Totalitaryzmem nazywamy dyktaturę jednej tylko

Totalitaryzmem
nazywamy dyktaturę jednej tylko organizacji politycznej, uzasadniającą specjalną doktryną
swoją rzekomo szczególną dziejowa rolę. Dyktatorzy opierają swoją władzę albo na wojsku,
albo na partii politycznej, której głównym punktem programu był kult wodza, a jego
nieomylność uchodziła za fakt bezsporny.
Na początku XX wieku zaistniały bardzo dogodne warunki do powstania właśnie
rządów totalitarnych w wielu państwach. Złożyło się nań wiele czynników, do których należą
przede wszystkim: przedłużający się kryzys gospodarczy na świecie (1929-1933) po
zakończeniu I wojny światowej oraz ogólne niezadowolenie społeczne w krajach, które
poniosły klęskę, wywołane postanowieniami Traktatu Wersalskiego. Postanowienia te były
odbierane za krzywdzące szczególnie w Niemczech i Włoszech. Tam też narodziła się
specyficzna forma ustroju totalitarnego zwana faszyzmem.
1
Na uwagę zasługuje fakt, że powszechny kryzys gospodarczy i społeczny wzbudził
również nastroje rewolucyjne wśród licznej grupy robotniczej, powdując powstanie ruchu
komunistycznego. Celem tego ruchu było obalenie władzy przedsiębiorców i ustroju
demokratycznego oraz wprowadzenie dyktatury proletariatu, co zaś było jawnym
zagrożeniem dla interesów szerokiej i wpływowej grupy kapitalistów. Temu zagrożeniu
w powszechnej opinii mogła się przeciwstawić jedynie silna władza państwowa. Konieczność
wzmocnienia władzy państwowej również postrzegano jako jedyny ratunek dla chylącej się
ku upadkowi gospodarce, gdyż tylko organy państwowe były w stanie zaplanować
i nadzorować skomplikowany i wieloetapowy proces uzdrowienia ekonomii kraju1. Jednakże
od silnej i scentralizowanej władzy bardzo blisko do dyktatury......
Faszyzm jest bardzo specyficzną formą rządów dyktatorskich. Charakteryzuje się kultem
państwa i władzy. Dyktatury okresu międzywojennego były możliwe tylko po wstrząsie
wywołanym przez I wojnę światową. Na samym szczycie hierarchii władzy stoi genialny,
charyzmatyczny wódz narodu. Niezależnie od większej lub mniejszej popularności
dyktatorów, powszechne było przekonanie, że wyrośli oni w sytuacji wyjątkowej. Dyktatorzy
opierali się albo na wojsku albo na partii politycznej, której głównym punktem programu był
kult wodza. Głównym założeniem ruchu faszystowskiego było uchronienie państwa przed
groźbą dojścia komunistów do władzy. Według faszystów było to możliwe tylko przez
wzmocnienie autorytetu państwa, i osiągnięcie jedności narodowej. To zaś było możliwe
jedynie poprzez likwidacje parlamentaryzmu.
Faszyzm odwoływał się do tendencji nacjonalistycznych w społeczeństwie, nawiązując
w swych hasłach do chwalebnej historii narodu. Ruchy te były więc skrajnie rasistowskie, co
szczególnie odzwierciedla antysemityzm hitlerowski. Konsekwencją tych poglądów było
dążenie do ekspansji zagranicznej2.
Powodem, dlaczego ideologia faszystowska znalazła tak dogodne warunki rozwoju
w Niemczech, było odwieczne przekonanie Niemców o sile ich narodu, a także świadomość
niemożności realizacji tej siły, co prowadziło do frustracji i wzrostu agresywnych tendencji
w społeczeństwie. Nacjonalizm niemiecki nie był przecież niczym nowym, istniał w ich
mentalności od wieków, czego odbiciem były chociażby poglądy głoszone przez Hegla, czy
Nietschego.
Swój pochód do władzy faszyści rozpoczęli wraz z rozpoczęciem aktywnej
działalności przez NSDAP, czyli narodowosocjalistycznej niemieckiej partii pracy.
1
2
J. Krassuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Poznań 1969, ss. 317-319.
Ibidem, s. 322.
2
Początkowo była to skromna liczebnie patia, która zyskała sobie rozgłos nieudanym puczem
monachijskim (8 XI 1923 r.). Na czele tej partii wysunął się z czasem wybitny działacz
polityczny i demagog Adolf Hitler.
