„O glebie i wodzie”- scenariusz zajęć dla klas IV-VI

Muzeum
Pałacu Króla
Jana III
w Wilanowie
Wilanowskie laboratorium przyrody
„O glebie i wodzie”
Konspekt lekcji dla klas IV–VI szkoły podstawowej
Temat: Wilanowskie laboratorium przyrody „O glebie i wodzie”
Klasy: IV–VI szkoły podstawowej
Czas trwania: 1,5 godz.
Miejsce: Ogrody Wilanowa
Scenariusz przeznaczony jest do lekcji prowadzonych w historycznych założeniach ogrodowych
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Muzeum udostępnia pomysły na przeprowadzenie
lekcji, wstęp teoretyczny, karty pracy oraz załączniki. Pomoce dydaktyczne należy przygotować we
własnym zakresie. Uczestnicy zajęć zobowiązani są do przestrzegania zasad i regulaminu
zwiedzania parku.
Cele ogólne zajęć:
−
pogłębianie zainteresowań przyrodniczych,
−
rozwijanie umiejętności prowadzenia obserwacji przyrodniczych,
−
zapoznanie z mikroorganizmami glebowymi i wodnymi zamieszkującymi ogrody wilanowskie
oraz rolą, jaką pełnią w przyrodzie,
−
uwrażliwianie na problemy zanieczyszczeń gleby i wody oraz konieczności ochrony i dbania o
środowisko,
−
poznanie budowy i właściwości gleby,
−
zrozumienie znaczenia wody dla ludzi, zwierząt i roślin,
−
kształtowanie umiejętności pracy zespołowej.
Cele szczegółowe:
Uczestnik po zajęciach:
−
wie, jak powstaje i z czego zbudowana jest gleba,
−
zna co najmniej 4 organizmy żyjące w glebie,
−
potrafi wyjaśnić, jaka jest rola organizmów glebowych i jak wpływają one na obieg materii w
przyrodzie,
−
potrafi wymienić 3 stany skupienia wody oraz zobrazować obieg wody w przyrodzie,
−
zna co najmniej 4 organizmy wodne,
−
wie, jaka część wody na Ziemi to woda pitna, oraz rozumie znaczenie, jakie ma woda dla życia
na Ziemi,
−
podnosi swoje kompetencje i kwalifikacje w obserwowaniu przyrody z wykorzystaniem
wszystkich zmysłów,
−
staje się bardziej wrażliwy na zagrożenia związane z zanieczyszczeniami środowiska i
kształtuje w sobie postawę proekologiczną.
Metody pracy:
−
rozmowa kierowana,
−
burza mózgów,
−
pogadanka,
−
obserwacja,
−
zadania manualne,
−
doświadczenia,
−
praca w grupach,
−
zabawy ruchowe.
Pomoce edukacyjne (w zależności od wybranych ćwiczeń):
−
atlasy do oznaczania bezkręgowców,
−
zdjęcia, ryciny organizmów wodnych i glebowych,
−
karty pracy,
−
zestaw do określania pH gleby (łatwo dostępny w każdym sklepie ogrodniczym, można do
tego celu wykorzystać również papierki lakmusowe),
−
słoiczki,
−
plastikowe kubeczki/szklanka,
−
butelka z wodą,
−
banki mydlane,
−
zestaw do wykonania profilu glebowego (kamyczki, brokat, piasek, gleba, suche liście),
−
notatniki i ołówki,
−
lupy,
−
nożyczki,
−
szkiełko podstawowe (szklana płytka).
Przebieg zajęć:
Zabawy, ćwiczenia i doświadczenia można wybrać dowolnie, w miarę możliwości zdobycia
potrzebnych materiałów dydaktycznych i czasu, optymalny czas trwania zajęć to 1,5 godz. Lekcję
można podzielić na dwie części (o glebie i o wodzie). Zajęcia będą prowadzone w ogrodach
wilanowskich. Krótki wstęp teoretyczny znajduje się w załączniku 1. Mapa z przykładową trasą
wycieczki znajduje się w załączniku 5.
1. Oranżeria. Zajęcia zaczynamy od krótkiego wstępu teoretycznego. Pytamy dzieci o to, czym
jest gleba i jak jest zbudowana (burza mózgów). Do tego celu możemy wykorzystać kartę
pracy i ćwiczenie „Z czego składa się gleba”. Można również przygotować własny profil
glebowy w słoiczku (na dno sypiemy kamienie, cement, coś imitującego skałę macierzystą,
następnie poziom wzbogacenia, może to być coś błyszczącego, np. kolorowe kamyczki lub
coś z brokatem, poziom wymywania, np. żółty piasek, poziom próchniczny – zwykła ciemna
gleba, i na wierzchu ściółka – np. suche liście). Słoiczek może być tylko pokazowy, ale również
mogą go wykonać dzieci.
