Systemy spo∏eczne - Nomos
advertisement
Systemy spo∏eczne NiklasLuhmann Systemy spo∏eczne Zarys ogólnej teorii Przeło˝ył Przełożył Michał Kaczmarek Kaczmarczyk Zakład Wydawniczy »NOMOS« WSPÓŁCZESNE TEORIE SOCJOLOGICZNE Tytuł oryginału: Soziale Systeme. Grundriß einer allgemeinen Theorie © Copyright by Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1984 © Copyright for the Polish translation by Zakład Wydawniczy »NOMOS« 2012 Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Komitet redakcyjny serii Współczesne teorie socjologiczne: Janusz Mucha – przewodniczący Michał Kaczmarczyk Aleksander Manterys Grażyna Skąpska Redakcja naukowa tomu: Grażyna Skąpska Redakcja i korekta: Jadwiga Nagły II korekta: Magdalena Pawłowicz Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Projekt okładki serii Współczesne teorie socjologiczne: Paweł Bigos ISBN 978-83-7688-095-2 Kraków 2012 Wydanie II poprawione Zakład Wydawniczy »NOMOS« 31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 12 626 19 21 e-mail: [email protected]; www.nomos.pl Objętość: ark. wyd. 44,5, nakład: 1000 egz. Spis treści Grażyna Skąpska: Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych. Wstęp do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII Michał Kaczmarczyk: Radykalny funkcjonalizm Niklasa Luhmanna na tle współczesnej teorii społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIX Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Wprowadzenie. Zmiana paradygmatu w teorii systemów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Rozdział I System i funkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Rozdział II Sens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Rozdział III Podwójna kontyngencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Rozdział IV Komunikacja i działanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Rozdział V System i środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Rozdział VI Interpenetracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Rozdział VII Indywidualność systemów psychicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Rozdział VIII Struktura i czas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Rozdział IX Sprzeczność i konflikt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Rozdział X Społeczeństwo i interakcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Rozdział XI Autoreferencja i racjonalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 Rozdział XII Wnioski dla teorii poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Grażyna Skąpska Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych Wstęp do wydania polskiego Udostępnione obecnie Czytelnikowi polskiemu dzieło Niklasa Luhmanna „Systemy społeczne” jest nie tylko jednym z najwybitniejszych i najbardziej znanych dzieł tego socjologa i prawnika, lecz także jedną z najbardziej wpływowych pozycji w zakresie socjologii systemów społecznych. Prezentacja tej książki w języku polskim umożliwi pogłębioną dyskusję nad dorobkiem tego autora, kluczowej postaci w socjologii, niezwykle innowacyjnym i odkrywczym, chociaż kontrowersyjnym, autorem wielkiej liczby prac poświęconych teorii systemów. W Niemczech prace Niklasa Luhmanna nagrodzono nagrodą Heglowską, a jego imieniem nazwano liceum w miejscowości Oerlinghausen koło Bielefeld, gdzie mieszkał przez większą część życia. Czasopismo „Soziale Systeme”, założone przez współpracowników Niklasa Luhmanna, ma służyć upowszechnianiu i rozwijaniu jego teorii. Jedno z najważniejszych pytań, jakie stawiał sobie Niklas Luhmann, dotyczyło możliwości pogłębionej analizy kompleksowej rzeczywistości współczesnego świata oraz metody, jaka umożliwiłaby konwergencję pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami naukowymi. 