza III Wielkiego (1310-1370), przed legatem papieskim odbył się w Warszawie proces Zakonu Krzyżackiego. Krzyżacy zostali ponownie wezwani to opuszczenia ziem polskich, w tym Pomorza, oraz do wypłacenia Polsce odszkodowania. Krzyżacy skutecznie odwołali się od wyroku trybunału warszawskiego do Watykanu. Na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Kaliszu w 1343 r., Zakon Krzyżacki uznał króla Polski za swojego zwierzchnika i zwrócił Polsce Kujawy oraz ziemię dobrzyńską. Król Kazimierz III Wielki znany był jako król-budowniczy. Wybudował osiem znaczących zamków, dwieście budowli o przeznaczeniu handlowym i religijnym dla wszelakich obrządków, oraz umocnienia miejskie z bogato zdobionymi bramami. Budowle te wzniesiono w stylu gotyku nadwiślańskiego, łączącego cegłę z kamieniem i zdobionego kamiennymi rzeźbami. Stanowiły one wspaniały przykład gotyckiej architektury. W czasach panowania króla-budowniczego, wysoką jakość sztuki polskiej zawdzięczano temu, że w późnośredniowiecznej Polsce zarówno rzemieślnicy, jak i malarze oraz rzeźbiarze, musieli odbyć podróż zagraniczną jako obowiązkowy element ich praktyki czeladniczej. Dobrobyt panujący za czasów Kazimierza Wielkiego osiągnął swój szczyt dzięki błyskotliwemu zarządzaniu, reformie pieniądza, kodyfikacji praw, ochronie chłopów przed wyzyskiem, oraz wzmocnieniu obrony kraju. Pierwszy polski najazd na Ruś Halicką odbył się we współzawodnictwie z Litwą, podczas wojny z Czechami o Śląsk (1341-1345). Na podstawie pokoju namysłowskiego (1348), Polska przekazała Śląsk Czechom w zamian za zrzeczenie się przez nie roszczeń do tronu polskiego. Niemieccy imigranci w miasteczkach śląskich popierali roszczenia Czech. W roku 1349 król Kazimierz III Wielki anektował Ruś Halicko-Wołyńską, powiększając w ten sposób Polskę w kierunku wschodnim, na teren dzisiejszej Ukrainy. Kodyfikacja Prawa i Postęp w Formowaniu Praw Człowieka i Obywatela Kodyfikacja polskiego prawa zwyczajowego, pierwsza w Europie, została przeprowadzona przez Kazimierza Wielkiego w latach 1346-1347. Ponadto, król zrównał prawa Żydów w całej Polsce. Potwierdził Satauty Kaliskie i uznał prawo Żydów do rządzenia sie według Talmudu jako grupa uprzywilejowana, odrębna prawnie, narodowościowo, religijnie i kulturowo. Uchodźcy żydowscy nadal napływali z Niemiec. Stopniowo, Żydzi utworzyli na obszarze Polski największą społeczność żydowską na świecie, uprzywilejowana i chronioną przez miejscowe prawo. W miastach wprowadzono kary pieniężne za działalność wymierzoną przeciwko Żydom. Połowa wpływów była wykorzystana, żeby pokryć szkody wyrządzone Żydom, powoła zaś trafiała do kasy państwowej. Nowe prawo zakazywało również wysuwania przeciwko Żydom oskarżeń o mordy rytualne. Oskarżenia takie pojawiły się w Polsce wraz z przybyciem Niemieckich imigrantów, którzy stopniowo asymilowali się w przeciwieństwie do Żydów. Polska gospodarka osiągnęła zdolność utrzymania szybko przybywającej ludności i zapewniała stałą nadwyżkę do celów handlowych. Należy zauważyć, że takiej sytuacji nie osiągnięto w środkowej Rosji aż do połowy XIX wieku. Dalsze ograniczenia władzy królewskiej zostały przyrzeczone w roku 1355 aktem wydanym w Budzie (dzisiejszym Budapeszcie). Wydany on został w ramach polityki dynastycznej przez Andegawena, króla węgierskiego Ludwika I (1326-1382). Akt Budziński potwierdzał wszystkie poprzednie konstytucyjne akty i przywileje w celu zapewnienia Ludwikowi prawa do sukcesji na tronie polskim, mimo tego że miał prawo dziedziczenia w dynastji Piastów tylko przez matkę, czyli po kądzieli. Na tej podstawie został zawarty polski traktat sukcesyjny pomiędzy Ludwikiem Węgierskim i Kazimierzem III Wielkim. W tym samym czasie, w 1356 r., Kazimierz Wielki powołał w Krakowie Sąd Najwyższy Miejskiego Prawa Niemieckiego. W 1364 roku król Kazimierz przewodniczył w Krakowie nad Kongresem, podczas którego cesarz niemiecki, królowie Danii i Węgier, oraz książęta śląscy i zachodniopomorscy pojednali się i poparli wyprawę krzyżową przeciwko Turkom pod wodzą Piotra I z Lusignan, króla Cypru. Pierwszy Polski Uniwersytet W 1364 r. Kazimierz Wielki założył w Krakowie pierwszy polski uniwersytet. Królowi przyszli z pomocą Polacy, którzy wykładali na Uniwersytecie Praskim, jak na przykład Mateusz z Krakowa, teolog oraz późniejszy rektor uniwersytetu w Heidelbergu i biskup Wormacji. Uniwersytet był założony według modelu włoskiego, gdzie głównym przedmiotem było prawo. W skład uniwersytetu wchodziły wydziały sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Wydział prawa był szczególnie silny, ze względu na spory o Prusy, ciągnące się z niemieckimi bractwami zakonnymi. Reformy przeprowadzone w roku 1400 poszły śladem uniwersytetów w Paryżu i w Pradze, dodano też wydział teologiczny. W połowie XV wieku otworzono katedry astronomii i matematyki. Wielu polskich uczonych zyskało uznanie w Europie. Uniwersytet w Krakowie jest jednym z najstarszych uniwersytetów w Europie środkowej. Został założony na rok przed uniwersytetem w Wiedniu (1365) i dwadzieścia dwa lata przed uniwersytetem w Heidelbergu (1385) (najstarszym uniwersytetem środkowoeuropejskim był uniwersytet praski, założony w roku 1348). Założenie uniwersytetu krakowskiego umocniło możliwości awansu w polskim społeczeństwie. Zanim uniwersytet został założony, zdolne dziecko biednego chłopa mogło jedynie mieć nadzieję na taką edukację, która umożliwiałaby późniejsze wstąpienie do stanu duchownego. Uniwersytet zaś otworzył szanse, aby zostać uczonym, profesorem. Często kariery kościelną i uniwersytecką łączono, aby osiągnąć stanowisko biskupa, a nawet prymasa Polski. Pierwsze Pamiętniki i Gazety Kronika Jana z Czarnkowa (ok. 1320-1387) uważana jest za pierwszy w historii literatury polskiej pamiętnik. Jest on opisem ówczesnych problemów społecznych. Około 1400 r. Przecław Słota opisywał w formie wierszowanej prawidła etykiety. Dzieło było w swej naturze dydaktyczne, uczące dobrych manier przy stole, jak też okazywania kobietom szacunku. Łacina była międzynarodowym językiem prawa i nauki, wywierała też wpływ na polskie słownictwo w tych dziedzinach. W tamtych czasach, literacki język czeski był bardziej dojrzały i on również wywarł wpływ na polskie słownictwo literackie. Ludność zwykle posługiwała się językiem polskim. Wyrażenia pochodzenia niemieckiego były jednak używane w handlu i w rzemiośle. Niemiecki i Łacina były też używane w tak zwanych „efemerydach”, zawierających nowiny, ogłoszenia, opisy, przekazy oraz opowiadania o wojnach, międzynarodowych konfliktach, słynnych sprawach sądowych, jak też wiadomości handlowe, informacje o celebracjach religijnych i o wizytach obcych dygnitarzy. Większość polskich gazetek miała swój początek w Krakowie i były dostarczane subskrybentom w postaci manuskryptów. Uważa się je za początek polskiej prasy. Ewolucja Monarchii Konstytucyjnej 1370-1493 Nastąpił koniec pięciuset lat panowania dynastii Piastów „... Królestwo Polskie było gotowe do podjęcia działań tworzenia jednej z najbardziej oryginalnych, wczesnych cywilizacji współczesnej Europy; cywilizacji która – w unii z Litwą – miała się rozciągać od morza do morza i przetrwać ponad czterysta lat.” (Norman Davies, Boże Igrzysko. Historia Polski, wydanie poszerzone, Wydawnictwo Znak, Kraków, 2006, przekład autoryzowany Elżbiety Tabakowskiej) Monarchia Elekcyjna Śmierć króla Kazimierza Wielkiego położyła kres monarchii dziedzicznej dynastii Piastów w Polsce. Następnie przez przeszło dwieście lat sukcesja do tronu Polski była przedmiotem negocjacji. Polska stała się monarchią elekcyjną w okresie pomiędzy 1370 i 1572 rokiem. W tym czasie dokonała się ewolucja monarchii konstytucyjnej (1370-1493). Podczas tej ewolucji, wprowadzono w Polsce rządy prawa. Język polski był w Europie środkowej językiem, który był wyrazem elegancji, dyplomacji i cywilizacji, Polska natomiast odegrała ważną rolę w ucywilizowaniu Europy na obszarze rozciągającym się od Bałtyku po Morze Czarne. Chrzest Litwy Przywódcy polityczni w Krakowie dostrzegli wielką historyczną szansę, jaką było doprowadzenie do pokojowego nawrócenia Litwy na Chrześcijaństwo. Polacy żywili nadzieję, że Unia polskich i litewskich sił chrześcijańskich położy kres napadom i plądrowaniu przez Zakon Krzyżacki, który prowadził swoje zaborcze wojny pod przykrywką działalności misyjnej. Polacy zaś mieli w ten sposób dokonać największego czynu misyjnego w późnym średniowieczu w sposób pokojowy, dzięki ich zręcznej dyplomacji. Dlatego, podczas gdy stosunki z Litwą stawały się coraz bliższe, polityka zagraniczna Polski musiała skupić się na problemach pojawiających się na północy i na wschodzie kraju. Strategiczna pozycja Polski wzdłuż granic z Zachodnim Pomorzem i Brandenburgią ulegała wzmocnieniu wraz ze wzrostem potęgi państwa. Przywileje Koszyckie – Dalszy Postęp w Formowaniu Praw Człowieka i Obywatela Pierwsza unia personalna polsko-węgierska trwała 12 lat (1370-1382), przez okres panowania króla Ludwika I, następcy Kazimierza Wielkiego. Ludwik I z Andegawenii, król Węgier i Polski, ogłosił w roku 1374 Akty Koszyckie, które jeszcze bardzie ograniczyły władzę króla, oddając prawo do pobierania podatków władzom lokalnym, zmniejszając podatki i obiecując powoływanie ludzi ze społeczności lokalnych na stanowiska w administracji terytorialnej. Od tej pory, sukcesja na tronie polskim była możliwa jedynie za aprobatą całej szlachty reprezentowanej w sejmikach ziemskich, których początek można widzieć w średniowiecznych wiecach plemiennych i plemiennych demokracjach wojskowych Słowian. Akt Koszycki z 1374 roku ograniczał obowiązek służby wojskowej i zapewniał żołnierzom