Właśnie on zawarł główne założenia programowe partii w swej książce Mein Kampf, która
powstała podczas jego pobytu w więzieniu. Głównym punktem tego program była walka
o czystość rasy niemieckiej, zagrożonej działalnością światowego spisku, uknutego przez
Żydów. To ich dziełem miały być postanowienia Traktatu Wersalskiego. To ich obarczył
Hitler winą za upadek gospodarki. Wreszcie to oni ‘psują’ domieszką swej krwi czystość rasy
nordyckiej, od której rzekomo pochodzi naród niemiecki. NSDAP nie była ani pierwszym ani
jedynym stronnictwem antyżydowskim w Niemczech i nie na tym tylko polegał jej sukces.
Słabością dotychczasowego antysemityzmu było jego zabarwienie religijne i w rezultacie
konserwatywne oraz ograniczenie propagandy do drobnomieszczaństwa i chłopstwa.
Natomiast NSDAP nazywała się „socjalistyczną partią robotników” i nie wahała się rzucać
haseł pozornie bardzo lewicowych. Rzadko co prawda używała wyrazu kapitalizm, ale na to
obiecywała zniesienie „plutokracji”, czyli rządów pieniądza. Trudno było zaprzeczyć, że
wśród kapitalistów było bardzo wielu Żydów i że to samo można było powiedzieć
o przywódcach liberalnych, socjaldemokratycznych i komunistycznych. Hitlerowcy fakty te
sprytnie skojarzyli, twierdząc, że zarówno „plutokracja”, jak i komunizm jest formą władzy
Żydów i że lewicowość marksistów jest mydleniem oczu. W razie bowiem zwycięstwa tych
ostatnich nie zmieni się nic, ponieważ rządy nadal sprawować Żydzi. Tylko NSDAP potrafi
położyć kres wyzyskowi narodu niemieckiego przez Żydów3. Rasa ta ze względu na swą
wyższość kulturową ma szczególne prawo jako „rasa panów” do podboju i eksploatacji
narodów niższych. Realizacją tego założenia miała być ekspansja na Wschód, w celu
zapewnienia korzystniejszych warunków naturalnych dla rozwoju własnej rasy, zdobycia tzw.
Lebensraumu (przestrzeni dla osadnictwa rolniczego).
Program pomimo swego prymityzmu zyskał szerokie poparcie wśród społeczeństwa, gdyż
uzasadniał i usprawiedliwiał w pewien sposób trudności wewnętrzne i zewnętrzne państwa.
Swoimi hasłami faszyści pozyskiwali rożne grupy społeczne, chociażby robotników
i przedsiębiorców, zainteresowanych pozbawieniem Żydów ich zakładów, gdyż stanowili oni
wówczas dość znaczącą sile ekonomiczną na rynku. Równie atrakcyjnym wydal się ruch
licznej grupie kombatantów, pozbawionych po wojnie jakichkolwiek środków do życia.
3
Ibidem, s. 326.
3
W bojówkach partyjnych widzieli możliwości kariery i perspektywy poprawy warunków
swego życia.
Jedną z takich organizacji paramilitarnych była SA, której dowódcą był były as lotnictwa
kapitan Herman Göring (1923 r.). Z jej pomocą od 1925 roku partia zaczyna torować sobie
drogę do władzy, stopniowo poszerzając swoje wpływy z Bawarii na cały kraj. W tymże roku
z SA Zostają wyodrębnione elitarne oddziały przyboczne SS, które staną się później głównym
narzędziem terroru w państwie.
Dla intensywnego rozwoju partii jednakże nieodzowne było wsparcie finansowe, które
nadeszło ze strony bogatych przedsiębiorców, upatrujących w partii Hitlera jedyną nadzieje
na odbudowę kraju. W 1932 odbyło się spotkanie Hitlera z 300 przemysłowcami,
przerażonymi wzrastającą aktywnością komunistów. Wtedy to F. Thyssen, akcjonariusz
koncernu stalowego powiedział, że:
„ tylko ruch narodowosocjalistyczny i duch jego przywódcy mogą zmienić losy tego kraju.”,
wyrażając w ten sposób zdanie ogółu zebranych.
Otrzymawszy zaś pomoc finansową Hitler zdynamizował kampanię propagandową. Efektem
tego podczas I tury wyborów prezydenckich w 1932 roku Hitler zdobywa już 30% głosów,
okazując się najpoważniejszym rywalem prezydenta Hindenburga.
Widząc rosnącą popularność swojego konkurenta Hindenburg, zaniepokojony również
wzrostem poparcia dla komunistów, mianuje Hitlera kanclerzem Rzeszy, powierzając mu
misje utworzenia nowego rządu. Od tej chwili hitlerowcy rozpoczynają szybkie i gwałtowne
opanowywanie parlamentu.
