Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Sławomir Łodziński
Zakład Socjologii Ogólnej
Instytut Socjologii UW
Kulturowe podstawy życia społecznego (III).
Kultura i język
(WDS 2007/2008 nr 7)
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
1.
Przykład: społeczna percepcja przemocy werbalnej i „mowy
nienawiści” (CBOS, maj 2007):
–
pojęcie ”mowy nienawiści” i regulacji ją ograniczających;
–
co jest obraźliwe?, jakie określenia mogą być uznane za
wyszydzające i obraźliwe?;
–
gdzie są ludzie obrażani (świadomość, częstość i miejsca obrażania
„ludzi”)?;
–
kategorie społeczne najczęściej „obrażane” oraz te ich cechy,
których najbardziej dotyczyły krzywdzące wypowiedzi;
–
kto „obraża” (kto i jak często jest nadawcą obraźliwych
komunikatów?; jakie środowiska społeczne)?;
–
uprzedzenia niewypowiedziane;
–
wolność słowa i jej ograniczenia (poziom akceptacji);
–
polityczna (kulturowa – językowa) poprawność w życiu
publicznym.
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
2. Kultura i język – rozumienie języka:
kultura i „język” – obejmuje ono rozmaite systemy komunikowania
i przekazywania informacji;
język - ukształtowany społecznie system budowania wypowiedzi,
używany w procesie komunikacji. Na język składają się dwa
elementy:
- zbiór znaków, zbudowanych z fonemów, morfemów, wyrazów
oraz stałych zwrotów i wyrażeń;
- reguły łączenia i tworzenia tych znaków (fonologia, morfologia,
składnia).
język służy do przedstawiania przedmiotów, czynności czy
abstrakcyjnych pojęć za pomocą znaków. Zbiór znaków w języku
jest otwarty, ale sam język jest bardziej systemem tworzenia
znaków niż systemem znaków. Wynika to z faktu, że znakiem
językowym jest każdy tekst (każda sformułowana wypowiedź,
posiadająca znaczenie).
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
3. Społeczne wymiary języka:
– mowa (język mówiony) i język pisany (język utrwalany przy pomocy
pisma);
- języki „naturalne” (ludzki język naturalny), „pół-sztuczne” i
„sztuczne” oraz „języki międzynarodowe” i języki „mieszane”;
- język „gestów” (język migowy), „ciała” (np. balet), „muzyki”(notacja
muzyczna), matematyka (informatyka) używa szeregu sztucznych
języków (tzw. języków formalnych, m.in. języków programowania).
– społeczne znaczenie języka:
• z jednej strony - język jest zjawiskiem społecznym, gdyż jest
wytwarzany w interakcjach społecznych, wyuczany i
przekazywanym przez pokolenia;
• z drugiej strony - język jest zasadniczym elementem kultury
ludzkiej, gdyż jest podstawowym narzędziem i nośnikiem
komunikowania, tworzenia więzi społecznej, poznawania i
interpretowania rzeczywistości, świadomości (samoświadomości)
społecznej i kumulacji dorobku kulturowego.
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
4. Funkcje języka - społeczeństwo tworzy język, ale równocześnie to
język „stwarza” społeczeństwo i jego kulturę;
- język nazywa, klasyfikuje i tworzy rzeczywistość (zasada
symbolizmu/ semantycznej uniwersalności);
- cechy języka jako „wzorca kultury”:
- „arbitralność” (pojęcia językowe jako konwencje);
- „semantyczność” (kategoryzacja świata);
- „nadużywalność” („giętkość” informacyjna języka);
- „produktywność” (wytwarzanie nowych znaczeń).
- funkcje języka:
- dzielenie się informacjami; nabywanie wiedzy bez konieczności
przeżywania bezpośrednich doświadczeń, z których ta wiedza
pochodzi;
budowania
wypowiedzi
szczegółowych
i
abstrakcyjnych; zapis wiedzy oraz przekazywanie jej następnym
pokoleniom (pismo); wypowiadanie się na temat teraźniejszości,
przeszłości i przyszłości.
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
5. Język, kultura i „światy myślowe”(język i poznanie):
– etnolingwistyka (hipoteza Sapira i Whorfa): język jest podstawą
komunikacji w kulturze, gdyż język:
• organizuje podstawowe procesy naszej percepcji, wyznacza
pojęcia i rozumowania odnoszące się do idei i tworów
abstrakcyjnych;
• język jest podstawowym „interpretatorem” kultury, ludzie nie
żyją w świecie „obiektywnym” w sposób bezpośredni, lecz zawsze
zapośredniczonym przez język.
– „etnograficzna teoria języka” (B. Malinowski): to kultura określa
język:
• język nie jest „ekwiwalentem myśli”, lecz jest sposobem myślenia
łączącym ludzi (język jako środek transmisji kultury);
• problem kompetencji kulturowej i językowej (konieczność nauki
„idiomów kulturowych”);
• „etnonauka” - „granice mojego języka oznaczają granice mojego
świata” .
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
6. Społeczne uwarunkowania zjawisk językowych:
• „nabywanie języka przez jednostki” (dlaczego ludzie umieją mówić?):
• socjalizacja - nauka języka i reguł jego używania przez człowieka
(problem „dzikich” dzieci).
• „socjologia zachowań językowych (repertuaru językowego)” – wymiary:
• „poziomy” (przestrzenny) - dialekty terytorialne, gwary itp.;
• „pionowy” (odmiany języka różnych klas, przynależności
społecznych, rasowych i etnicznych itp.);
• koncepcja kodu rozwiniętego i ograniczonego (język „okrojony” i
„rozbudowany”).