rekompensatę za rany poniesione podczas służby poza granicami kraju. Gwarantował również nienaruszalność terytorium Corona Regni Poloniae, jak to brzmiała nazwa królestwa polskiego po łacinie. Ludwik Węgierski udzielił tych wszystkich ustępstw w zamian za jego i jego córki prawo do korony polskiej. Tak więc Akt Koszycki otworzył Polsce drogę aby stała się główną sceną rozwoju praw obywatelskich w Europie, zwłaszcza w sytuacji, gdy Anglia dryfowała w kierunku absolutyzmu, a Wielka Karta Wolności stawała się nieskuteczną na wiele stuleci. Wzmocniona została również władza regionalnych ciał legislacyjnych, zwanych sejmikami. Określony został stan szlachecki, mający około 10 procentowy udział w społeczeństwie, wykrystalizował się też podział na inne stany. Stąd polski system parlamentarny znalazł odzwierciedlenie w regionalnych sejmikach, działających w oparciu o miejscowy proces demokratyczny. Szlachcie zapewniono immunitet w zamian za służbę wojskową w obronie kraju. Polska szlachta pełniła funkcję obrony krajowej. Herby były wspólne dla całych rodów, zaś wzory heraldyczne były odmienne od tych, które posiadało rycerstwo zachodnioeuropejskie. Wiele z nich wywodziło się ze znaków własnościowych (tamgi) sarmackich Alanów, których asymilowali w VI wieku Słowianie. W Polsce nie istniało kolegium heraldyczne i bywało, że impostorzy nadużywali praw szlacheckich. Tożsamość klasowa polskiej szlachty, stanowiącej rdzeń sił zbrojnych, krystalizowała się wraz z ewolucją sporów z koroną w sprawie nakładania podatków (tylko za zgodą opodatkowanych) oraz podczas kształtowania się polskiego parlamentarnego systemu władzy państwowej. W roku 1382, Ludwik Węgierski podpisał w Krakowie przywilej, którym obniżył podatki od włości kościelnych w zamian za akceptację przez Kościół dziedziczenia tronu polskiego przez jego córkę. Panowanie Jadwigi Andegaweńskiej, jako króla Polski (w przeciwieństwie do królowej – małżonki króla), trwało w latach 1384-1399. Dwie Unie Państwowe Zawarte dla Wspólnej Obrony Agresja ze strony zbrojnych mnichów z zakonów niemieckich na wybrzeżu bałtyckim spowodowała powstanie dwóch unii państwowych: na południu, w roku 1385 doszło do unii polsko-litewskiej w Krewie, natomiast na północy cała Skandynawia zawarła w roku 1397 unię kalmarską. Aktem Unii w Krewie, Jagiełło (Jogaiła) zobowiązał się schrystianizować Litwę oraz połączyć ziemie litewskie i ruskie z Polską. Przyrzekł również odzyskać ziemie polskie utracone na rzecz Niemców, w zamian za ślub z Jadwigą Andegaweńską i swą własną koronację na katolickiego króla Polski. Przed swoją koronacją w roku 1386, Władysław Jagiełło (13501434) potwierdził przywileje koszyckie z 1374 r. Unia kalmarska została zawarta podczas koronacji polskiego księcia Eryka Pomorskiego (ok. 1382-1459), prawnuka Kazimierza Wielkiego, na króla Danii, Szwecji i Norwegii w 1397 r. Król Eryk VII walczył z niemiecką ekspansją wokół Bałtyku. W roku 1419 zawarł z Polską przymierze wymierzone przeciwko Krzyżakom. Za panowania króla Władysława Jagiełły (1386-1434), polscy misjonarze wprowadzili na Litwie wiarę katolicką. W 1387 r. król wydał w Wilnie nowe uprawnienia dla bojarów. Aktem tym, Władysław Jagiełło przyznał prawo do dziedziczenia ziemi i zwolnienie z podatków tym bojarom litewskim, którzy przejdą na wiarę katolicką. Mołdawia również stała się lennem Polski. W 1388 r., przywilejem piotrkowskim król Władysław Jagiełło poszerzył prawa obywatelskie szlachty i kleru, tym samym jeszcze bardziej ograniczając władzę królewską w Polsce. W 1400 r. król przyznał ważną rolę w chrystianizacji Litwy Uniwersytetowi w Krakowie, który osiągnął w XV wieku bardzo wysoki poziom. Unia z Litwą otworzyła Polsce nowe perspektywy polityczne, gospodarcze i kulturowe. Obszar państwa polsko-litewskiego zajmował powierzchnię trzykrotnie większą od samej Polski sprzed Unii, czyniąc je największym państwem Europy, z ludnością liczącą około 10 milionów mieszkańców, dwukrotnie więcej niż ówczesna Anglia. Jednocześnie Unia przekształciła jednorodne społeczeństwo polskie w państwo wielonarodowościowe. Polityka obronna Polski zmieniła orientację z zachodniej na wschodnią. Tyrania władzy zakonów niemieckich spowodowała założenie w roku 1397 Związku Jaszczurczego. Był on prekursorem Związku Pruskiego powstałego, aby obalić despotyczne rządy Krzyżaków i przyłączyć w pokojowy sposób Prusy do Polski. W 1401 r. unia wileńsko-radomska przyznała szlachcie litewskiej takie same prawa, jakimi cieszyła się szlachta polska. W 1409 r. Polska zagwarantowała bezpieczeństwo Litwy na wypadek agresji ze strony zakonu krzyżackiego. Zwycięstwo nad Krzyżakami i Nowy Akt Unijny Wielka wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim trwała dwa lata (1409-1411). W dniu 30 czerwca roku 1410 r., połączone siły polskie i litewskie, wspierane przez czeskich Husytów i posiłkowe oddziały smoleńskie, odniosły decydujące zwycięstwo. Wielki mistrz zakonu krzyżackiego, Ulrich von Jungingen, zginął na polu walki. Drugie zwycięstwo, które miało miejsce w Koronowie 10 października, doprowadziło do negocjacji pokojowych. Warunki traktatu pokojowego zawartego w Toruniu obejmowały powrót ziemi dobrzyńskiej do Polski, Żmudzi do Litwy, oraz wypłatę Polsce przez zakon kwoty 6 000 000 groszy. Zwycięstwo to przekształciło unię polsko-litewską w wielką potęgę i położyło kres ekspansjonistycznej polityce zakonu krzyżackiego i Luksemburczyków, cesarzy Niemiec. Położyło również kres niemieckiej agresji nad Bałtykiem. Unia horodelska (1413) została zawarta przez króla Władysława Jagiełłę po zwycięstwie w 1410 roku nad zakonem krzyżackim. Preambuła do aktu unijnego cytuje wzniosłe idealy miłości bliźniego. Była to unia personalna między Polską a Litwą, w ramach, której oba kraje zachowywały odrębność państwową. Król wprowadził urząd wojewody (gubernatora regionu) oraz zainicjował nowe modele organizacji administracji i obronności, które następnie znalazły zastosowanie w Europie środkowej i wschodniej. Polskie rodziny szlacheckie rozciągnęły przysługujące im uprawnienia na szlachtę litewską i ruską, jak też przyjęły ich do swoich herbów. Granice cywilizacji zachodnio europejskiej znacznie przesunęły się w kierunku północnowschodnim, Polskie instytucje społeczne i polityczne zostały rozciągnięte na Litwę, Białoruś i Ruś kijowską. Zakładano nowe miasta, którym przyznawano szeroki zakres samorządności. W XIV i XV w. polskie miasta osiągnęły znaczny poziom zamożności. Te, które należały do ligi hanzeatyckiej, uczestniczyły w korzystnej wymianie handlowej z krajami bałtyckimi i z Lewantem. W wyniku unii Polski z Litwą uległ zmianie europejski układ sił. Czechy rozpoczęły współpracę z Polską. Mołdawia stała się lennem Polski, natomiast imperium tureckie zaczęło zagrażać Słowianom bałkańskim oraz Bizancjum. Dlatego Polska musiała skierować swoje zainteresowania na ziemie litewsko-ruskie. Prawo do Nawracania nie Oznacza Prawa do Zabijania i Wywłaszczania Po zwycięstwach wojsk unii polsko-litewskiej prędko osiągniętp sukcesy dyplomatyczne. Po rozgromieniu przez polskiego króla, zakonnicy krzyżaccy oskarżyli Polskę o zabijanie niemieckich misjonarzy oraz o alians z poganami. Oskarżenia te miały być zbadane przez sobór w Konstancji (1414-1418), jedną z największych konferencji dyplomatycznych Średniowiecza. Polskim ambasadorem na soborze w Konstancji był Paweł Włodkowic z Brudzewa. Tamże właśnie przedstawił siedemnaście fundamentalnych tez prawa międzynarodowego, opartych na sprawiedliwości i tolerancji. Jego propozycja opierała się na prawie naturalnym, którego założeniem było, że prawo do nawracania nie oznacza prawa do zabijania i wywłaszczenia, zaś ważnym jest jedynie nawrócenie dobrowolne. Zdefiniował zasadę samostanowienia narodowego, społeczeństwa wielonarodowego, jego funkcji, organów i praw. Sformułował te tezy na użytek proponowanego przez siebie międzynarodowego trybunału. Usprawiedliwiał jedynie wojny obronne. Włodkowic był zwolennikiem międzynarodowej mediacji i arbitrażu, jak również międzynarodowego trybunału dla pokojowego rozwiązywania konfliktów międzynarodowych. Stwierdził, że zakon krzyżacki utracił swój charakter misyjny z chwilą, gdy dokonał masowych mordów i grabieży. Dlatego zakon niemiecki był w rzeczywistości „pruską herezją”. Sobór w Konstancji przyjął argumenty polskiego ambasadora. Krzyżackie ludobójstwo ludności Prus spowodowało zanik języka pruskiego pokrewnego litewskiemu. . Ustanowienie Państwa Prawa i Wybory Króla W roku 1422 król Władysław Jagiełło wydał przywilej w Czerwińsku, gwarantujący zakaz konfiskaty prywatnej własności, zwany po łacinie prawem Nec Bona Recipiantur. Akt ten nie tylko przyrzekał, że nie wolno konfiskować własności prywatnej bez wyroku sądowego opartego na prawie pisanym, ale również wykluczał zajmowanie przez urzędników królewskich stanowisk ziemskich, zaś odmowę udziału w pospolitym ruszeniu karał konfiskatą majątku. Akt z 1422 r. zapoczątkował państwo prawa. W 1423 r., statutem wydanym w Warce król Władysław Jagiełło rozciągnął przywilej czerwiński z roku 1422 na mieszczan i wolnych chłopów. Zniósł także dziedziczenie sołectw. Król Władysław Jagiełło rozciągnął jednolite prawa obywatelskie aktem wydanym w Brześciu w 1425 roku, w zamian za uznanie prawa jego synów do dziedziczenia tronu polskiego. Fundamentalny akt prawny zawarty wydany w Jedlnie w 1430 roku znany jest jako Neminem captivabimus nisi iure victum. Prawo to gwarantowało nietykalność osobistą od bezprawnego uwięzienia bez wyroku sądowego i odpowiadało angielskiemu prawu Habeas Corpus z 1679 r. Król Władysław Jagiełło ponownie wzmocnił prawa szlachty i kleru w