Pierwszym posunięciem Hitlera jest wprowadzenie nadzwyczajnych ograniczeń swobód
demokratycznych, do czego wykorzystuje fakt pożaru gmachu Reichstagu- rzekomo
wznieconego przez komunistów, a w rzeczywistości celowo wywołanego przez faszystów.
Wydaje zarządzenia „o ochronie narodu i państwa”.
Podczas nowych wyborów do Reichstagu naziści uzyskują już 44% głosów.
Na pierwszym posiedzeniu nowego parlamentu Hitler rząda specjalnych pełnomocnictw dla
rządu, a otrzymawszy je likwiduje wszystkie partie prócz NSDAP.
Na kolejnych wyborach do Reichstagu już wszystkie miejsca zajmują hitlerowcy.
Rok później umiera Hindenburg, a w swym testamencie (prawdopodobnie sfałszowanym)
przekazuje władze Hitlerowi jako „wodzowi i kanclerzowi rzeszy” oraz najwyższemu
dowódcy sil zbrojnych.
Tak, więc Hitler sięgnął po najwyższą władzę w państwie. Narodowosocjalistyczna rewolucja
zostaje zakończona.
4
Dochodzi jeszcze tylko do czystki wewnątrz partii, podczas tzw. ” Nocy długich noży”
( 30 VI 1934 r.), kiedy to dokonano mordu na 300-u, rzekomo mających przygotować zamach
stanu na przywódcach S.A.
W
taki to
sposób
Hitler zdobył
sobie
pozycje nie
mającą
precedensu
w dotychczasowej historii współczesnych Niemiec, skupiając w swych rękach całkowitą
i nieograniczoną władzę. Stał ponad prawem, odpowiadając jedynie przed ”historią”.
Mając
teraz
odpowiednie
środki
i
poparcie
społeczne
przystąpił
do
swojego
imperialistycznego programu.
Pokrótce przedstawię jego działania w sferach takich jak: administracja państwowa, system
prawny, gospodarka, społeczeństwo, polityka zagraniczna.
Administracja państwowa
Aparat administracyjny Rzeszy charakteryzowały konflikty i sprzeczności w podziale
funkcji poszczególnych jego organów. Hitler, co więcej, hamował próby uporządkowania
tego aparatu. Kierował się wiec zasadą „dziel i rządź”, stosując politykę dezorganizacji, która
jemu dawała możliwość swobodnego manipulowania poczynaniami administracji.
Odrzucił m.in. projekt ministra spraw wewnętrznych Wilhelma Fricka o reorganizacji Rzeszy
w celu utworzenia scentralizowanej formy rządów. Usunięto wprawdzie federalizm
(ujednolicenie państwa w oparciu o trzy zasady: Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer)
a administracje terytorialną podporządkowano rządowi Rzeszy, ale wprowadzono również
trializm władzy. Jednocześnie władze sprawowali: namiestnicy Rzeszy, rządy krajowe i tzw.
gauleiterzy partyjni. Ich wzajemne stosunki, jak i zakres kompetencji pozostawał niejasny.
Władze wojskową zaś cechował dualizm4.
Przykłady krzyżowania się kompetencji można mnożyć, przykładowo polityką zagraniczną
zajmowali się: ministerstwo spraw zagranicznych, Organizacja Zagraniczna NSDAP, Urząd
Spraw zagranicznych Rosenberga.
Führer również ignorując istniejące już departamenty i struktury powierzał zadania specjalne,
doraźnie tworzonym organizacjom, do których zaliczyć można np.: Organizację Todta, plan
4-letni, a także SS. Organizacje te, posiadając status głównych urzędów w kraju, stopniowo
rosły w siłe, przekształcając się w walczące ze sobą imperia władzy. Stanowiły swoisty
alternatywny aparat wykonawczy obok tradycyjnych instytucji państwowych.
4
Ibidem, s. 348-356.
5

Organizacja Todta – bez porozumienia z ministerstwem transportu Hitler
powierzył realizację programu budowy autostrad Fritzowi Todtowi i jednocześnie
mianował go krajowym inspektorem generalnym dróg, wyłączył to stanowisko
spod kompetencji ministerstwa oraz podporządkował bezpośrednio sobie jako
kanclerzowi. Funkcja ta umożliwiała Todtowi stworzenie olbrzymiego imperium,
które przejęło wszystkie rządowe zlecenia na prace budowlane (łącznie z budową
umocnień na zachodniej granicy państwa, tzw. Wału Zachodniego), a w 1940
roku objęcie stanowiska ministra uzbrojenia Rzeszy.