2. Ogród angielski (północny) Jak powstaje gleba? Aby odpowiedzieć na to pytanie, możemy
posłużyć się ćwiczeniem z karty pracy „Jak powstaje gleba”. Omawiamy proces powstawania
gleby, na koniec dzieci wykonują rysunek ostatniego stadium powstawania gleby. Asfaltowe
alejki mogą posłużyć do łatwego zobrazowania dzieciom powstawania gleby. Asfalt dobrze
imituje nam skałę macierzystą. Wyjaśniamy, co dzieje się z taką skałą, zanim przekształci się
ona w glebę. Dobrze znaleźć fragment asfaltu rozłupany przez korzenie drzew, dziury w
asfalcie z trawą itd. Omawiamy, jakie czynniki prowadzą do stopniowego rozpadu takiej skały
(woda, wiatr, rośliny). Prosimy, by dzieci za pomocą lup na danym odcinku ścieżki odnalazły
wszystkie uszkodzenia asfaltu i spróbowały odgadnąć, czym mogły być one spowodowane.
Omawiamy rodzaje wietrzenia skał: mechaniczne (rozpad skały przez rozkruszanie
spowodowane mrozem, różnicami temperatur, krystalizacji soli w szczelinach skalnych),
chemiczne (rozpuszczanie, uwodnienie, utlenienie), biologiczne (korzenie roślin, substancje
roślinne, bakterie).
3. Ogród angielski (północny) Funkcje gleby. Rozpoczynamy dyskusję na temat funkcji gleby.
Skupiamy się na produkcyjnej funkcji gleby: dzięki niej mamy co jeść. Dzieci ustawiają się w
kole. Ich zadaniem będzie stworzenie sieci zależności, w której gleba będzie elementem
wyjściowym, wymieniają one po kolei skojarzenia: gleba, drzewo, jabłko, pokarm, drewno na
opał, owady żyjące w drewnie, pokarm dla ptaków, sikora, jastrząb itd.
4. Ogród angielski (północny). Roślinne wskaźniki gleb. Mówimy o tym, że różne gatunki
preferują różne rodzaje gleby, o różnym pH, różnej wilgotności. Do tego zadania
wykorzystujemy kartę pracy „Roślinne wskaźniki gleb”. Tłumaczymy, czym jest pH.
Wyjaśniamy, że znając wymagania roślin, możemy rozszyfrować właściwości gleby, np.
drzewa iglaste preferują gleby kwaśne, buki preferują gleby zasadowe, dęby obojętne. To
samo z wilgotnością, np. drzewa wilgociolubne to topole, wierzby. Staramy się odszukać w
okolicy te drzewa. Staramy się pobrać niewielką próbkę gleby spod drzewa iglastego i spod
liściastego, mierzymy kwasowość obu próbek (za pomocą zestawu do określania pH gleby, w
celu uwydatnienia efektu doświadczenia warto do próbek dodać kwasek cytrynowy i np.
sodę), wartości zapisujemy i omawiamy wnioski.
5. Pompownia. Gleba jako środowisko życia. Przydatna tu będzie karta pracy z organizmami
glebowymi „Gleba pełna życia”. Zadanie będzie miało na celu poznanie organizmów żyjących
w glebie. Zabawa będzie odbywała się w formie zagadki. Ochotnicy losują koperty z zagadką i
czytają na głos. Przy odrobinie szczęścia może uda się znaleźć część tych organizmów i
obejrzeć je z bliska za pomocą lup. Załącznik 2. Warto omówić każdy organizm i jego rolę,
którą spełnia w środowisku.
6. Oś główna. Obieg materii. Do zadania przydatna będzie karta pracy „Obieg materii”.
Tłumaczymy dzieciom, że nic w przyrodzie nie ginie, a jedynie nieustannie się przekształca.