zamian za obietnicę wyboru jednego z jego synów królem Polski oraz za włączenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do Rzeczypospolitej Polskiej. Kamieniec Podolski został stolicą województwa podolskiego. W roku 1432 zawarto unię w Grodnie. Wielki Książe Zygmunt Kiejstutowicz został dożywotnim władcą Litwy. Po jego śmierci, Litwa (łącznie z Białorusią i Rusią kijowską) miała być włączona do Polski. Król Władysław Jagiełło zagwarantował ochronę sądową wolności osobistej obywateli aktem wydanym w Krakowie w 1433 r. Było to potwierdzenie istniejącego prawa chroniącego przed bezprawnym aresztowaniem. Prawo gwarantowało nietykalność osobistą obywatela (o ile nie został przyłapany na gorącym uczynku popełniania przestępstwa). Prawo to zostało po raz pierwszy sformułowane w Polsce w przywilejach z lat 1422-1433. Wówczas polska procedura prawna była fundamentem polskiego systemu prawnego w przeciwieństwie do reszty Europy, gdzie panował absolutyzm. Taki rozwój systemu prawnego nastąpił w Polsce z powodu tego, że średnia szlachta, sprzymierzona z dworem królewskim, wygrała walkę o kontrolę polityczną państwa z wielkimi właścicielami ziemskimi. Siłą wiodącą demokracji szlachty polskiej była właśnie szlachta średnia, pełniąca rolę „klasy średniej” w społeczeństwie wolnych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Aktem wydanym w Trokach w 1434 r. Wielki Książe Litewski nadał szlachcie halickiej i podolskiej te same prawa obywatelskie, jakie przysługiwały szlachcie polskiej i rozszerzył w ten sposób zasięg opaństwa prawa na całym terytorium Rzeczypospolitej. Obrona Chrześcijaństwa i Unia Pruska Król Władysław III (1424-1444) otrzymał koronę w wieku dziesięciu lat, a sześć lat później został królem Węgier. Fakt, że królowi polskiemu zaoferowano korony węgierską i czeską był dowodem potęgi unii polsko-litewskiej. Dwór młodego króla stanął w obliczu trudnych i niebezpiecznych wydarzeń politycznych. Podpisano alians Polski i Węgier z papieżem Eugeniuszem IV przeciwko Imperium Tureckiemu. W 1440 r., w proteście przeciwko uciskowi ze strony krzyżackiego państwa zakonnego, zawiązała się konfederacja szlachty i miast pruskich. Jej celem było pokojowe włączenie Prus do Rzeczypospolitej Polskiej. Konfederacja ta znana była jako Związek Pruski (na który, w wyniku intryg prowadzonych przez zakon krzyżacki w Watykanie, papież następnie rzucił klątwę). Unia polsko-litewska została zerwana (na okres sześciu lat) w roku 1440. Było to krótkotrwałe zwycięstwo bojarów litewskich, którzy pragnęli wprowadzić na Litwie oligarchię. W tym samym czasie ponownie ustanowiono unię personalną Polski i Węgier (1440-1444) osobą króla Władysława III Warneńczyka. Unia ta została zawarta w obliczu niebezpieczeństwa inwazji Bizamcjum ze strony Turcji. Król Władysław III odniósł w Bułgarii błyskotliwe zwycięstwo nad Turkami i podpisał bardzo korzystne zawieszenie broni. Jednakże w rok później papież, zaniepokojony możliwością zdobycia Konstatntynopola przez Turków naciskał, żeby Polska zerwała zawieszenie broni. Papież pragnący skonsolidować połączenie Chrześcijaństwa zachodniego ze wschodnim, naciskał, aby Polacy natychmiast zaatakowali Turków, bez odpowiednich przygotowań. Gdyby królowi Władysławowi III powiodło się – gdyby obronił Konstantynopol i wygnał Turków do Azji Mniejszej – wtedy unia zachodniego i wschodniego Chrześcijaństwa mogłaby odnieść sukces. Niestety, król Polski i Węgier zginął prowadząc wojska węgierskie i polskich rycerzy do bitwy pod Warną (1444). Zwycięscy Turcy mogli następnie bez przeszkód podbić w roku 1453 Konstantynopol, umocnić swoje panowanie nad Słowianami bałkańskimi i tym samy stać się zagrożeniem dla Europy środkowej. Inkorporacja Prus do Polski Zawieszenie unii Polski i Litwy zakończyło się w 1446 r., kiedy wielki książe litewski Kazimierz IV Jagiellończyk został koronowany królem Polski i następnie wydał nowy akt w Wileński. W akcie tym zgodził się panować nad Polską i Litwą jako nad równymi sobie krajami („braterski związek”) i potwierdził istniejące prawa jako obowiązujące w obu krajach. W 1447 r. król potwierdził przywilej grodzieński, zrównujący w prawach szlachty litewskiej i ruskiej ze szlachtą polską, aby osłabić władzę litewskiej magnaterii. W roku 1454 król podpisał przywilej dla Żydów, pierwotnie wydany w 1264 r. i potwierdzający ich prawa rządzenia się według Talmudu. Rok później wystawiony został akt inkorporacji Prus, w wyniku rebelii przeciwko jarzmu narzuconemu przez zakonne państwo krzyżackie. Rebelia była skutkiem nieudanych negocjacji podatkowych pomiędzy Krzyżakami a Związkiem Pruskim, skupiającym rycerzy i mieszczan pruskich w czasach rosnącego dobrobytu w Polsce. Wojna Trzynastoletnia prowadzona przez Polskę przeciwko Krzyżakom zakończyła się w 1466 r. pokojem toruńskim. Malbork wraz z Warmią stał się częścią Polski, podczas gdy Królewiec został stolicą pruskiego państwa zakonnego, będącego lennem Polski. Wielki Mistrz zakonu krzyżackiego musiał złożyć hołd królowi Polski i płacić Polsce podatki. Ulryk Czerwonka, dowódca czeskich oddziałów najemnych w Malborku, poddał Polsce zamek i stolicę zakonu krzyżackiego. Przywilej gdański nadany w roku 1457 roku przez Kazimierza Jagiellończyka przyznawał prawa samorządowe i handlowe Gdańskowi, Elblągowi oraz Toruniowi, miastom które dopiero co wyzwoliły się od dominacji krzyżackiej. Litwa nie była zaangażowana w Wojnę Trzynastoletnią z Krzyżakami. Tworzenie Parlamentu Dwuizbowego 1454-1493 Samorodny Polski Proces Demokratyczny Od drugiej połowy pietnastego wieku w Europie dojrzewała samorodna polska cywilizacja. Tworzenie feudalnej Rzeczypospolitej polskiej szlachty rozpoczęło się w roku 1454 od statutów wydanych pod Nieszawą, które były wynikiem wyjątkowej sytuacji politycznej, w której król musial opierać się na przymierzu z bardzo liczną szlachtą w przeciwieństwie do wszystkich innych monarchji w Europie gdzie władza królewska opierała na fortyfikowanych miastach i wojsku króla. Ponieważ miasta polskie były zaludnione przez niedawno przybyłych obcych imigrantów, na których król Polski nie mógł liczyć, ówczesne oparcie się króla o masy szlacheckie dało szlachcie polskiej możność żądania praw obywatelskich najwcześniej w Europie. Tak więc Statyty Nieszawskie były nazwane Wielką Karta Wolności bardzo licznego polskiego stanu szlacheckiego. Król Kazimierz IV Jagiellończyk oficjalnie potwierdził prawomocność każdego sejmiku, czyli miejscowego ciała prawodawczego. Sejmiki miały moc zatwierdzić każdą mobilizację wojskową, jak też miały prawo wyznaczenia czterech kandydatów do miejscowego sądownictwa, spośród których król wybierał jednego, aby obsadzić wolne stanowisko. Ograniczało to władzę wielkich właścicieli ziemskich na korzyść szlachty średniej i drobnej. Oznaczało to również przekształcenie jednoizbowej legislatury regionalnej o otwartym członkostwie w uporządkowany system przedstawicielski w ramach narodowego parlamentu. W ten sposób osiągnięto w Polsce dojrzałość reprezentatywnej władzy państwowej. Począwszy od 1468 r. przedstawiciele sejmików, będących regionalnymi przedstawicielstwami szlachty, spotykali dorocznie w ramach wspólnego parlamentu, zwanego Sejmem. Rdzenny polski proces demokratyczny opierał się na sejmikach, czyli regionalnych ciałach ustawodawczych, w których przeważający głos mieli zwykli obywatele, których publiczne debaty były podstawą rozwoju polskiej cywilizacji w przeciwieństwie do reszty Europy gdzie główną rolę odgrywał dwór królewski i miasta. Sejmiki były ewolucją prastarej słowiańskiej instytucji jaką był wiec, będący podstawą słowiańskiej demokracji wojskowej i organizacji słowiańskiego pospolitego ruszenia. W roku 740, wojska słowiańskie były dominującą siłą w Europie środkowej, od granic imperium Karola Wielkiego na zachodzie, aż po Bizancjum na wschodzie i od Bałtyku na północy po wyspę Kretę na południu. Sejmiki były dla zwykłych obywateli odskocznią do politycznej emancypacji, były źródłem informacji o sprawach państwowych. Stanowiły również platformę dla wzajemnych konsultacji za pośrednictwem prawowicie wybranych przedstawicieli o rzeczywistym i wyraźnym mandacie społecznym. Był to początek przeistoczenia się polskiej monarchii w Rzeczpospolita szlachecką. W latach 30-ych XVII wieku, liczebność polskiej szlachty wynosiła już około jednego miliona. Polskie procesy demokratyczne odnosiły powodzenie tak długo, jak średnia i drobna szlachta wychodziły zwycięsko z walki o władzę z magnaterią. Ekspansja Gospodarcza i Kultura W połowie XV wieku, gęstość zaludnienia Polski wynosiła około 10 osób na kilometr kwadratowy, czyli od dwóch i pół do trzech milionów mieszkańców. Trzypolowy system upraw rolnych stawał się coraz bardziej powszechny w polskim rolnictwie (chłopi płacili czynsz za pola, które uprawiali). Polska produkowała ziarno z przeznaczeniem na nowe, lub rozwijające się rynki, gdy tymczasem zachodnia Europa przechodziła kryzys rolnictwa. Ceny zbóż były wysokie, a ziemia stawała się coraz cenniejsza. Odkryto nowe złoża i uruchomiono eksploatację rudy żelaza, miedzi, ołowiu, cynku, siarki i soli kamiennej. Setki osad uzyskały prawa miejskie. Pieniądz występował w powszechnym obrocie, w handlu wyrobami rzemieślniczymi i produktami rolnymi. W XIV i XV wieku handel oraz obrót pieniężny osiągnęły najwyższy stopień rozkwitu w Polsce feudalnej. Powstała znaczna liczba cechów rzemieślniczych, zrzeszających rzemieślników wszystkich zawodów. Miasta były otoczone murami warownymi. Pod koniec XV wieku zbudowano na przeciwko bramy Św. Floriana w Krakowie tak zwany barbakan, wielokondygnacyjny bastion - wieżę artyleryjską. Był