Plan 4-letni zaś był „imperium” Göringa , eks premiera i ministra spraw
wewnętrznych Prus, którego odsunięto od urzędów po połączeniu ministerstw
Rzeszy i Prus. Nie piastując żadnych stanowisk w partii miał teraz utrudnioną
drogę do wpływów. Tak wiec rozrzeszyl zakres kompetencji ministra lotnictwa,
tak, iż tylko on rządził nowo utworzoną Luftwaffe i jej gigantycznym programem
zbrojeniowym. Wykorzystał ten program do rozciągnięcia swych kompetencji na
sferę gospodarki. Został jednym z najbardziej zaufanych współpracowników
Führera.

Inną organizacją, która stała się wkrótce instrumentem brutalnych represji było
SS.
W 1936 r. odebrano państwu kontrolę nad policją i doprowadzono do jej fuzji z
SS, (cieszącą się dotąd złą sławą ze względu na nielegalne działania). Policję
podzielono
na
tzw.
Ordnungpolizei
(porządkowa)
i
Sicherheitpolizei
(bezpieczeństwa), tą z kolei na tzw. Gestapo (GeheimStaatpolizei – do spraw
politycznych) i Kripo (Kriminalpolizei – policja kryminalna). Na czele organizacji
stanęli: Himmler i Heydrich. O ile szef policji niemieckiej Himmler był
jednocześnie naczelnikiem partyjnych bojówek SS, o tyle szef policji
bezpieczeństwa Heydrich był szefem tajnej policji partyjnej w ramach SS, zwanej
służbą bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst – SD)

Ministerstwo Oświecenia Publicznego i Propagandy spoczęło w rękach Josefa
Goebbelsa, który łączył stanowisko ministra z czołowym członkostwem w partii.
Był on współpracownikiem Hitlera jeszcze z czasów walki o władzę tego
ostatniego. Przy poparciu Hitlera Goebbelsowi nie tylko udało się stworzyć
scentralizowane kierownictwo niemieckiego radia i prasy, ale przez powołanie
6
Krajowej Izby Kultury, składającej się z odrębnych Izb literatury, teatru, filmu,
muzyki i sztuk pięknych, zdobył kontrolę nad całością działalności kulturalnej5.
Tak wiec za czasów rządu Führera istniało państwo polikratyczne z wieloma
konkurującymi ze sobą ośrodkami władzy, będącymi w zasadzie swoistymi „imperiami’.
Istotą tego systemu władzy było krzyżowanie się kompetencji, celem zaś wzajemna kontrola
poszczególnych instytucji i paraliżowanie ambicji. System ten Führerowi dawał całkowitą
swobodę działania. Sam pozostawał poza jego hierarchią, mając jednocześnie bezpośredni
wpływ na urzędników, co sprytnie wykorzystywał lawirując miedzy poszczególnymi
instytucjami i podtrzymując siec wzajemnych powiązań interpersonalnych i zależności.
Pozycja zaś jego podwładnych zależała od podtrzymywania z nim bezpośredniego kontaktu,
skazując ich na jego łaskę, bądź niełaskę. Nikt nie był pewien swej pozycji, co powodowało
nieustanny lęk i rywalizację. I choć na zewnątrz cały ten system mógł sprawiać wrażenie
chaosu, gdyż określano go nawet pojęciem „autorytarnej anarchii”, w istocie działał bardzo
sprawnie. Źródłem tej sprawności nie był jednak porządek prawny, lecz strach i terror,
podtrzymywany przez policję.
System prawny i gospodarka państwowa
Hitler odrzucał jakiekolwiek konstytucje i porządek prawny, widząc w nich
ograniczenie swej pozycji. Utrzymywał jednak dotychczasowy system prawny, doraźnie
wydając
uprawnienia
alternatywnych
nadzwyczajne,
instytucji
rządzących.
obchodząc
ograniczenia
Podtrzymywał
również
prawa
pozory
za
pomocą
demokracji
parlamentarnej. Reichstag określano nawet żartobliwie „najdrożej opłacanym chórem
męskim”.
Pomimo utrzymywania dotychczasowego systemu prawnego, w dziedzinie prawa cywilnego
wprowadził radykalne zmiany, mające na celu całkowite ograniczenie swobód obywatelskich.
Dowodem tego były dekrety „ o ochronie narodu i państwa” i „ przeciwko zdrajcom narodu
niemieckiego i działalności wywrotowej”, które ustanawiały permanentny stan nadzwyczajny,
wprowadzając prawdziwy terror.
Przykładowo wskutek wprowadzonych teraz zmian Gestapo mogło przetrzymywać
podejrzanych w „areszcie prewencyjnym”, bez rozprawy, przez dowolny okres czasu.