1.Autor i jego dzieło Niklas Luhmann należy do „wielkich” socjologii światowej. Urodził się 8 grudnia 1927 roku w Lueneburgu, w Niemczech. W latach 1946-1949 studiował prawo we Frei­ burgu, w 1949-1952 pracował w kancelarii adwokackiej, a w latach 1952-1962 był urzędnikiem w ministerstwie kultury Dolnej Saksonii. W okresie służby państwowej Luhmann rozwijał zainteresowania i wiedzę w zakresie filozofii – przede wszystkim filozofii fenomenologicznej Edmunda Husserla – oraz socjologii, głównie teorii systemowo-funkcjonalnej Talcotta Parsonsa. Te wczesne zainteresowania zasadniczo wpłynęły na późniejszą naukową twórczość Luhmanna. W latach 1958-1960 w czasopiśmie „Verwaltungsarchiv” ukazały się jego pierwsze publikacje poświęcone procesom podejmowania decyzji administracyjnych. Od roku 1960 do 1961 Niklas Luhmann studiował w Harvardzie pod kierunkiem Talcotta Parsonsa, a po powrocie ze Stanów Zjednoczonych do Niemiec rozpoczął działalność naukową jako pracownik badawczy w szkole administracji publicznej w Spayer. W tym czasie doktoryzował się i habilitował, pod kierunkiem Helmuta Schel- VIII Grażyna Skąpska sky’ego, w Uniwersytecie w Moguncji. W latach 1966-1968 Luhmann kierował Katedrą Teorii Socjologicznej i Socjologii Prawa w filii Uniwersytetu w Moguncji w Dortmundzie, a w roku 1968 został pierwszym profesorem socjologii w nowo powstałym Uniwersytecie w Bielefeld. Na Uniwersytecie w Bielefeld pracował do przejścia na emeryturę w roku 1993. Niklas Luhmann zmarł w roku 1998. Obok Juergena Habermasa, Niklas Luhmann należy do ścisłej czołówki niemieckich teoretyków społeczeństwa. Jego zainteresowania naukowe poświęcone były głównie ogólnej teorii socjologicznej, rozwijanej jako teoria systemu społecznego, oraz socjologii prawa. Obok tych dziedzin, setki prac Niklasa Luhmanna dotyczyły nauki o administracji, socjologii politycznej, a także innych socjologicznych dyscyplin szczegółowych. W pracach tych Luhmann rozwinął teorię systemu społecznego w odniesieniu do poszczególnych dziedzin socjologii. Bibliografia prac Niklasa Luhmanna jest nadzwyczaj obszerna: liczy ona ponad tysiąc prac – książek, artykułów, głosów w dyskusji, komentarzy. Prace te tłumaczone były na kilkanaście języków1. Równie obszerna jest bibliografia prac poświęconych jego twórczości². Celem analiz Niklasa Luhmanna było stworzenie ogólnej teorii systemów społecznych, a zatem takiej teorii, która pozwoliłaby wyjaśnić wszystkie zjawiska społeczne, niezależnie od ich złożoności oraz skali. Przedmiotem tej teorii jest także sama teoria społeczeństwa. A zatem, ogólna teoria systemów społecznych jest też metateorią, w której skład wchodzą teorie cząstkowe: począwszy od teorii polityki, gospodarki czy prawa, po teorię sztuki czy miłości. Teoria taka ma stanowić, zgodnie z zamierzeniami jej autora, podstawę socjologii jako nauki oraz podstawę badań socjologicznych, „uniwersalną teorię socjologiczną” (Luhmann w prezentowanej książce, s. 5). Będąc teoretykiem systemu społecznego i reprezentantem tzw. neofunkcjonalizmu w teorii socjologicznej, jest obecnie Niklas Luhmann zaliczany do autorów reprezentujących w socjologii nurt związany z postmodernizmem ale jednocześnie krytyczny wobec niego, starający się pozytywnie odpowiedzieć na wyzwania współczesnego świata. Jak się