Aby to zobrazować, można przeprowadzić zabawę ruchową. Dzieci ustawiamy w rzędzie,
najlepiej od najmniejszego do największego, część dzieci kuca, inne lekko uginają kolana, a
dzieci na końcu mocno wyciągają ręce w górę, tak by powstała fala. Dzieci na początku są
ziarenkami, następne siewkami, a na końcu dorosłymi roślinami. Później fala się powoli
odwraca, dzieci z końca zaczynają kucać, a te z początku się prostują (ziarna kiełkują i rosną,
dorosłe rośliny więdną, obumierają) i tak kilka razy. To łatwo zobrazuje, że cały cykl obiegu
materii nieustannie się powtarza, a z obumarłych roślin powstaje gleba, na której mogą
rosnąć nowe rośliny.
7. Ogród angielsko-chiński. Poznanie roli organizmów glebowych. Do tego ćwiczenia
wykorzystujemy kartę pracy „Rola organizmów glebowych”. Tłumaczymy, co to są związki
organiczne i nieorganiczne. Tłumaczymy, na czym polega przekształcanie związków
organicznych w nieorganiczne. Dlaczego jest to takie ważne? Najlepszym przykładem będzie
tutaj dżdżownica, której ważną rolę w środowisku warto omówić. Przeprowadzamy zabawę
ruchową w dżdżownicę. Najlepiej zrobić to w miejscu, gdzie znajduje się dużo drzew i
krzewów. Na hasło „słońce” dzieci dżdżownice chowają się, na hasło „deszcz” dzieci
wychodzą i trzymając się za ręce, tworzą dżdżownicę, próbują naśladować ruchy dżdżownicy i
wypowiadają rymowankę: „Dżdżownica, co wyszła na ziemię po burzy, zobaczyła niebo
odbite w kałuży”. Można również ustawić dzieci w dwa rzędy, tworząc dwie dżdżownice, i
zorganizować wyścig dwóch dżdżownic. Zadanie będzie polegało na tym, by stworzyć tunel:
osoba stojąca na przedzie ucieka przez tunel na koniec, i tak mają przejść wszyscy. Rząd, w
którym dzieci wykonają ćwiczenie szybciej, wygrywa.
8. Staw południowy. Woda źródłem życia. Rozpoczynamy dyskusję na temat funkcji wody.
Wykonujemy ćwiczenie z karty pracy „Woda źródłem życia”. Aby uświadomić dzieciom, jak
mało zasobów wody jesteśmy w stanie wykorzystać, wycinamy pasek o długości 20 cm (co
będzie stanowiło całość naszych zasobów wodnych na Ziemi), odcinamy największy
fragment, który stanowią wody słone (97,2%), następnie kolejny pasek obrazujący wodę
zawartą w lodowcach (2,1%). Zostaje nam ostatni najmniejszy paseczek, który obrazuje
zasoby wody słodkiej, dostępnej dla człowieka (0,7%). Mówimy, dlaczego tak ważne jest
oszczędzanie wody. Załącznik 3
9. Staw południowy. Właściwości wody. Karta pracy ze stanami skupienia. Do tego zadania
przydatna będzie butelka wody i kubeczki. Zadaniem dzieci będzie opisanie wody –
określenie stanu skupienia, koloru, zapachu i smaku (jaki może być smak wody: do kilku
kubeczków nalewamy wodę, do kilku z nich można dodać szczyptę soli, do następnych
troszeczkę cukru). Co to jest stan skupienia? Jakie mamy stany skupienia wody? Od czego
zależy stan skupienia wody? Tu warto wykonać proste doświadczenia. Przy ładnej pogodzie
wystawiamy na słońce butelkę wypełnioną do połowy wodą – na ściankach powinna osadzić
się para. Na kartkę papieru można nanieść kilka kropel, po chwili kartka wysycha, co stało się
z wodą? Czy ławo jest utrzymać wodę w dłoniach? Jaki kształt przybiera woda w stanie
ciekłym, a jaki w stanie stałym? Możemy również pokazać dzieciom, jakie inne właściwości
posiada woda. Na szkiełko nakrapiamy krople wody i nakładamy na kartkę papieru z
napisami. Jak teraz widać napisy, czy się powiększają? Kropla wody działa jak lupa, w
doświadczeniu wykorzystano zjawisko załamywania światła. Załącznik 4
10. Kaskada na Potoku Służewieckim. Obieg wody. Do omówienia tego zagadnienia przydatna
będzie karta pracy „Niezwykłe przygody kropelki wody”. W celu lepszego zobrazowania
obiegu wody, możemy wykorzystać bańki mydlane. Bańka może symbolizować chmurę,
pęknięta bańka opad deszczu. Można również nalać wodę na spodek, nałożyć na to szklankę i
obserwować, co się będzie działo – woda na spodku to nasze jezioro, dno szklanki to niebo,
obserwujemy, jak zbiera się para wodna (chmury), a następnie się skrapla, podobnie jak to
dzieje się w przypadku deszczu.