Efektem był drastyczny wzrost liczby oskarżonych o zbrodnie polityczne z 286 w 1932 roku
do 11 196 w 1933 roku.
5
A. Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 1, Warszawa 1994, s. 430-434.
7
Kolejnym krokiem na drodze do brutalizacji metod rządzenia była amnestia wszystkich
oskarżonych o przestępstwa w imię dobra narodu, co w praktyce oznaczało przyzwolenia na
tego rodzaju praktyki, a nawet sankcjonowało zbrodnie dla dobra ojczyzny.
Następnie odebrano Najwyższemu Trybunałowi Rzeszy prawa sądzenia w sprawach o zdradę
i powierzenie ich nowemu Trybunałowi Ludowemu, składającemu się z dwóch lojalnych
wobec systemu sędziów (dobierano ich bardzo starannie) oraz pięciu urzędników partyjnych
jako ławników6.
Dlaczego więc pomimo terroru, jaki wprowadził Hitler, cieszył się on szerokim
poparciem społecznym? Przyczyną tego było przezwyciężenie kryzysu gospodarczego, które
nastąpiło za jego rządów. Niewielka była jednak w tym zasługa polityki którą prowadził; na
ten stan rzeczy złożyły się dwa czynniki niezależne od rządów Führera:
1. Po dojściu do punktu krytycznego w 1932 roku, koniunktura samoczynnie
dźwignęła się z upadku, co jest naturalnym procesem gospodarczym
2. Niemcy zostały częściowo zwolnione ze spłaty długu zagranicznego w ramach
odszkodowań wojennych, co niewątpliwie znacznie „odciążyło” gospodarkę.
Jedyną zmianą wprowadzoną przez politykę Hitlera, było zerwanie z liberalizmem
gospodarczym, a rozpoczęcie interwencji państwa w procesy gospodarcze, co notabene było
jedynym rozsądnym wyjściem w celu ratowania gospodarki (przynajmniej taka panowała
powszechna opinia wśród kapitalistów). Wkrótce jednak doszło do nieporozumienia ministra
gospodarki Hjalmara Schachta z Hitlerem, co do profilu przemian kraju (Hitler twierdził, że
produkcja przemysłowa winna służyć zbrojeniom, a nie celom eksportowym), co
doprowadziło w konsekwencji do ustąpienia ze stanowiska Schachta.
Praktycznie największy wpływ na sprawy gospodarcze miał Göring, jako pełnomocnik
czteroletniego planu gospodarczego. Celem tego planu były zbrojenia i uzyskanie
maksymalnej samowystarczalności gospodarczej w celu skutecznego prowadzenia przyszłej
wojny. Największym jego osiągnięciem było zastosowanie syntetycznych substytutów
pewnych produktów (np.: kauczuku, ropy), które ze względu na gospodarczą izolację
Niemiec, były trudno dostępne. Doszło także do powstania kryzysu dewizowego, który
wynikał ze wzmożonego eksportu, a hamowania importu poprzez odmowę przydziału dewiz.
Wzrost produkcji przemysłowej w Niemczech hitlerowskich był duży, choć tylko w małym
stopniu dotyczyło to artykułów konsumpcyjnych. Ograniczano przydział surowców dla gałęzi
przemysłu produkujących te artykuły, stosowano nawet zakaz inwestycji. Całkowitym
6
Ibidem, s. 435-439.
8
pierwszeństwem w przydziale surowców, zwłaszcza od 1937 roku cieszył się przemysł
zbrojeniowy. Toteż w Niemczech hitlerowskich wystąpił brak artykułów konsumpcyjnych,
zwłaszcza lepszego gatunku. Przyczyniło się to do zmniejszenia wydatków ludności, a tym
samym do zwiększenia oszczędności7.
Te poczynania były przyczyną izolacji Niemiec na arenie rynku międzynarodowego, co
w efekcie doprowadziło do uwstecznienia handlu, który miał teraz formę wymiany towaru za
towar.
Niewątpliwie ogromnym sukcesem gospodarczym była likwidacja bezrobocia,
poprzez zastosowanie przymusu pracy i wstrzymanie zasiłków, zmuszając tym samym ludzi
do przyjmowania przez ludzi pracy z góry narzuconej przez Urząd Pracy. Była to
nieskomplikowana praca fizyczna, polegająca na robotach publicznych, tj. budowie dróg,
lotnisk, czy umocnień granicznych, co miało znaczenie strategiczne (przygotowania do
przyszłej wojny).