to największy tego rodzaju budynek w Europie. Barbakan był zbudowany w stylu fortyfikacji arabskich. W architekturze panował styl gotycki. Budowano monumentalne katedry, olbrzymie budynki kościelne, bogato zdobione ratusze, jak również największe ufortyfikowane kompleksy w Europie. Miasto Gdańsk było ściśle związane z nową architekturą mieszczańską, egzemplifikowaną przez niderlandzką Antwerpię. Zbudowana w latach 1354-1487, Bazylika Mariacka w Gdańsku była największym kościołem w Polsce. Dzieła sztuki, takie jak witraże, malowidła ścienne, płyty pamiątkowe, obrazy, rzeźby kamienne i drewniane, złota biżuteria i tekstylia, osiągały doskonałość formy i kształtu. Monumentalny ołtarz w Bazylice Mariackiej w Krakowie powstał w latach 1477-1485, w stylu późnogotyckim. Kardynał Zbigniew Oleśnicki był fundatorem zamku w Pińczowie (1426-1454), zbudowanego w stylu zapowiadającym nadejście Renesansu. Mistrz Benedykt Polak, był architektem arkadowego dziedzińca Collegium Maius, budynku uniwersyteckiego w Krakowie. Kwitła szkoła wołyńska ruskiego malarstwa ściennego. Królewska stolica, Kraków, stała się ważnym kulturalnym i politycznym ośrodkiem Europy. Jednym z najstarszych zabytków polskiej prozy jest tak zwana Biblia Królowej Zofii (czwartej żony króla Władysława Jagiełły), będąca tłumaczeniem Starego Testamentu na język polski (ok. 1455 rok). Łacińskie teksty aktów królewskich również były tłumaczone na polski. Pierwsza książka na temat polskiej ortografii ukazała się w 1440 r. Po polsku pisano również poezję. Muzykę świecką komponowano na jeden głos, zaś piosenki pisano w języku rodzimym. W roku 1410, w czasie wojny z Krzyżakami, przed bitwą odśpiewywano pieśń Bogurodzica. Muzyczne kompozycje Mikołaja z Radomia z pierwszej połowy XI wieku odznaczały się wysoką wartością artystyczną. Natomiast Stanisław Skalbmierz, profesor uniwersytetu w Krakowie opracował w 1411 r. nowoczesną doktrynę sprawiedliwej wojny, de bellis iustis. W latach 1455-1480 Jan Długosz (1415 – 1480) spisywał historię Polski. Praca ta jest wybitnym przykładem europejskich badań historycznych z tamtego okresu. Dwanaście tomów historii Polski, po rok 1480, to pomnik polskiego Odrodzenia i najlepsza polska praca historyczna przed XVIII wiekiem. Wśród innych prac historycznych Jana Długosza należy wymienić Banderia Prutenorum. W dziele tym Długosz opisuje niemieckie chorągwie krzyżackie zdobyte podczas bitwy pod Grunwaldem. Jeden z ówczesnych polskich wierszy jest dokumentalnym opisem morderstwa na kasztelanie Andrzeju Tęczyńskim, dokonanym przez zbuntowanych mieszczan krakowskich. W roku 1473, w Krakowie, powstały pierwsze firmy drukarskie i wydawnicze. W tym samym roku urodził się w Toruniu Mikołaj Kopernik (1473-1543), twórca nowoczesnej astronomii. W 1475 r., we Wrocławiu, Kasper Elyan wydrukował pierwszy tekst w języku polskim. Zawierał on modlitwy „Ojcze nasz”, Zdrowaś Mario” i „Wierzę w Boga Ojca”. Polscy drukarze również działali zagranicą. Jan Adam z Polski pracował w Neapolu w roku 1478, natomiast w latach 1492-1496 dwóch polskich drukarzy, Stanisław z Polski i Stefan Polak pracowali w Sewilli. Arcybiskup lwowski, Grzegorz z Sanoka (ok. 1406-1477), był pierwszym wybitnym polskim pisarzem humanistą. Pisał poezje w językach polskim i łacińskim. Był też historykiem i mecenasem literatury. Wielu uczonych gościło na jego dworze. Wśród gości był Filippo Buonaccorsi, który opisał żywot i dzieło swojego gospodarza jako wzorce ideału humanistycznego. W 1474 r., Jan Ostroróg (ca 1436-1501), wojewoda poznański i doktor praw, opublikował manifest polityczny zatytułowany „Pro Republicae Ordinatione”, czyli Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej. W swym programie, autor bronił suwerenności Polski wobec władzy papieskiej; wspierał prawo do apelacji od wyroków miejscowych trybunałów kościelnych, popierał opodatkowanie Kościoła na rzecz obrony państwa, jak też zwiększenie praw przysługujących mieszczanom i chłopom. Ponadto dążył do ograniczenia władzy magnatów oraz wzmocnienia przymierza tronu ze średnią szlachtą. Tak więc pod koniec XV w., sejmiki wraz z Sejmem odgrywały rolę katalizatorów życia społecznego i kulturalnego w Polsce, czyli rolę którą w pozostałych krajach Europy odgrywały dwory królewskie i miasta. W 1485 r. podpisano w Krakowie ugodę regulującą przynależność rzemieślników żydowskich do cechów. W 1488 r. wydano w Krakowie pierwszy zbiór prawa polskiego; obejmował on statuty królewskie zapewniające ochronę obywateli przed przeszukaniem i konfiskatom. Zachowany średniowieczny tekst zawiera około 15 000 różnych polskich słów. Świadomość społeczna została wzmocniona nacionalistycznym charakterem polskiego piśmiennictwa renesansowego. Poza dziełami drukowanymi alfabetem łacińskim, w Krakowie po raz pierwszy wydrukowano również dzieła posługując się cyrylicą. Rzeczpospolita Polska była społeczną i polityczną unią wielu grup etnicznych, spośród których 40 procent posługiwało się językiem polskim. Wsparcie dla państwowości polskiej było bardzo silne. Zagrożenia płynące ze strony Turków i Tatarów powodowało solidarność wszystkich grup etnicznych Rzeczypospolitej, tak samo jak czyniła to wiara, że misją Polski było pełnić rolę tarczy ochronnej Chrześcijaństwa. Wczesny Projekt Traktatu Pokoju Podobny do Dzisiejszych Narodów Zjednoczonych Polskie archiwa znane jako Metryka Koronna zawierają unikalny egzemplarz niezwykłej propozycji dla europejskiego traktatu pokojowego, podobnego do traktatu Narodów Zjednoczonych. Traktat ten popierały: Polska, Węgry i Czechy. Była to najwcześniejsza w historii Europy propozycja stworzenia międzynarodowej organizacji pokojowej. Projekt ten opierał się w dużej mierze na dziełach Pawła Włodkowica, polskiego ambasadora na soborze w Konstancji (1414-1418). Tekst właściwy opracowano na dworze króla Czech, Jerzego z Podiebradów. Projekt przewidywał powstanie Konsystorza w którym obowiązywała zwykła większość, jak też międzynarodowych sił zbrojnych pod kontrolą Rady Związkowej. Miały powstać procedury dla międzynarodowego arbitrażu, średniowieczna idea globalnego imperium została porzucona, a działania agresywne były wyjęte spod prawa (szczególnie ze strony Turków oraz „gniazda szerszeni” jakim byli Tatarzy Krymscy, organizujący doroczne wypady na Ukrainę, aby rabować i porywać ludzi dla okupu. To właśnie ich działalność przeobraziła południową Ukrainę w „Dzikie Pola”). Projekt miał na celu powołanie międzynarodowej władzy w obliczu chylącej się ku upadkowi potęgi i nieskuteczności rozdrobnionego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego oraz osłabieniu papiestwa zagrożonego przez Turków. Projekt traktatu pokojowego był przez dwa lata (1462-1464) przedmiotem negocjacji pomiędzy państwami europejskimi, jednak został w ostateczności pogrążony z powodu papieskiego sprzeciwu. Król Czech, Jerzy z Podiebradów, mianował swym następcą księcia Władysława Jagiellończyka. W roku 1471 został on koronowany królem Czech jako Władysław II. Gdy Władysław został również królem Węgier (1490), władza Jagiellonów rozciągnęła się od Bałtyku po Morze Czarne i Adriatyk. Monarchia Konstytucyjna we Wczesnej Europie Nowożytnej 1493-1569 Parlament Dwuizbowy Za panowania króla Jana Olbrachta (1459-1501), syna króla Kazimierza IV, polski parlament stał się dwuizbowym (1493). W ten oto sposób, za sprawą Sejmu Walnego, w roku 1493 polska monarchia konstytucyjna została w pełni uformowana. Sejm Walny obejmował trzy stany: króla, senat składający się z biskupów i dygnitarzy, oraz izby niższej, czyli Izby Poselskiej, której przewodniczył marszałek. Natomiast Senatowi przewodniczył król. Był to ważny krok w formowaniu władzy reprezentatywnej w Polsce. Władza ta miała przetrwać trzysta lat bez przerwy. Rok 1493 również zapoczątkował 160-letni okres pomyślnej działalności Sejmu. W tym okresie ukuto powiedzenie: Polska nie rządem stoi, ale cnotą, oznaczające, że pomyślność Polski zależy przede wszystkim od cnót jej obywateli. Każdy poseł na Sejm był przedstawicielem swojego regionu i, w teorii, był zobowiązany do zawetowania takich propozycji, które były w sprzeczności z udzielonym mu mandatem. Jeżeli nie osiągnięto jednomyślności, to sprawy mniejszej wagi były odkładane na później, natomiast sprawy pilne były rozstrzygane na drodze perswazji lub za pomocą zawiązania konfederacji, w której decydowała większość głosów. W Rosji, Iwan Groźny umocnił swoją władzę, niszcząc w 1476 r. niezależna republikę kupiecką Nowogrodu i deportując w 1480 r. w góry Uralu 10 000 jej mieszkańców. Był to okres dojrzewania moskiewskiej „inżynierii” politycznej i początek 500-letniej tradycji budowy imperium opartego na przymusie, deportacjach i despotyzmie w tradycji systemu władzy w Mongołów, których namiestnikami byli Moskale, którzy porzucili tradycje polityczne oparte na tradycyjnych słowiańskich wiecach („wiecze” po rusyjsku). Z czasem ten system władzy stał się ona fundamentem rosyjskiego ekspansjonizmu, który walnie przyczynił się do upadku Polski trzysta lat później, w osiemnastym wieku. Podstawy Polskiego Prawa Konstytucyjnego W 1501 r. król Aleksander Jagiellończyk wydał Akt Unii w Mielniku. Wówczas poddał się on woli magnaterii i przyznał Senatowi wyłączne prawo do wybierania króla i sprawowania nad nim kontroli. Gdyby król podjął próbę wprowadzenia „rządów tyranii” z pogwałceniem woli Senatu, mógłby wtedy zostać postawionym w stan oskarżenia w celu usunięcia go od władzy. Akt Unii w Mielniku zawierał nową ordynację wyborczą. Energiczne działania ze strony uczestników Sejmu w Piotrkowie (1504) doprowadziły do obalenia aktu unii mielnickiej. Było to zwycięstwo