– „analiza aktów użycia języka” („etnografia mówienia”):
• zwraca się uwagę na: nadawcę, temat, formę i kanał przekazu,
kontekst społeczny, miejsce i czas, odbiorcę.
• polityka językowa - język a tożsamość społeczna (kulturowa).
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
7. Język a położenie społeczne (klasa społeczna):
• język a wiedza potoczna (koncepcja B. Bernsteina) – wymiary analizy:
• treści - identyfikacja podstawowych kategorii pojęciowych oraz
ich wykorzystywanie do „budowy” wypowiedzi;
• organizacji znaczeń - w jaki sposób pojęcia te są odnoszone do
ogólnych idei i kategorii?;
• konstruowania znaczeń - styl, forma wypowiedzi, słownictwo itp.
• kod językowy ograniczony (prosty) i rozwinięty (złożony);
• społeczne zróżnicowanie obrazów „rzeczywistości”:
– język wpływa na jednostkę poprzez systemy pojęciowe (zasób słów,
treść pojęć itp.), kody językowe (świadomość konstrukcji znaczeń,
związków przyczynowych itp.) oraz osobowość (wartości, potrzeby,
nastawienia jednostki).
• konsekwencje koncepcji B. Bernsteina dla polityki edukacyjnej państwa
(programy wyrównawcze).
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
Kod językowy „ograniczony”:
•
•
•
•
•
•
•
krótkie, proste gramatycznie, często
niedokończone zdania;
rzadkie użycie zdań podrzędnych;
ograniczona liczba często
powtarzających się spójników („no
i”, „więc”, „bo” itp.);
ograniczone użycie przysłówków i
przymiotników;
rzadkie użycie trybu bezosobowego
częste użycie partykuł
wzmacniających („no nie”, „no
wiesz”, „rozumiesz”);
wbudowanie ocen mówiącego w
strukturę zdania (jest to język
znaczeń implikowanych).
Kod językowy „rozwinięty”:
•
•
•
•
•
•
•
ścisły szyk gramatyczny i składnia;
zróżnicowane użycie spójników oraz
zdań złożonych;
częste użycie zaimka pierwszej osoby
liczby pojedynczej;
oceny mówiącego wyrażane przez
strukturę zdań i ich szyk
zróżnicowane użycie przymiotników i
przysłówków;
silny symbolizm;
użycie języka wskazujące na bogate
zasoby pojęciowej hierarchizacji
świata.
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
8. Język a władza i położenie społeczne (płeć):
• język „pokazuje” i reprodukuje nierówności społeczne, w tym także te,
które są związane z płcią;
• płeć a język - „język męski” jest nastawiony na konkurencję i wymianę
informacji („załatwienie sprawy”), a „język kobiet” bardziej nastawiony
na współpracę z rozmówcą (tworzenie z nim wspólnoty);
• cechy języka „męskiego”:
– hierarcha, niezależność, informacja, uwaga, poważna rozmowa,
wyższość, władza.
• cechy języka „kobiecego”:
– sieć, intymność, współudział, symetria, pogawędka, niższość, brak
władzy.
• polityka - język antyseksistowski.
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
9. Kultura, język i pismo (J. Goody, „Logika pisma a organizacja
społeczeństwa”):
• znaczenie pisma dla kultury:
– przenosi język ze sfery słuchowej do wizualnej (nadaje
komunikacji ustnej ustaloną formę materialną);
– de-kontekstualizuje i depersonalizuje treści językowe;
– świat symboli staje się światem symboli graficznych;
– podstawową staje się umiejętność czytania i pisania;
– pojawienie się pisma zapoczątkowało pojawienie się tych
umiejętności poznawczych, które charakteryzują myślenie
„nowoczesne”.
• samo komunikowanie – czyli przekaz i środek przekazu – stają się
przedmiotem refleksji;
• dyskusja na temat środków przekazu (współczesne wyzwanie przejście od pisma do przekaźników wizualnych).
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
10. Język a naród i etniczność („społeczna historia języków narodowych”):
– tworzenia się języka narodowego, jego ochrona i „śmierć” języków
etnicznych;
– koncepcja B. Andersona – w jaki sposób język drukowany wpłynął na
upowszechnienie myślenia w kategoriach „narodu” (na wytworzenie
„wspólnoty wyobrażonej”)?;
– język oficjalny, urzędowy i dominujący („dominacja językowa”).
• dialekty (różne odmiany narodowego języka mówionego) i etnolekty
(języki lub dialekty używane przez różne grupy etniczne);
• kryteria zaklasyfikowania dwóch etnolektów jako odrębnych języków lub
dialektów tego samego języka nie są jasno sprecyzowane („język to po
prostu dialekt posiadający armię i flotę”);
• odmiany dialektów: „gwara” („narzecze”, język stosunkowo niewielkiego
obszaru), „żargon” ( język pewnych grup zawodowych) i „slang” (język
innych grup).
Kulturowe podstawy życia społecznego (III)
(WDS 2008/2009 nr 7)
11. Język a komunikacja i reprezentacje społeczne:
• szczególne i paradoksalne cechy kulturowe języka:
– jednoczesna konwencjonalność i elastyczność społeczna używania
języka;
– negocjacyjny charakter języka oraz „polisemiczność” słów (znaczenie
kontekstu społecznego dla zrozumienia zachowań językowych).
• język jest tą formą komunikacji, która reprezentuje, konstruuje oraz
reprodukuje nierówności społeczne i kulturalne (społeczne
uwarunkowania zachowań językowych);
• język a kultura - „Język chce objąć całą kulturę, ale jej nie definiuje.
Język wytycza społeczny obszar wspólnoty mówienia, lecz jej nie
kolonizuje” („Wstęp do kulturoznawstwa”, s. 102).