Niemniej jednak długofalowym skutkiem hitlerowskiej polityki gospodarczej było
znaczne zadłużenie państwa wobec przemysłu zbrojeniowego, wskutek wydatkowania
deficytowego na rzecz zbrojeń. Formą takiego wydatkowania był druk banknotów, a raczej
weksli bez pokrycia, noszących nazwę „weksli Me-Fo” (weksli Spółki Badań Metalowych,
która w rzeczywistości dysponowała niewielkim kapitałem, nie mogącym pokryć wartości
weksli).
Społeczeństwo
Choć w dziedzinach administracji i gospodarki Führer polegał raczej na działalności
różnych instytucji i swych pełnomocnikach, a jego działania były raczej „powściągliwe”,
w sferze polityki społecznej wykazywał osobiste zaangażowanie.
Postanowił wpłynąć na świadomość Niemców, aby ich zjednoczyć, umocnić i przygotować
do walki o Lebensraum dla rasy panów.
Terror, powszechna propaganda i indoktrynacja czyniły społeczeństwo bezbronnym wobec
ideologii, którą mu wpajano. Media powtarzały slogany Goebbelsa, a donosy i terror
policyjny wzmagały atmosferę lęku i wymuszały posłuszeństwo.
Cała polityka społeczna podporządkowana była jednemu celowi – ekspansji narodu.
Nie dziwi więc nacisk na rolę kobiety jako matki i polityka rodzinna popierająca
wielodzietność. Kobiety nagradzano za liczne potomstwo, natomiast niechętnie oferowano im
7
J. Krassuski, op. cit., s. 382.
9
pracę, gdyż jej głównym zadaniem miało być rodzenie dzieci, przyszłych przedstawicieli rasy
panów, rekrutów do armii…
Również nacisk na krzewienie kultury fizycznej wywierano z myślą o doskonaleniu
przyszłych rekrutów. Rozwijano więc takie dyscypliny sportowe jak: marsze, strzelectwo,
jazda konna.
Twórczość artystyczna miała charakter utylitarny i była całkowicie kontrolowana
przez ministerstwo propagandy. Jej założeniem powinno być rozpowszechnianie idei służby
narodowi, wyższości Niemców, itp. Literatura i sztuka miały „zagrzewać do pracy i męstwa
wojennego”, i w związku z tym wszelkie dzieła głoszące idee niezgodne z doktryną,
(tj. np.: socjalistyczne ideały wolności, równości, braterstwa czy kosmopolityzm), były
niszczone. Na porządku dziennym było publiczne palenie książek o takich właśnie treściach
lub autorstwa pisarzy pochodzenia żydowskiego, np.: Freuda, Prousta.
Sztuka powinna przemawiać do przeciętnego obywatela, toteż odrzucano i piętnowano
wszystko to, co nie było zrozumiałe dla mas; szczególnie działalność artystów
„dekadenckich”.
Wszelkie stowarzyszenia uległy likwidacji. Ktokolwiek liczył na sukces zawodowy
musiał natomiast należeć do partii lub nazistowskiej organizacji zawodowej.
Organizacje te, tzw. Niemiecki Front Pracy stworzono po rozwiązaniu w 1933 r. Wszystkich
pozostałych
związków
zawodowych.
Oprócz
tego
wprowadzono
szereg
reform,
przewidzianych w celu ujarzmienia klasy robotniczej. O miejscu pracy decydowały urzędy,
a przy zatrudnieniu istotną rolę odgrywała opinia byłego pracodawcy. Przedsiębiorcy zaś
otrzymali nieograniczoną władzę nad pracownikiem.
Kolejnym elementem polityki dbania o dobro narodu były prześladowania obywateli
niemieckich narodowości żydowskiej. Miało to na celu wytępienie tych czynników, które
mogłyby zakłócić jedność narodu i czystość rasy. Oznaczało to całkowitą eksterminację
narodu żydowskiego.
W 1935 r. uchwalono ustawę „O obywatelstwie Rzeszy”, w której podzielono mieszkańców
Niemiec na dwie kategorie: przynależących do Rzeszy oraz jej obywateli. Tylko ludność
„krwi niemieckiej lub pokrewnej” cieszyła się prawami politycznymi; ludność żydowska była
zaś dyskryminowana na wszelkie możliwe sposoby. Zakazano małżeństw między Żydami
a Niemcami, Żydów usuwano z urzędów, a żydowskich przedsiębiorców zmuszano do
sprzedaży swych majątków na bezcen. Sklepy żydowskie bojkotowano, palono synagogi,
pisano obelżywe hasła.
W 1938 r. zarządzono natychmiastowe opuszczenie Niemiec przez Żydów polskich.