podkreśla, należy on do tych autorów, którzy twierdzą, iż współczesne, ponowoczesne społeczeństwo charakteryzuje się brakiem „wiążącej reprezentacji społeczeństwa w społeczeństwie”3. Nie traktuje on jednak pesymistycznie tego stanu rze¹ W doprowadzonej do roku 1997 bibliografii prac Niklasa Luhmanna, znajdujemy informacje o następujących, przetłumaczonych na język angielski, książkach Niklasa Luhmanna: A Sociological Theory of Law, tłum. Martin Albrow, London 1985; The Differentiation of Society, tłum. Stephen Holmes, Charles Larmore, New York 1982; Love as Passion. The Codification of Intimacy, tłum. Jeremy Gainse i Doris L. Jones, Cambridge Mass. 1986; Essays on Self-Reference, New York 1990; Political Theory in the Welfare State, tłum. John Bednorz, jr., Berlin–New York 1990; Risk: A Sociological Theory, tłum. Rhodes Barrett, Berlin–New York 1993; Social Systems, tłum. John Bednorz, jr., Stanford Cal. 1995. Prace Niklasa Luhmanna tłumaczone były też m.in. na język włoski, francuski grecki, węgierski, szczególnie często na japoński, zob. Simona Andrini, Klaus Dammann, Axel Hanneforth, Nikola Jung, et. al., Gesamtverzeichnis der Veroeffentlichungen Niklas Luhmanns, Bielefeld 1997. W języku polskim ukazały się cztery książki tego autora: Teoria państwa bezpieczeństwa socjalnego, Warszawa 1994, tłum. Grażyna Skąpska; Funkcja religii, Kraków 1998, tłum. Dominika Motak; Semantyka miłości, Warszawa 2003, tłum. Jerzy Łoziński; Realność mediów masowych, Wrocław 2009, tłum. Joanna Barbacka. ² Dziełu Niklasa Luhmanna poświęcone były setki artykułów, opracowań, monografii. Przeprowadzono z nim wiele wywiadów, a nawet poświęcono mu trzy filmy (S. Andrini, K. Dammann, A. Hanneforth, N. Jung, op. cit.). 3 Eva M. Knodt, Foreword, do: Niklas Luhmann, Social Systems, Stanford Cal. 1995, s. XI. Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych IX czy. Zamiast tego proponuje, by teoria społeczna zajęła się teoretycznymi problemami „radzenia sobie” z wymuszoną selektywnością, która stanowi cechę szczególną samoopisu społeczeństwa w warunkach funkcjonalnie zróżnicowanego i kompleksowego społeczeństwa współczesnego, by wzniosła się na wyższy poziom wrażliwości wobec zjawisk i procesów współczesnego świata, charakteryzującego się płynnością, niepewnością, wzrastającym ryzykiem, w tym ryzykiem niezrozumienia, zagęszczeniem struktur komunikacyjnych a jednocześnie ich rozproszeniem, turbulencją i destabilizacją, groźbą entropii; wszystkie te określenia zostały bezpośrednio zaczerpnięte z prezentowanej tu książki. 2. Prekursorzy i inspiratorzy teorii funkcjonalno-systemowej Niklasa Luhmanna w naukach społecznych Niklas Luhmann jest teoretykiem systemu społecznego, twórcą kierunku zwanego teorią systemów autopojetycznych (samoodnoszących i samoobserwujących). Jest on w dużej mierze kontynuatorem systemowo-funkcjonalnej teorii Talcotta Parsonsa. Jak się podkreśla, nikt po Parsonsie nie wzniósł teorii społecznej na tak wysoki poziom4. Należy też dodać, że systemowo-funkcjonalna teoria Niklasa Luhmanna jest ugruntowana we wcześniejszych teoriach socjologicznych i ma głęboką podbudowę w filozofii fenomenologicznej. Teoria ta nawiązuje też do koncepcji spoza nauk społecznych, przede wszystkim do nowych osiągnięć cybernetyki i ich zastosowań w naukach biologicznych. Uzupełniając teorię systemu społecznego o osiągnięcia cybernetyki z jednej strony, a z drugiej wspierając ją na założeniach filozofii fenomenologicznej, Niklas Luhmann podjął próbę całościowego wyjaśnienia rozwoju i funkcjonowania