szlachty średniej w jej zmaganiach z magnatami. Sejm umieścił dobra i majątki królewskie pod częściową kontrolą Izby Poselskiej. Żadna osoba nie mogą sprawować więcej niż jednego urzędu. Określono urząd hetmana wielkiego koronnego, będącego ministrem obrony i dowódcą sił zbrojnych, a jednocześnie sprawującego urząd głowy sądów wojskowych. W roku 1505 radomski sejm konstytucyjny uchwalił pierwszą polską ustawę konstytucyjną, zwaną Konstytucją Nihil Novi – „nic nowego bez naszej zgody” czyli zgody ogółu szlachty, co oznaczało, że wówczas w Polsce najwyższą władzą stała się Izba Poselska. Izba poselska składała się z przedstawicieli sejmików regionalnych, lub powiatowych. Nowa konstytucja zakazywała szlachcie podejmowania się handlu i rzemiosła pod groźbą utraty praw, co głównie wzmocniło sytuację Żydów w Polsce i mogło być przez nich zakulisowo popierane. Pierwsze prawo konstytucyjne z 1505 roku uczynniło izbę poselską najwyższym organem władzy w Polsce. Królowie, wybierani dożywotnio, stali się w Rzeczypospolitej głowami państwa i szefami władzy wykonawczej. Począwszy od 1507 r., prawa uchwalane przez Sejm były wydawane w języku łacińskim na zakończenie każdej sesji pod wspólnym tytułem Konstytucji (język polski zastąpił łacinę od roku 1545). Działania Polityczne Prowadzące do Pierwszego Hołdu Pruskiego Hohenzollernowie berlińscy spiskowali przeciwko Polsce wespół z państwem moskiewskim. Jednak sytuacja Hohenzollernów uległa radykalnej zmienia na niekorzyść, kiedy moskiewscy żołnierze ponieśli porażkę podczas wojny z Polską i Litwą. Od 1512 r., podczas trzyletniego oblężenia Smoleńska tracili corocznie po 10 tysięcy zabitych. Najkrwawsze straty, wynoszące 30 000 zabitych, w tym 1500 bojarów, Rosja poniosła podczas bitwy pod Orszą, w górnym biegu Dniepru, w 1514 r. Tam właśnie kawaleria moskiewska w sile 80 000 ludzi walczyła przeciwko 20 000 tysiącom żołnierzy polskich i 15 000 litewskich. Konstanty Ostrogski wygrał bitwę, zręcznie wykorzystując artylerię i kawalerię. Po raz pierwszy użyto husarii. Pomimo klęski pod Orszą, Moskwa zajęła Smoleńsk w 1514 r. Król Polski, Zygmunt I Stary, następca i brat króla Aleksandra I, spotkał się w 1515 r. w Wiedniu z Władysławem II Jagiellończykiem, królem Czech i Węgier, oraz z cesarzem Maksymilianem Habsburgiem. Habsburgowie otrzymali gwarancję sukcesji na tronach Czech i Węgier w przypadku wygaśnięcia dynastii Jagiellońskiej, w zamian za akceptację dla objęcia przez Polskę lenna pruskiego. Stojąc w obliczu utraty wsparcia ze strony Moskwy, Albrecht von Hohenzollern, były Wielki Mistrz zakonu krzyżackiego i niedawny konwertyta luterański, złożył hołd lenny królowi katolickiemu Polski i w roku 1525 ustanowił Prusy polskim lennem. W tym samym roku Sejm zatwierdził sekularyzację zakonnego państwa krzyżackiego, ale popełnił ciężki błąd polityczny nie usuwając resztek zakonu krzyżackiego z Prus. Rozpoczął się 116-letni okres, w którym Hohenzollernowie, jako władcy Prus, składali Polsce hołdy lenne. Opłaty lenne składali klęcząc przed tronem polskiego króla. Albrecht von Hohenzollern złożył Polsce swój pierwszy hołd na Rynku Krakowskim, uznając tym samym zwierzchnictwo króla Polski na Prusami Książęcymi. Był to pierwszy traktat w rozdzieranej konfliktami religijnymi Europie, zawarty między królem katolickim a jego wasalem, protestanckim księciem. Rewolucja Kopernikańska Odrodzenie (Renesans) było złotym wiekiem Polski. Nadejście Odrodzenia zbiegło się z formalnym zatwierdzeniem Sejmu jako najwyższej władzy w kraju. Pośród głównych przywódców intelektualnych tego okresu był urodzony w Toruniu, Mikołaj Kopernik (14721543), ojciec nowoczesnej astronomii. Jego alma mater, uniwersytet w Krakowie, posiadała znakomitą katedrę astronomii, wówczas najlepszą w Europie. Tam właśnie Kopernik odkrył strukturę układu słonecznego i opracował swoją heliocentryczną teorię astronomiczną około 1504 r. Z czasem potwierdzono dwuminutową dokładność kalendarza kopernikańskiego w stosunku do rzeczywistej długości roku, dokładność nadzwyczajną jeżeli uwzględnimy poziom europejskiej nauki na początku XVI wieku. Kopernikańska teoria heliocentryczna zakładająca, że ziemia obraca się w cyklu dziennym wokół własnej osi, natomiast planety obracają się wzdłuż orbit wokół słońca, została przedstawiona w 1510 r. (Commentariolus) i opublikowana w dziele De Revolutionibus Orbium Coelestium (1543). Podczas gdy Luter i Kalvin teorię tę potępili, Kościół Katolicki ją poparł. Po trzech latach studiów na tekstem Kopernika, już w roku 1536 władze kościelne zachęcały do opublikowania go. Jednak osiemdziesiąt sześć lat później Kościół wprowadził prace Kopernika na indeks ksiąg zakazanych, gdzie prace te znajdować się do roku 1828. Mimo tego Kościół przez cały ten okres, bez przerwy posługiwał się nowym kalendarzem kopernikańskim. Kopernik, prawdziwy człowiek Renesansu, pracował w wielu dziedzinach. Był administratorem dóbr kapituły warmińskiej w północnej Polsce, był dowódcą wojskowym, ministrem finansów, w dodatku do astronomji był on też wykształconym matematykiem, ekonomistą, prawnikiem i lekarzem. W 1526 r. Kopernik opublikował traktat Monetae Cudendae Ratio o stabilizacji i biciu monety. W traktacie tym stwierdził prawo ekonomiczne, że „zły pieniądz wypiera dobry pieniądz” prawo, które zostało w później nazwane w Anglii nazwiskiem finansisty Thomasa Greshama, który był dzieckiem kiedy Kopernik to prawo opublikował. Fałszywe przypisywnie tego prawa ekonomicznego Gresham’owi jest dziś w nauce dowiedzione. Kopernik walczył wówczas z przestępczą i pasorzytniczą akcją niemieckich Hohenzollernów, którzy bili zdewaluowane monety polskie i utrudniali handel zbożem na Wiśle. Kopernik brał ważny udział w pracach komisji sejmowej reformującej polski pieniądz w 1526 roku. Dla tej komisji powstała książka Kopernika o stabilizacji pieniądza. Podczas niemieckiego oblężenia Olsztyna (1519-1521), gdzie był głównodowodzącym, Kopernik skutecznie przeciwstawił się epidemii choroby prowadząc pierwsze badania epidemiologiczne. Po odkryciu, że choroba była przenoszona przez chleb, nakazał on posmarować w piekarni wszystkie bochenki chleba masłem, tak aby wszelkie obce ciała nagromadzone podczas transportu, mogły być łatwo ujawnione i usunięte. Plagę ostatecznie opanowano i po raz pierwszy zaczęto smarować chleb masłem. Wówczas w kronikach zanotowano że kobiety krajały „przez chleb i masło.” Kopernik przeniósł ośrodek zachodniej myśli filozoficznej z basenu śródziemnomorskiego na północ Europy. Filozoficzne implikacje wielkich odkryć Kopernika miały znaczenie fundamentalne. Idea, że ziemia jest nieruchomym i płaskim środkiem wszechświata, w którym rozgrywa dramat ludzki, została ostatecznie obalona. Powoli stało się oczywistym, że życie na Ziemi jest zjawiskiem powierzchniowym na stosunkowo małym ciele niebieskim pędzącym z wielką prędkością przez przestrzeń kosmiczną. Odwieczne aspiracje ludzkie pragnące bezpieczeństwa i stabilizacji zostały zburzone kiedy stopniowo zdano sobie sprawę, że Ziemia ani nie stoi w miejscu, ani też nie jest największym z ciał niebieskich i że nie stanowi ona centrum kosmosu. Wszechświat kopernikański, bardziej niż jakakolwiek inna idea w historii myśli ludzkiej, uzmysłowił ludziom przerażającą wizję, że wszelki byt w tym kosmosie zawarty podlega nieustającym zmianom i przeobrażeniom. W 1523 r. Erazm z Rotterdamu, będąc pod wrażeniem polskich osiągnięć, napisał następujące słowa: „gratuluję temu narodowi ... który obecnie w nauce, prawodawstwie, moralności i religii, oraz we wszystkim co dzieli nas od barbarzyństwa, jest w takim rozkwicie, że może rywalizować z pierwszymi i najznakomitszymi z państw”. Kryzys w Gospodarce, Powrót Pańszczyzny i Inflacja Ceny eksportowe polskiej pszenicy załamały się na skutek subsydiowania przez Moskwę jej eksportu przenicy po niskich cenach. Sytuacja ta spowodowała ogłoszenie w roku 1520 statutów w Toruniu i w Bydgoszczy, których to statuty nakazywaly chłopom pańszczyźnianą pracę bez płacy przez jeden dzień w tygodniu jako zapłatę dzierżawę ziemi przez chłopa uprawianej na jego gopodarstwie. Był to początek powrotu pańszczyzny w Polsce i szybko nastąpił spadek wydajności w rolnictwie. Europejska rewolucja cen rynkowych dotarła do Polski, podnosząc znaczenie miast, gdy tymczasem inflacja wzrosła do 300 procent, a płace podwoiły się na przestrzeni kolejnych 100 lat. Dalszy, znaczący spadek cen zbóż nastąpił w 1543 r. po przyjęciu przez Sejm ustawy o przywiązaniu chłopów pańszczyźnianych do ziemi, a następnie po odmówieniu im prawa do wykupienia się z pańszczyzny za gotówkę. Chłopi pańszczyźniani byli przypisani do swojej rodzimej ziemi, co stanowiło formę zniewolenia ich. Ordynacja mennicza opracowana przy udziale Mikołaja Kopernika z roku 1526 wprowadziła system oparty na złotym polskim. Polski system monetarny został przyjęty przez Prusy w 1528 r. i przez Litwę w roku 1569 r. tego samego roku Sejm ratyfikował przyłączenie do Polski Mazowsza. Kodyfikacja Procedur Prawnych Dokonano kodyfikacji procedur elekcyjnych w sejmikach. Ustanowiono wspólne dowództwo artylerii oraz inżynierii wojskowej. W 1521 r. Sejm zatwierdził kodeks praw dla Prus. W 1523 r. Sejm ogłosił Formula Processus, kodyfikację ziemskiego prawa procesowego dla całej Rzeczypospolitej Polskiej. Była to najwcześniejsza kodyfikacja procedur sądowych w całej Europie (np. we Francji podobny kodeks zaczął obowiązywać ok. 270 lat później, w czasach rewolucji Francuskiej). Pismo łacińskie zastąpiło pismo gotyckie (tzw. Szwabachę), przez co druk stał się bardziej czytelny. W roku 1524 Sejm uporządkował pobór podatków, a rok później ustanowił