10
Impulsem do fali mordów i zaostrzonych prześladowań było zamordowanie niemieckiego
urzędnika przez Żyda. Odpowiedzią na to wydarzenie był pierwszy pogrom żydowski (na
taką skalę), w którym zginęło kilkadziesiąt osób, tzw. „Kryształowa Noc” (9-10 XI 1938 r.).
Świadectwem jak poważne i tragiczne skutki miała antyżydowska polityka hitlerowców jest
porównanie ich stanu liczebnego w 1933 r., kiedy było ich w Niemczech około 900 tys., ze
stanem z 1939 r., kiedy pozostało ich tylko 214 tys.8.
Polityka zagraniczna
W ramach polityki zagranicznej Hitler konsekwentnie realizował swoje założenie
zdobycia przestrzeni życiowej na wschodzie Europy. Wpierw jednak przystąpił do
realizowania równouprawnienia w dziedzinie zbrojeń łamiąc odnośne postanowienia traktatu
wersalskiego. 9 III 1935 r. ogłosił utworzenie lotnictwa wojskowego, 16 III wprowadzenie
powszechnej służby wojskowej. Reichswerę nazwano odtąd Wehrmachtem, czyli siłami
zbrojnymi. Wielkiej Brytanii zależało tylko na tym, aby Niemcy nie zaczęły się zbroić na
morzu, i 18 VI 1935 r. zawarła z Hitlerem układ przewidujący, że tonaż niemieckich okrętów
wojennych nie przekroczy 35% tonażu okrętów brytyjskich.
Kolejnym celem jego polityki zagranicznej była Nadrenia oraz Obszar Saary. Dnia
13 I 1935 odbył się przewidziany w traktacie wersalskim plebiscyt na Obszarze Saary, przy
czym 91% głosów padło za powrotem w granice Niemiec. 7 III 1936 r. wojska niemieckie
wkroczyły do Nadrenii, która według postanowień traktatu wersalskiego i lokarneńskiego
Paktu Reńskiego miała być trwale zdemilitaryzowana. Wielka Brytania i Włochy nie miały
zastrzeżeń do tego postępku Hitlera i wobec tego protest Francji nie miał większego
znaczenia.
Po zajęciu Obszaru Saary oraz demilitaryzacji Nadrenii, dnia 5 XI 1937 r. Hitler
oświadczył na tajnej naradzie, że jego bezpośrednim celem jest zdobycie Austrii
i Czechosłowacji, a następnie rozgromienie Francji. Planował to na lata 1943-1945, ale
zrealizował znacznie szybciej.
Na tle sytuacji międzynarodowej, napiętej z innych powodów, przyłączenie
(Anschluss) Austrii do Niemiec przeszło bez większego echa. W Wielkiej Brytanii uważano,
że Hitler dąży do zjednoczenia wszystkich Niemców i że nie należy się temu sprzeciwiać.
Obawiano się, że w razie upadku Hitlera zapanuje w Niemczech dyktatura wojskowa, która
8
Ibidem, ss. 370-378, A. Bullock, op. cit., ss.458-467
11
nawiąże do tradycyjnej polityki porozumienia z Rosją, albo też dojdą do władzy komuniści,
czemu mocarstwa zachodnie i Polska były zdecydowane przeszkodzić za wszelką cenę.
Takie same były powody ustępliwości mocarstw zachodnich wobec nowego
roszczenia Hitlera, dotyczącego tym razem Czechosłowacji. W północno-zachodniej części
tego państwa, na obszarze sudeckim mieszkały 3 miliony Niemców. Cieszyli się oni
całkowitym równouprawnieniem. Pod presją rzekomego prześladowania Niemców sudeckich
przez władze czeskie, Hitler zażądał odstąpienia Sudetów, przy czym liczył na to, że dojdzie
do wojny, która pozwoli mu zająć całe Czechy. 29 IX 1938 r. Chamberlain, Hitler, Mussolini
i Daladier podpisali w Monachium układ, przewidujący natychmiastowe przekazanie
Sudetów Niemcom. Czechosłowacja ugięła się pod naciskiem wielkich mocarstw.
Kolejnym krokiem do unicestwienia Czechosłowacji była oferta skierowana do
nacjonalistów słowackich, aby oderwali się od Czech i utworzyli odrębne państwo, co też
nastąpiło 14 III 1939 r. Tegoż dnia wojska węgierskie wkroczyły na należącą do
Czechosłowacji Ukrainę Zakarpacką, a wojska niemieckie do okręgu przemysłowego
Morawskiej Ostrawy. W takiej sytuacji 15 III 1939 r. prezydent Czech Emil Hácha i minister
spraw zagranicznych František Chvalkovský podpisali „w pełnym zaufaniu” dokument,
składający „los narodu i kraju czeskiego w ręce Führera Rzeszy Niemieckiej”.