systemu społecznego i jego poszczególnych systemów cząstkowych. Jednocześnie, na poziomie metateoretycznym jest to teoria teorii o społeczeństwie jako systemie samoobserwującym się, samoodnoszącym i samoreprodukującym. W swoich pracach Niklas Luhmann nawiązywał też do myśli Maksa Webera i Weberowskiej koncepcji nowoczesnego społeczeństwa, społeczeństwa „spłaszczonego”, nie posiadającego ani wyraźnej hierarchii, ani charyzmatycznego centrum. Społeczeństwo takie spaja system norm i reguł, we wcześniejszej niemieckiej socjologii prawa określanych jako „Integrat”. Normy te i reguły przybierają postać systemu prawa, odzwierciedlającego systemowe wymogi funkcjonalne: integracji społeczeństwa, jego przetrwania, dostosowania się do środowiska. Są one natomiast pozbawione aksjologii5. Prekursorem podejścia systemowego w naukach społecznych jest Herbert Spencer. Sformułowana przez Spencera koncepcja społeczeństwa jako organizmu stała się inspiracją dla całościowych, a zarazem kontekstowych analiz zjawisk i procesów społecznych. Jest to także koncepcja ewolucjonistyczna. Należy tu zwrócić uwagę na po4 Dirk Baecker, Juergen Markovitz, Rudolf Stichweg, Hartmann Tyrell, Helmut Willke, Theorie als Passion. Niklas Luhmann zum 60. Geburstag, Frankfurt 1987, s. 34; Thomas Reiser, Das lebende Recht, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1995. 5 Hans Albert, Theodor Geigers „Wertnihilismus”, „Koelner Zeitschrift fuer Soziologie und Sozialpsychologie” 1955. X Grażyna Skąpska dobieństwo twierdzeń o rozwoju organizmu do tez dotyczących rozwoju systemu, a więc wzrostu jego złożoności i zróżnicowania, w tym przede wszystkim zróżnicowania funkcji, oraz tez mówiących o tym, iż każda część owej całości, sui generis organizmu, stanowi mikroorganizm dla siebie samej, sama dla siebie system. Luhmann, rozwijając teorię systemów społecznych, odwołuje się przede wszystkim do koncepcji Talcotta Parsonsa dotyczących komunikacji międzysystemowej oraz systemowych mediów komunikacji, w tym głównie do dzieła Talcotta Parsonsa i Edwarda Shilsa „Toward a General Theory of Action” z roku 1951, szczegółowo i krytycznie analizowanego w prezentowanej tu książce w rozdziale III. W szczególności, istotne dla rozwoju teorii systemu społecznego Niklasa Luhmanna stały się tezy na temat kontyngencji, a zatem nieoznaczonego wyboru potencjalnych możliwości działania, jaka stanowi cechę działania społecznego, oraz znaczenia przypadku dla ostatecznie dokonanego wyboru. Wreszcie, teoria Luhmanna opiera się na założeniach filozofii fenomenologicznej, a zatem kładzie nacisk na niekwestionowaną, „milcząco zakładaną” wiedzę, jaką posługuje się system w kontaktach ze swoim środowiskiem. Wiedza ta wynika z codziennych interakcji ze środowiskiem. Wpływ fenomenologii na teorię Niklasa Luhmanna widoczny jest w jego koncepcji odnoszenia się funkcjonalnych systemów cząstkowych do siebie, ujmowania się jako elementów rzeczywistości danej, zastanej, o której wiedzę czerpią systemy z doświadczeń we wzajemnych oddziaływaniach. Wiedza ta przyjmuje postać pewnych oczywistości, bez wnikania w mechanizmy warunkujące funkcjonowanie poszczególnych systemów – systemy bowiem traktują się wzajemnie jako „czarne skrzynki”. Jest to, inaczej mówiąc, wiedza „jak działać (skutecznie w danym otoczeniu)”, a nie wiedza „dlaczego”. 