sądownictwo dla górnictwa. Klęska pod Mohaczem Królestwa polskiej dynastji Jagiellonów przeżyły ciężkie straty w 1526 r. Śmierć Ludwika II Jagiellończyka (1506-1526), króla Węgier i Czech na polu walki podczas bitwy pod Mohaczem było drugą już śmiercią panującego króla z dynastji Jagiellonów w walce z Imperium Osmańskim. Tym razem zwycięzcą był Sulejman I Wspaniały (ok. 1496-1566), który włączył do imperium otomańskiego węgierską stolicę Budapeszt, jak również Belgrad, wyspę Rodos, Tebryz, Bagdad, Aden oraz Algier. Polska stanęła w obliczu zagrożenia inwazją muzułmańską, zaś cała Europa środkowa została pogrążona w chaosie. W roku 1527 rozpoczęła się reorganizacja polskich instytucji obronnych. Hetman Polny został podporządkowany Hetmanowi Wielkiemu Koronnemu, wydzielono artylerię i rozpoczęto masową produkcję dział armatnich w odlewniach w Krakowie, Lwowie i Wilnie. Polska Ratuje Żydów Europejskich Imigranci żydowscy, którzy byli prześladowani i wypędzani z państw na Zachodzie, dostali przywileje na osiedlenie się i pomyślny rozwój we wszystkich zakątkach Polski jako oddzielna autonomiczna grupa etniczna i religijna rządząca się według Talmudu. Pozwolono im wybierać własna starszyznę, zarządzać swoimi sprawami i pertraktować ze skarbem państwa polskiego co do wysokości ich podatków. Był to okres odrodzenia europejskiej społeczności żydowskiej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej po wypędzeniu Żydów z zachodniej Europy. W ten sposób Polska uratowała Żydów przed wymarciem, w czasach gdy rozkwitał polski parlamentaryzm. Autonomia społeczności żydowskiej wzmocniła się na skutek powstania w roku 1530 w Lublinie „wielkiego domu sądu” czyli najwyższego trybunału żydowskiego. Bejt Din – czyli wielki sąd rozciągał swoją jurysdykcję nad całą europejską populacją żydowską. Dekret królewski przyznał w roku 1549 Żydom autonomię w nakładaniu i pobieraniu własnego podatku pogłównego, który regularnie był negocjowany z polskimi urzędnikami skarbowymi. Żydowskie autonomiczne instytucje ustawodawcze osiągnęły w Polsce swoją dojrzałość. Generalne sejmy żydowskie (congressus judaicus) zbierające się w Lublinie (15921764) były wzorowane na polskim Sejmie. Było to wyjątkowe zdarzenie w historii diaspory żydowskiej. Wiek XVI i XVII to okres spirytualnej hegemonii Żydów polskich nad żydostwem światowym. Kodyfikacja Prawa w Oparciu o Debatę Publiczną W roku 1532 została powołana komisja sejmowa, aby dokonać kodyfikacji wszelkiego polskiego prawa zwyczajowego i pisanego. Była to najwcześniejsza tego typu akcja legislacyjna w Europie. Procedura legislacyjna opierała się na debacie publicznej. Druki zawierające propozycje były rozsyłane przez Sejm do sejmików w celu ich analizy i oceny. Spisane sprawozdania od każdego z Sejmików były przekazywane de Sejmu w celu ich opracowania przez komisje kodyfikacyjną. Ustawa sejmowa zakazywała chłopom pańszczyźnianym przenoszenia się bez zgody ich pana. Zakaz obejmował również zatrudnienie zbiegłych chłopów pańszczyźnianych oraz ich osiedlanie się w miastach; zostały również określony kary dla zbiegłych chłopów. Jednakże zbiegli chłopi pańszczyźniani mieli możliwość znaleźć schronienie u Kozaków ukraińskich. Możliwość ucieczki na Ukrainę była czynnikiem ograniczającym wykorzystywanie chłopów. Natomiast status wolnych chłopów nie uległ zmianie. Ruch egzekucyjny, znany także jako „egzekucja praw”, był ruchem politycznym zorganizowanym w latach 1535-1538 w celu ścisłego przestrzegania prawa, oraz reformowania i modernizacji władzy. Wynikłe z niego ustawodawstwo skutecznie osiągało wielorakie skutki: magnaci zmuszeni byli oddać bezprawnie przejęte ziemie koronne; ponownie zakazano sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów. Kroki zostały poczynione, aby zacieśnić unię z Litwą, jak też przedstawiono inne propozycje, w tym taką, aby ustanowić kościół narodowy. W roku 1537 miała miejsce tzw. „wojna kokosza”, czyli rokosz szlachty w proteście przeciwko wojnie w Mołdawii. Wysunięto żądania dotyczące egzekucji praw w stosunku to władzy królewskiej. Sejm zarządził w 1538 r. sprzedaż majątków ziemskich należących do mieszczan i wprowadził podatki na wojnę z Mołdawią. W roku 1540 Sejm określił ogólne zasady elekcji. Cztery lata później Sejm skodyfikował ordynację dla sądów. Zakaz Inkwizycji; Inkorporacja Inflantów Panowanie ostatniego króla Jagiellończyka nadało ostateczny kształt republikańskiemu systemowi władzy w unii polsko-litewskiej. Król Zygmunt August (1520-1572) był człowiekiem Odrodzenia i jednym z założycieli polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej. W roku 1552 Sejm zawiesił na jeden rok wykonywanie wyroków sądów kościelnych przez starostów. Wydano również rezolucję przeciwko herezji, a Święta Inkwizycja została zakazana w Polsce pod wszelką postacią. Nie było palenia na stosach, zaś Polska wolna była od działań inkwizycji. W roku 1553 Sejm przyjął Ordynację spraw zaległych w sądzie królewskim. Jurysdykcja sądów duchownych została jeszcze bardziej ograniczona przez Sejm w 1556 r. Dwa lata później Sejm zatwierdził powstanie poczty królewskiej. W 1560 r. Zygmunt II August utworzył w Gdańsku flotę kaperską w celu zablokowania rosyjskiego handlu zbożem za pośrednictwem żeglugi narewskiej. Pakt wileński z roku 1561 zatwierdził układ z Inflantami, na mocy którego Kurlandia stała się lennem Polski w zamian za ochronę przed Rosją i Iwanem Groźnym. Nastąpiła sekularyzacja zakonu mieczników, wchodzących wcześniej w skład krzyżackiego państwa zakonnego. Przyłączenie Inflantów do Rzeczypospolitej Polskiej było zakończone. Dochody z majątków królewskich (demesnes) zostały przeznaczone na cele obronne. Odrodzenie w Literaturze, Architekturze i Naukach Politycznych Pierwszy nowoczesny opis wschodniej Europy był opublikowany w 1517 r. przez Macieja z Miechowa (Macieja Miechowitę, 1457-1523), profesora Akademii Krakowskiej, pod tytułem Tractatus de duabus Sarmatiis. Miechowita był historykiem, lekarzem i geografem. W roku 1519 wydał drukiem pierwszą historię Polski zwaną Chronica Polonorum, w której opisał wydarzenia do roku 1506. Polskie tłumaczenie wydano drukiem w 1535 r. Najbardziej znanym wśród polskich pisarzy mieszczańskich był Biernat z Lublina (ok. 14651530). Jego modlitewnik, Raj duszny, opublikowano w 1513 r. Pierwszym z wiodących poetów Odrodzenia był Klemens Janicki (1516-1543). Syn chłopski, pisał po łacinie poezję patriotyczną o Polsce. Po jego śmierci, jego wiersze zostały przetłumaczone na język polski (1563) i zyskały dużą popularność. Janicki był autorem pierwszego wiarygodnego poematu autobiograficznego w historii polskiej poezji. Polska Reformacja bynajmniej nie była w głównej mierze ruchem spirytualnym. Była wykorzystywana do pogłębiania dawno już rozpoczętych procesów emancypacji intelektualnej i politycznej. Rzesze polskiej szlachty, która odniosła tak znaczne sukcesy w ograniczaniu władzy królewskiej, były przyciągane przez idee Reformacji. Osłabiały one władzę kościelną. Reformacja pomagała skrystalizować absolutny prymat wolności osobistej w Rzeczypospolitej Polskiej. Stąd, ani korona, ani Kościół nie mogły mieć pierwszeństwa przed świętym prawem do wolności osobistej obywateli. Hetman Jan Tarnowski zwykł mówić, że nie w religii rzecz, lecz w wolności. Znakomita biografię hetmana Jana Tarnowskiego napisał Stanisław Orzechowski, pisarza pism politycznych i religijnych. W kalwinizmie, szlachta odnalazła potwierdzenie swojej wyższości nad koroną i jej administracją, gdyż kalwinizm przypisywał wiodącą rolę w sprawach kościoła świeckiej starszyźnie, a nie panującemu monarsze. Polska szlachta traktowała duchownych kalwińskich jako narzędzie, nigdy zaś jako równych sobie partnerów w sprawach religijnych. Natomiast luteranizm, ze względu na swój obcy narodowo charakter i jego poddaństwo w stosunku do korony, nie znalazł u polskiej szlachty uznania. W Polsce, luteranizm pozostał przede wszystkim religią mieszczan. Reformacja nie polepszyła sytuacji chłopstwa i tylko niewielu przystąpiło do nowej wiary. Odrodzenie pobudziło zainteresowanie historią, geografią i obyczajami. Odcisnęło piętno na wydanej w roku 1551 przez Marcina Bielskiego (1495-1575) Kronice wszystkyego swyata, która była pierwszym podręcznikiem historii napisanym w Polsce. W czasach Odrodzenia i Oświecenia, głównym ośrodkiem drukarstwa w Polsce był Kraków, zarówno pod względem jakości, jak i ilości. Mikołaj Szarffenberg wynalazł przenośną „drukarnię polową” do doraźnej publikacji odezw i statutów podczas podróży króla. W 1551 r. Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572), ojciec polskiej myśli demokratycznej, opublikował manifest polityczny, republikański w naturze i nowoczesny jak na swoje czasy, zatytułowany Commentarium De Republica Emendada. Dzieło Modrzewskiego składało się z pięciu ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele, oraz O szkole. Nawołuje w nich zrównania praw dla wszystkich, do zaprzestania ucisku chłopów pańszczyźnianych i do uchylenia nieskutecznie chroniących ich praw, do sprzeciwu wobec wszelkim wojnom i planom agresji. Modrzewski był zwolennikiem silnej władzy centralnej, pod ścisłą kontrolą prawa, skutecznej administracji, oraz niezależnego systemu sądowniczego gwarantującego sprawiedliwość społeczną. Głosił również potrzebę szkolnictwa wyższego, które byłoby niezależne od Kościoła. Był jednym z pionierów europejskich nauk politycznych (jego dzieła przetłumaczono na języki niemiecki, francuski, hiszpański oraz rosyjski). Europa Zachodnia wywierała zasadniczy wpływ na architekturę polską. Architektura Odrodzenia przeżywała rozkwit. Stare budynki były przyozdabiane w stylu renesansowym. Rezydencje polskich elit szlacheckich posiadały formę nawiązującą do zamków średniowiecznych. Rozwój sztuki artyleryjskiej ostatecznie spowodował, że z czasem rezydencje magnackie przybrały kształt pałaców otoczonych fortyfikacjami. Pałace te często były dziełem architektów włoskich. Zamek królewski w Krakowie jest klasycznym typem polskiej architektury Odrodzenia, mimo tego że wcześniej był wznoszony w stylach romańskim i gotyckim. Krypty we wzgórzu wawelskim zostały wybudowane w stylu Renesansu włoskiego w 1502 r. Budowle gotyckie, takie jak zamek w Pieskowej Skale, z łatwością przebudowano w stylu Odrodzenia, po którym niebawem nastąpił Manieryzm wraz z jego delikatnymi formami ogrodów. Pierwszym budynkiem kościelnym zbudowanym w Polsce w nowym stylu architektonicznym w czasach humanizmu była Kaplica Zygmuntowska katedry wawelskiej. Została zaprojektowana w oparciu o „doskonałą świątynie” Leona Battisty Alberti’ego (1404-1472). Uzyskała powszechne uznanie i miała wpływ na późniejszą architekturę sakralną w kraju. Renesansowy manieryzm rozwijał się w architekturze ratuszy, rezydencji miejskich i ufortyfikowanych pałaców, zamków i siedzib rodowych. Polscy malarze znaleźli się pod wpływem realizmu flamandzkiego. W latach 1501-1506 Jan Albert malował obrazy iluminowane scenami sakralnymi na tle pejzaży. Natomiast Erazm Ciołek zlecił umieścić w swoim mszale pespektywę z lotu ptaka (1515 rok). W 1505 roku powstał w Krakowie Kodeks Baltazara Behema, zawierający ustawy cechowe. Ilustrowany był dwudziestoma siedmioma miniaturami przedstawiającymi życie cechowe i mieszczańskie, namalowane z wielkim realizmem i w żywych barwach. Stanisław Samostrzelnik, mnich, autor malowideł ściennych i portrecista, miniaturzysta i ilustrator, był wybitnym artystą działającym w latach 1519-1541, przedstawicielem polskiego manieryzmu renesansowego. Portrety osobistości i profesorów uniwersytetu malowano także w drugiej połowie XVI wieku. Wrocławianin Marcin Kober namalował w latach 1563-1583 szereg portretów króla Stefana Batorego. Wielki dzwon Zygmunta w Krakowie jest wybitnym dziełem polskiego rzemiosła drugiej połowy XVI wieku. Wykonał go Hans Beham na pamiątkę polsko-litewskiego zwycięstwa nad wojskami moskiewskimi w roku 1514. Ornamentalne dzieła w metalu wykonane w tym okresie to, między innymi, kogut-symbol Bractwa Kurkowego w Krakowie. Polscy królowie zamówili w Brukseli znaczną kolekcję arrasów, aby ozdobić ściany zamku królewskiego. W tym okresie, w Gdańsku i w Norymberdze wyrabiano ozdoby metalowe, w tym trumienne. Polscy rzemieślnicy wytwarzali również eleganckie pasy ozdobne (słuckie) o wschodnich wzorach, do kontuszy polskiej szlachty. Na południu Polski wyrabiano bogato zdobione elementy drewnianych ołtarzy. Polski Teatr w XVI wieku Wczesny polski teatr miał postać misteriów wystawianych już w XV wieku. W Jazdowie, 12 stycznia 1578 roku odbyła się w obecności króla Stefana Batorego misternie przygotowana premiera Odprawy Posłów Greckich Jana Kochanowskiego. Była to sztuka o wydźwięku politycznym, zmuszająca widownię do osobistego osądu przedstawionych na scenie wydarzeń, co było nowością w polskiej sztuce scenicznej. W 1580 r. Mikołaj z Wilkowiecka napisał jeden z najstarszych tekstów dramatycznych, nadal odgrywający istotną rolę we współczesnym polskim teatrze. Tekst ten zawiera bowiem liczne wskazówki dla aktorów, jak również opisy kostiumów. Korzystano z niego na scenach warszawskich w połowie XX wieku. Satyra życia codziennego miała w Polsce długą tradycję i była zalążkiem polskiej komedii. Satyryczne przedstawienia poczęły się z występów średniowiecznych kuglarzy i służyły do wypełnienia długich przerw w misteriach. Niektórzy pisarze humaniści próbowali pisać komedie wzorowane na dziełach rzymskich. Przykładem jest Potrójny, napisany przez Piotra Cieklińskiego i wystawiony około roku 1595 na zamku Stanisława Tarnowskiego, na tle malowanych dekoracji. Dramaty zachodnie, oparte na wątkach mitologicznych, były wystawiane już na początku XVI wieku przez studentów uniwersytetu w Krakowie, pod kierownictwem ich profesorów. Na dworze królewskim, pierwsze przedstawienia teatralne wpierw wystawiane były po łacinie, po czym szybko zaczęto używać języka polskiego. Sztuki zamawiali zamożni mieszczanie. Bilety sprzedawano po cenie będącej równowartością dwunastu gęsi. Jednocześnie dobrze prosperował świecki teatr popularny. Muzyka w XVI-wiecznej Polsce Polska muzyka renesansowa poważnie rozwinęła się w XVI wieku, a jej głównym ośrodkiem stał się Kraków. Polscy kompozytorzy pisali przede wszystkim utwory polifoniczne do tekstów liturgicznych. Jan z Lublina opracował Tabulaturę organową (około 1540 r.), świadczącą o wysokim poziomie artystycznym i bardzo zróżnicowanym repertuarze muzycznym jaki wówczas istniał w Polsce. W 1580 r. wydano psalmy Mikołaja Gomółki, skomponowane do słów Jana Kochanowskiego. Długa lista studentów teorii muzyki na uniwersytecie w Krakowie jest bardzo dobrze udokumentowana w uniwersyteckiej bibliotece, gdzie znajduje się wiele rękopisów traktatów o muzyce, jak też ich pierwsze edycje drukiem. Powszechnie grano muzykę na lutnię. Komponowano ją do preludiów, fantazji, tańców, pieśni miłosnych i innych utworów na głos. Na dworze królewskim w Krakowie, najbardziej znanym lutnistą był Valentin Bakfark (15071576). Jego kompozycje wydano drukiem w Lyonie (1552), Paryżu (1564), Krakowie (1565 i 1568) oraz Antwerpii (1569). Spośród innych znanych kompozytorów należy wymienić Wojciecha Długoraja i Jakuba Polaka (znanego też jako Jacob de Reys). Muzyka świecka komponowana przez anonimowych artystów nawiązywała do tematów historycznych i upamiętniała różne zwycięskie bitwy, wydarzenia na dworze królewskim, jak też miała na celu podniesienie ludzi na duchu. Czterostrunowe skrzypce wymienione są w polskim piśmiennictwie już w drugiej połowie XV w., na jakieś pięćdziesiąt lat przed zapisami w archiwach włoskich. Marcin Groblicz (ok. 1530-1610) prawdopodobnie dopasował pudło rezonansowe XV-wiecznej, włoskiej, siedmiostrunowej lira de braccio do polskich czterostrunowych gęśli i w ten sposób stworzył w Krakowie jedne z pierwszych skrzypiec. Wykonał też nowy rodzaj główki z czterema pokrętłami. Sama główka była wyrzeźbiona na kształt lwiej głowy. Przed wojną, skrzypce Groblicza były oceniane na ponad 50 000 dolarów. Prawdopodobnie nowoczesne skrzypce pochodzą od czterostrunowych polskich gęśli. Jezuici i Polscy Racjonaliści W XVI wieku w Polsce sztuki piękne i oświatabyły w rozkwicie. Polacy cieszyli się szerokim uznaniem za ich rozwój prawodawstwa, za tolerancję religijną, naukę i za ich wkład w europejską kulturę. W 1544 r. król Zygmunt August powołał do życia uniwersytet w Królewcu. Uniwersytet ten odegrał znaczącą rolę tak dla kultury polskiej, jak i niemieckiej. Dwadzieścia lat po rewolucji kopernikańskiej, w 1562 r., w Polsce narodziła się filozofia racjonalistyczna. Była głoszona przez Braci polskich, zwanych również arianami, antytrynitarzami lub socynianami. Bracia byli pacyfistami, którzy przeciwni byli wszelkim przejawom pańszczyzny, posiadaniu majątku, pieniądzowi, jak też sprawowaniu urzędów. Bracia polscy przyczynili się do wzrostu poziomu edukacji i kultury. Ich literatura także osiągnęła wysoki poziom. W 1564 r. Kościół sprowadził do Polski Jezuitów, którzy posługiwali się w walce przeciwko Reformacji również argumentem politycznym, że unii wielonarodowościowej potrzebny jest Kościół po to, aby utrzymać jedność. Jezuici utożsamiali katolicyzm z polską racją stanu i z interesem politycznym szlachty. Popularyzacja Druku w Polsce Druk stosowano na szeroka skalę, co faktycznie pomogło w polonizacji elit rządzących na Litwie, Łotwie, Białorusi oraz Ukrainie. Język polski nadal był w słowiańskiej Europie synonimem cywilizacji, elegancji i dyplomacji. Liczba szkół rosła. Zakładano nowe akademie i uniwersytety. Poczyniono postępu w geografii i kartografii. Bernard Wapowski wydał w roku 1526 mapę Polski w skali 1:1 000 000 pod nazwą Mapa Sarmacji, gdyż w czasach Odrodzenia modne było używanie rzymskich nazw geograficznych. Również Wacław Grodecki sporządził w roku 1558 mapę Polski, wydaną następnie w 1570 r. w atlasie Orteliusa. Dwa dzieła o dużym znaczeniu dla propagowania zagranicą wiedzy o Polsce napisał Marcin Kromer (1512-1589). Pierwsze z nich, wydane po łacinie w 1555 r. noisło tytuł De origine et rebus gestis Polonorum. Była to adaptacja prac Długosza, Miechowity i Wapowskiego. Drugie natomiast było encyklopedią wydaną w 1577 r., również w języku łacińskim, zawierającą informacje na temat polskiego rządu, armii, duchowieństwa, mieszkańców wsi i miast, obyczajów, klimatu, flory, fauny oraz zasobów naturalnych. Dzieło to było wiele razy wznawiane na Zachodzie i przetłumaczone na języki niemiecki i hiszpański. Jan Mączyński opublikował w roku 1564 pierwszy obszerny słownik polsko-łaciński – Lexico Latino-Polonorum. Pionier w dziedzinie kardiologii, profesor medycyny i filozofii Józef Struś (1510-1568) opublikował w 1555 r. traktat medyczny o tętnie pod tytułem Sphygmicae artis libri quinque. W 1583 r. Andrzej Patrycy Nidecki zredagował i wydał częściowo zachowane pisma Cycerona. Jego Fragmentorum M. Tulli Ciceronis zyskały wielką popularność wśród europejskich humanistów. Oficyny drukarskie otwierano również na prowincji. Polska ortografia została poddana standaryzacji przede wszystkim przez drukarzy, którzy istotnie przyczynili się do rozwoju języka polskiego, zachęcając do publikowania polskich książek i słowników. W 1568 r. Piotr Stojeński (Stratorius) wydał drukiem gramatykę