11. Kaskada na Potoku Służewieckim. Znaczenie wody. Omawiamy ważną rolę wody, jaką pełni
w przyrodzie: stanowi środowisko życia wielu organizmów, przyczynia się do tworzenia gleby,
jest głównym składnikiem organizmów, np. ciało dorosłego człowieka składa się w ok. 65% z
wody, a meduzy aż w 95%, czyli większą część tych organizmów tworzy woda. Woda jest
niezbędna do życia. Pytamy dzieci, do czego ludzie wykorzystują wodę. Ustawiamy dzieci w
kółku i każde po kolei pokazuje czynność, do której potrzebna jest nam woda. Uczymy dzieci
rymowanki: „Czy to w chmurze gdzieś wysoko, czy cieknąca z kranu do picia, albo w kostce
lodu zamknięta, bez wody nie byłoby życia”. Zastanawiamy się, jakie codzienne nawyki
przyczyniają się do marnowania wody oraz jak je naprawić.
12. Jezioro Wilanowskie. Organizmy wodne. Do tego zadania wykorzystujemy kartę pracy z
organizmami wodnymi. Opowiadamy o gatunkach zamieszkujących wilanowskie jeziorko,
pytamy dzieci o to, jak przystosowane są organizmy do życia w wodzie (płetwy, skrzela).
Możemy przyrównać je do tych zamieszkujących glebę. Porównujemy, jak poruszają się
organizmy wodne i glebowe, prosimy dzieci, żeby zademonstrowały takie ruchy.
Opowiadamy o chruściku (karta pracy „Chruścikowa zakładka”), opowiadamy, z czego składa
się domek larwy chruścika (może uda się go wypatrzeć w wodach jeziorka?). Zakładkę do
książki wygodniej wykonać w szkole, natomiast podczas spaceru można zebrać materiały do
wyklejenia domku larwy chruścika (np. patyczki, liście, piasek).
13. Jezioro Wilanowskie. Doświadczenia z wodą. Do szklanki z wodą gazowaną wkładamy kilka
winogron i obserwujemy, co się będzie działo. Bąbelki na powierzchni wody to gaz –
dwutlenek węgla. Na powierzchni wody pęcherzyki pękają, winogrona opadają na dno
naczynia i od nowa winogrona zaczynają się unosić. Skąd biorą się pęcherzyki powietrza na
winogronie? Owoce, pomimo tego że są zerwane, to nadal oddychają, pobierają z otoczenia
tlen i wydalają dwutlenek węgla.
Napełniamy szklankę po brzegi wodą. Powoli wrzucamy tam małe przedmioty, np. guziki,
kamienie, i obserwujemy, co się dzieje, kiedy woda się przeleje. W którymś momencie woda
spiętrzy się, utworzy się niewielka górka, obserwujemy, że wodę utrzymuje jakby błona.
Tłumaczymy, że działają tu siły pomiędzy bardzo małymi cząsteczkami wody. Możemy
obserwować menisk, czyli powierzchnię rozdzielającą od siebie fazy płynne – gaz i ciecz lub
dwie niemieszające się ze sobą ciecze.
14. Jezioro Wilanowskie. Mapa. Do zadania wykorzystujemy mapę z kart pracy. Zastanawiamy
się, czy podczas wycieczki widzieliśmy Staw Południowy, Jezioro Wilanowskie i zatokę
północną, Potok Służewiecki? Tłumaczymy, skąd wzięło się Jezioro Wilanowskie (starorzecze
Wisły). Zastanawiamy się, czym mogą się różnić te miejsca: czym się różnią wody płynące od
stojących? Jak powstają jeziora, jakie procesy tam zachodzą (zarastanie jezior), jakie to
przynosi skutki? Omawiamy zmianę składu gatunkowego zamieszkujących dany zbiornik
organizmów.
15. Ogród barokowy. Podsumowanie. Pytamy dzieci o funkcje wody i gleby. Wspólnie
zastawiamy się, jakie byłyby skutki, gdyby zabrakło wody. Zastanawiamy się nad tym, jak
możemy chronić glebę i wodę (np. oszczędzanie wody, dokręcanie kranu, segregacja śmieci,
sadzenie drzew, oczyszczanie ścieków, ekologiczne rolnictwo, ograniczenie wyrębu drzew,
ograniczanie emisji pyłowo-gazowych).