Zagarnąwszy Czechy i Morawy i rozciągnąwszy swój wpływ również na Słowację,
Niemcy 23 marca wymusili na Litwie odstąpienie im Kłajpedy oraz na Rumunii – zawarcie
tegoż dnia bardzo dla nich korzystnego układu handlowego, oddającego w praktyce w ich
ręce kontrolę nad gospodarką tego kraju, posiadającego złoża ropy naftowej.
Następnym pociągnięciem Hitlera była próba uzależnienia Polski. 24 X 1938 r.
Ribbentrop
zaproponował
ambasadorowi
polskiemu
„ostateczne
uregulowanie”
polsko-niemieckich spraw spornych. Polegałoby ono na wcieleniu Gdańska do Niemiec;
przez polski „korytarz” pomorski przeprowadzono by eksterytorialną, należącą do Niemiec
autostradę i wielotorową linię kolejową; Polska otrzymałaby w Gdańsku takąż autostradę,
kolej i wolny port; pakt nieagresji przedłużono by do lat 25, wreszcie Polska przystąpiłaby do
Paktu Antykominternowskiego. Dnia 21 III Ribbentrop w formie kategorycznej zażądał od
ambasadora polskiego przyjęcia propozycji przedstawionych mu 24 X 1938 r. pięć dni
później otrzymał odpowiedź odmowną. Wielka Brytania i Francja oświadczyły 31 III 1939 r.,
że przyjdą Polsce z pomocą zbrojną, jeśli Polska zdecyduje się na wojnę w obronie swoich
„żywotnych interesów”. Wkrótce potem Wielka Brytania i Francja podjęły rokowania ze
Związkiem Radzieckim, aby go nakłonić do podobnego zobowiązania wobec Polski
i Rumunii.
12
Zarówno gwarancje dla Polski z 31 III 1939 r., jak i rokowania ze Związkiem
Radzieckim mocarstwa zachodnie traktowały wyłącznie jako środek nacisku na Hitlera, aby
się z nimi porozumiał. Reakcja Hitlera była jednak odwrotna. Gwarancja mocarstw
zachodnich dla Polski, zamiast do ustępliwości, skłoniła go do wydania w dniu 3 IV 1939 r.
rozkazu zakończenia przygotowań do wojny z Polską do 1 września 1939 r.9.
Podsumowując system totalitarny, w tej pracy pokrótce opisany na przykładzie
faszyzmu niemieckiego, trzeba zaznaczyć, że funkcjonował on na zasadach całkowitego
podporządkowania wszystkich dziedzin życia gospodarczego, politycznego i społecznego
państwu, kierowanemu
przez wąską elitę, skupiającą w swoim ręku całkowitą
i nieograniczoną władzę, którą wykorzystywali do realizacji swych idei, w brutalny sposób
egzekwując posłuszeństwo swych obywateli poprzez ograniczenie swobód demokratycznych,
totalną indoktrynację, propagandę, a przede wszystkim terror.
Trudno się dopatrzyć w funkcjonowaniu tego systemu jakichkolwiek pozytywów. Przyniósł
on ze sobą jedynie zbrodnie i zniewolenie, a w efekcie agresji doprowadził do wybuchu
wojny światowej. Ostatecznie jednak system ten poniósł klęskę i upadł. Jakie zatem nasuwają
się wnioski? Totalitarne reżimy nie mają racji bytu, z góry skazane są na porażkę. I chociaż
Führer i jemu podobni uparcie twierdzili, że system oparty na zasadach demokratycznych jest
słaby, gdyż tylko dyktatura prowadzi do powstania potęg gospodarczych, to obywatel
państwa totalitarnego nie odnosi żadnych korzyści z potęgi swego państwa. W przypadku
państwa demokratycznego, interes (racja stanu) państwa uwzględnia racje i dobro jednostek,
umożliwiając mu faktyczny, wszechstronny rozwój i szanuje (mniej więcej) jego prawa.
W prostej linii konsekwencją tego jest to, iż państwo samo w sobie posiada możliwości
wszechstronnego rozwoju.
Bibliografia
Bullock A., Hitler i Stalin. Żywoty równoległe., t.1, Warszawa 1994.
9
J. Krassuski, op. cit., ss. 387-388, 390-393.
13
Krassuski
J.,
Historia
Rzeszy
Niemieckiej
1871-1945,
Poznań
1978.
x60
14