polską dla obcokrajowców. Książka była napisana w języku francuskim. W okresie pierwszych stu lat polskiego drukarstwa wydrukowano około trzech i pół miliona egzemplarzy książek. Około 1550 r. krakowscy drukarze osiągnęli najwyższy europejski poziom. Szeroko zakrojone polemiki na tematy religijne często odbijały się echem w Europie. Protestanci spowodowali, że język polski stał się powszechniej używany. Mikołaj Rej, zwany ojcem literatury polskojęzycznej, jako pierwszy pisał umoralniające dialogi, które wydał w 1543 r. Krytykował w nich rozrzutność, zbytek i pijaństwo. Był autorem najlepszej XVIwiecznej satyry polskiej i przedstawił znakomity obraz życia codziennego. Jego Żywot Człowieka Poczciwego oddaje barwny obraz obyczajów polskiego ziemiaństwa. Poziom wyrafinowania finansowego w Polsce (ok. 1540 r.) znajduje odzwierciedlenie w rycinie zatytułowanej Lament różnego stanu ludzi nad umarłym Creditem. Na rycinie widoczny jest również żydowski list gwarancyjny przekaz pieniędzy i czek do użytku w podróży, jak też ubiory obowiązujące w XVI-wiecznej Polsce. Polska kultura znajdowała się pod silnym wpływem humanizmu debat związanych z Reformacją. Ruch republikański mas polskiej szlachty i jej demokracja stanu szlacheckiego, przyczyniły się do szybkiego rozwoju prozy politycznej w Polsce. Rozkwit Polskiej Literatury Polska literatura była w pełnym rozkwicie. Jedne z najpiękniejszych poezji w literaturze światowej wyszły spod pióra Jana Kochanowskiego (1530-1584). Był pierwszym, który posłużył się językiem tak subtelnym i wrafinowanym pod względem artystycznym w literaturze polskiej. Liryczną doskonałość osiągnął w zbiorze około 300 różnorodnych wierszy. Pisał też na bieżące tematy polityczne jego czasów. Piękną polską prozą pisał Łukasz Górnicki (1527-1603) W roku 1566 wydał Dworzanina Polskiego, będącego adaptacją dzieła Włocha Baldassare Castiglione, Il Cortegiano (1528). Górnicki napisał również rozprawę polityczną pod tytułem Rozmowa Polaka z Włochem. Skrytykował w niej pojęcie polskiej „złotej wolności”. Język polski stał się wyrafinowanym środkiem przekazu literackiego. Piszący nim ludzie przyczynili się również do reformy ortografii. Republikańskie dzieła polityczne nadal były pisane po łacinie. Jednakże, od połowy XVI wieku, w życiu publicznym język polski łacinę wyparł. Większość kazań głoszono po polsku. Polscy protestanci posługiwali się językiem polskim w swoich szkołach w o wiele większym zakresie, niż czynili to katolicy. W 1568 r. Wawrzyniec Gorlicki (1530-1607) opublikował De Optimo Senatore, program dla polskiego systemu republikańskiego oparty na zasadach pluralizmu w społeczeństwie, cieszącym się doskonałą równowagą pomiędzy władzą a wolnością. Określił też odpowiedzialność króla, jako głowy państwa i zwierzchnika władzy wykonawczej. Napisał o prawie człowieka do starania się o szczęście osobiste. Jego dzieło przetłumaczono i wydano trzykrotnie w Anglii, po raz pierwszy w 1568 r. Angielski tytuł brzmiał „The Counselor Exactly Portraited”. Każdy z nakładów był przez władze zakazywany i konfiskowany. William Shakespeare nadał imię Poloniusz (od łacińskiej nazwy Polaka) doradcy Hamleta, człowieka nieudolnie starającego się wprowadzić w życie założenia Gorlickiego. Sto pięćdziesiąt lat później, The Counselor został bardzo wysoko oceniony przez Sir Roberta Wallpole’a. Kalwinizm zyskiwał zwolenników wśród szlachty, luteranizm zaś wśród mieszczan. Dużą popularność zyskała, traktująca o żołnierzach, żebrakach i innych, literatura plebejska, ze względu na swój dowcipny, obrazowy i naturalny język. Dobrobyt i „Korzenie Sarmackie” Potoczny, ale jednoczący mit sarmacki wyjaśniał, że szlachta Rzeczypospolitej Polskiej pochodziła od Sarmatów, legendarnych najeźdźców ziem słowiańskich w czasach antycznych. Na mapach rzymskie, modnych w okresie Odrodzenia, nazwa Sarmatia określała większość obszaru zajmowanego przez unię polsko-litewską i w ten sposób „uzasadniała” zainteresowanie w Polsce sarmackimi korzeniami. W XVI w., sarmatyzm przejawiał się przede wszystkim w manierach i gustach. Sarmacki mit „szlachetnych wojowników” był szlachcie polskiej znacznie bliższy od zachodnich tradycji rycerskich, takich jak wasalstwo, hołd, służba i pokora. Sarmatyzm miał ostatecznie ostać się jako typowo polska forma kulturowa. Promieniował na cały obszar Europy środkowej i wschodniej, od Bałtyku po Morze Czarne i północne Bałkany. Nie tylko stał się stopniowo powszechnie obowiązującą ideologią, ale również samą esencją ówczesnej polskiej kultury. Polski styl bycia stawał się ekstrawagancki. Konie symbolizowały polską tradycję waleczności. Wspaniałe konie w ozdobnych uprzężach były w Polsce symbolem statusu, tak samo jak bogato zdobiony oręż i drogocenne ubiory, wzorowane na modzie wschodniej i odpowiednie na mroźne, polskie zimy. Ponowne odkrycie starożytnego Rzymu i jego spuścizny kulturowej oraz politycznej zafascynowało Polaków, którzy zauważyli podobieństwo ich własnych instytucji z instytucjami starożytnej republiki. Polskie słownictwo naukowe i polityczne zawierało liczne określenia łacińskie. Szlachta polska uważała się za spadkobierczynię cywilizacji rzymskiej. Potoczny język polski pełen był łacińskich zwrotów. Polacy skorzystali na rosnących cenach polskich płodów rolnych, które to ceny wzrosły na przestrzeni XVI wieku ponad trzykrotnie. Coraz większe rzesze Polaków podejmowały studia ma zachodnioeuropejskich uniwersytetach i przywoziły z powrotem nowe idee. Życie umysłowe stawało się coraz bogatsze. Nastąpił rozkwit muzyki i sztuki. Polskie wydania klasyków literatury europejskiej wprowadziły do kultury europejskiej wschodnich Słowian dotąd żyjących poza zasięgiem wpływów chrześcijaństwa zachodniego. Działalność Legislacyjna, Wolność Wyznania i Sumienia W 1562 r. Sejm przekształcił postulaty ruchu egzekucyjnego w prawo. W rezultacie, ziemie znajdujące się w bezprawnym posiadaniu od 1504 r. zostały zwrócone państwu (egzekucja dóbr). Szlachtę wyjęto spod jurysdykcji sądów duchownych. Wykonanie wyroków sądów duchownych przez starostów zostało zakazane . Prawa uchwalone w 1563 r. dały wojewodom kontrolę nad administracją miejską oraz prawo do ustalania cen w miastach. Oddzielono skarb koronny od wojskowego oraz zobowiązano Kościół i chłopów do płacenia podatków od ziemi oraz do kontrybucji na rzecz kosztów obrony państwa. Wielkim błędem politycznym popełnionym przez króla Polski była decyzja o przyznaniu praw do sukcesji na tronie pruskim brandenburskiej gałęzi Hohenzollernów. Uczyniono to w zamian za obietnicę wsparcia w wojnie z Moskwą. Okazało się to jedną z najbardziej niefortunnych decyzji w historii Polski, gdyż to właśnie Hohenzollernowie berlińscy ostatecznie byli inicjatorami kryminalnych rozbiorów Polski, które to rozbiory umożliwiły Hohezollernom zjednoczenie pond 300 państewek niemieckich kosztem zagłady państwa polskiego. W 1565 r. Sejm podjął się kodyfikacji kontroli handlu. Wyłączył szlachtę z obowiązku płacenia ceł, anulował przywileje miast w magazynowaniu towarów i zakazał eksportu towarów polskich przez miejscowych kupców, przy czym nie nałożono żadnych ograniczeń na import. Było to dokładnie odwrotnie, niż w dzialo się w europejskiej polityce handlowej, w ramach której wspierano import, cła zaś były nakładane na towary importowane. Wielcy posiadacze ziemscy, którzy również byli właścicielami prywatnych miast, znaleźli się w konflikcie z mieszczanami i interesy swoje prowadzili z finansistami żydowskimi czerpiącymi zyski ze sprzedaży importowanych towarów, napojów alkoholowych, dzierżaw ziemskich, i tym podobnych. Latyfundia posiadały monopol na wyrób alkoholu i sprzedaż wódki za pośrednictwem kupców żydowskich (którzy wódkę często sprzedawali na kredyt i byli z kolei oskarżani o zachęcanie do pijaństwa). W 1568 r. król powołał w Gdańsku Komisję Morską, podległą władzy centralnej. Komisja miała za zadanie sprawować kontrolę nad handlem morskim, budowę okrętów, obronę wybrzeża, jak też egzekwować morską blokadę Rosji. Niedługo potem, zwodowano pierwszy polski okręt wojenny. Dekret królewski o wcieleniu Ukrainy do Polski został zatwierdzony przez Sejm lubelski w 1569 r. (Ukraina była do tej pory częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego). Wejściu pruskich senatorów i posłów do Sejmu towarzyszyło udzielenie emancypacji politycznej i pełnych praw obywatekskich dla mniejszości ormiańskiej, muzułmańskiej i żydowskiej, bez przymusu nawracania się na chrześcijaństwo zachodnie. Oferta ta została przyjęta przez Ormian i muzułmanów. Emancypację odrzucili Żydzi dominowani przez rabinów, dla których posiadana autonomia oparta na prawie talmudycznym była korzystna. Populacja żydowska wolała nadal mówić w jidysz i pielęgnować oddzielną kulturę Judeo-germańską, opartą na języku oraz na żydowskich tradycjach etnicznych i religijnych. Dlatego właśnie współczesne żydowskie systemy: prawny, sprawowania władzy i edukacyjny, jak też pojęcia filozoficzne i wierzenia religijne wykształciły się w Polsce w okresie między XVI a XVIII w. Natomiast każdy Żyd, który przeszedł na katolicyzm, miał prawo być przyjęty do stanu szlacheckiego. Wiek XVI ostatecznie doprowadził do polonizacji miejskiej ludności na ziemiach należących do Rzeczypospolitej Polskiej, w tym imigrantów z Niemiec, Armenii, Szkocji oraz z innych krajów. Stan szlachecki, oprócz etnicznych Polaków wszelkich wyznań, obejmował również Litwinów, Ukraińców oraz Białorusinów, jak też szlachtę pruską i bałtycką pochodzenia niemieckiego. Bywali również nobilitowani, zwykle za zasługi wojskowe, Francuzi, Szwedzi, Tatarzy muzułmańscy, Ormianie oraz inni cudzoziemcy. ,