Bibliografia:
•
E.P. Solomon, L.R. Berg, D.W. Martin, C.A. Villee, Biologia, Oficyna Wydawnicza Multico,
Warszawa 1996.
•
www.gridw.pl/globe/images/stories/doc/konf2008/Gleba.pdf
ZAŁĄCZNIK 1
Wstęp teoretyczny:
Gleba jest niezbędnym, odnawialnym zasobem środowiska. Jest środowiskiem życia olbrzymiej liczby
organizmów oraz odpowiada za prawidłowe krążenie materii w przyrodzie. Dzięki jej istnieniu
możliwe jest życie na Ziemi, zapewnia nam ona pożywienie, daje ciągłość łańcuchom pokarmowym,
magazynuje wodę.
Rola gleby w przyrodzie i gospodarce:
−
retencyjna – zbiornik retencyjny zasobów wodnych, gromadzi wody powierzchniowe
niezbędne do życia roślin;
−
produkcyjna – produkcja żywności, materiałów wykorzystywanych w budownictwie i życiu
codziennym;
−
sanitarna – rozkład martwej materii organicznej;
−
filtracyjna – naturalny filtr pochłaniający substancje toksyczne.
Budowa gleby:
W glebie możemy wyróżnić 3 fazy:
−
stała – cząstki mineralne i organiczne;
−
ciekła – roztwór glebowy, czyli woda i rozpuszczone w niej związki mineralne;
−
gazowa – powietrze i para wodna.
Woda jest niezbędna do życia ludziom, zwierzętom i roślinom. Znajduje się w każdym organizmie,
umożliwia prawidłowe funkcjonowanie, bierze udział w procesach życiowych.
Ciekawostki:
−
Ciało meduzy składa się w 95% z wody, a ciało człowieka w przybliżeniu w 65%.
−
Codziennie ubywa nam z organizmu ok. 2,5 l wody, dlatego tak ważne jest stałe uzupełnianie.
−
Woda stanowi 75% powierzchni Ziemi, niestety zasoby wodne są wyczerpywalne. Woda
słodka stanowi 2,8% całych zasobów wodnych (większość zawarta w lodowcach), nadająca
się przez nas do wykorzystania stanowi jedynie 0,7%, dlatego tak ważne jest oszczędne
gospodarowanie wodą.
ZAŁĄCZNIK 2
ZAGADKA NR 1
Dasz mu sera na pierogi? Może Ci pokaże rogi.
Na jednej nodze snuje bez marudzenia, szuka roślin do zjedzenia.
ZAGADKA NR 2
Spulchnia ziemię, to nie wróg. Mieszka w ziemi, nie ma nóg.
W ziemi pełznie, w ziemi drzemie, stale żuje tylko ziemię.
ZAGADKA NR 3
Choć są malutkie, to pracowite. Ciągle wędrują po leśnych
ścieżkach. Z drobnych igiełek budują pałac, w którym ich tysiąc naraz
zamieszka.
ZAGADKA NR 4
Co brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie? To na pewno wszyscy wiecie,
ale jak się nazywa tego chrząszcza dziecię?
ZAGADKA NR 5
Kto to taki? Pewnie wiecie, choć nie rybak – łapie w sieci.
Siedzi w kącie – pilnie słucha, czy mu w sieć nie wpadła mucha.
ZAGADKA NR 6
Zanim ją wpuścisz na pokoje, lepiej niech wytrze buciki swoje.
Wszystkim wiadomo, skąd całe zło, otóż ta pani nóżek ma… sto!
ZAGADKA NR 7
Dzieckiem jestem sprężyka, a nazwa moja pochodzi od drucika.
ZAGADKA NR 8
Cóż to za jegomość taki? Ma gładkie futerko i lubi pędraki. Bardzo
pożyteczny, choć nie zawsze grzeczny. Pomyśl, zgadniesz wnet, że to
czarny…
ZAGADKA NR 9
Brązowe czapeczki, rosną w leśnym runie. Spytaj mamę, czy są dobre,
nim je do koszyka wsuniesz.
ODPOWIEDZI:
1. ślimak; 2. dżdżownica; 3. mrówka; 4. pędrak (larwa chrząszcza); 5. pająk; 6. stonoga;
7. drutowiec; 8. kret; 9. grzyb
ZAŁĄCZNIK 3
ZAŁĄCZNIK 4
ZAŁĄCZNIK 5