3. Niklasa Luhmanna teoria systemów społecznych Należy wyróżnić kilka etapów w twórczości Niklasa Luhmanna, związanych z jego koncepcjami systemu społecznego. Punkt wyjścia stanowi powstała pod wpływem Talcotta Parsonsa koncepcja systemów społecznych jako systemów działania społecznego, którą Luhmann rozwinął jako funkcjonalno-strukturalną teorię systemów społecznych otwartych na środowisko. W późniejszych swoich pracach, całościowo ujętych w książce „Systemy społeczne”, sformułował Luhmann teorię samoodnoszących się systemów autopojetycznych. Teoria ta, niezależnie od wspomnianych inspiracji w naukach społecznych oraz filozofii fenomenologicznej, czerpie z dokonań w dziedzinie cybernetyki, informatyki i teorii informacji Ludwiga von Bertalanffy’ego z jednej strony, oraz biologicznej teorii rozwoju komórkowego, neurobiologii i genetyki, z drugiej. Ostatnie prace Luhmanna, nawiązując do post-strukturalnej teorii znaczenia, analizując historyczny rozwój semantyk systemu społecznego i głosząc tezy o policentrycznym środowisku oraz niehierarchicznej strukturze współczesnych systemów społecznych, w tym przede wszystkim globalnego systemu społecznego, wskazują na wzrost zainteresowań autora późną nowoczesnością, czy też post-no­woczesnością i kształtowaniem się systemów ponowoczesnych. Są to teorie samo­obserwacji oraz obserwacji drugiego stopnia jako podstawowych operacji systemowych. Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych XI Dla teorii systemów społecznych sformułowanej przez Niklasa Luhmanna istotne są definicje podstawowych pojęć, w tym przede wszystkim pojęć systemu, jego konstytutywnych elementów, oraz jego funkcji. W moim wprowadzeniu skupię się zatem na tych pojęciach, ich przybliżenie może bowiem ułatwić lekturę prezentowanej tu książki. Pod pojęciem systemu społecznego Luhmann rozumiał początkowo sensowny związek społecznych oddziaływań, które nawzajem się do siebie odnoszą i są wzajem dla siebie oraz dla własnych środowisk odróżnialne od działań, które do systemu nie należą6. Systemy, zgodnie ze szczególnym i poniekąd, w świetle standardowych teorii systemów społecznych, zadziwiającym stanowiskiem Luhmanna, nie są niezależne od obserwatora. Definiując system, Luhmann przyjmuje stanowisko epistemologiczne, które określa jako radykalny konstruktywizm. Zgodnie z nim, systemy nie są jakimiś substancjalnymi bytami, obiektami w rzeczywistości, które można poznawać z perspektywy niezaangażowanego podmiotu, i które istnieją niezależnie od niego. Ich istnienie może być stwierdzane tylko przez obserwatora, co więcej, stanowią one konstrukcję dokonaną przez obserwatora, nie zaś przedmiot jego poznania. Dlatego też wypowiadanie się o nich nie zakłada żadnego stanowiska ontologicznego. Z drugiej strony, choć o ontologicznym statusie systemów nie można sensownie się wypowiedzieć, mogą one jawić się obserwatorowi jako obiektywnie istniejące. Nie są one jednak artefaktami7. Przez „system” bowiem rozumie Luhmann procesualny i dynamiczny efekt wytwarzania różnic, co zastąpiło w teorii systemów klasyczną różnicę między całością i częścią (Luhmann, prezentowana książka, s. 13). W konsekwencji, jest to relacja między systemem a wszystkim, co nim nie jest, ustanawiana przez obserwatora, którym jest sam system. System nie tyle więc istnieje w jakimś otoczeniu, co jest od niego odróżnialny. W tym też sensie jest on pozbawiony samodzielnej tożsamości – istnieje tylko „w odniesieniu” do otoczenia, a otoczenie – w odniesieniu do systemu. Co istotne, obserwatorem dokonującym takiego rozróżnienia, jak już powyżej podkreślono, może być tylko system. Stwierdzając istnienie systemu obserwator-system albo nakreśla granicę między samym sobą a wszystkim, co nim nie jest, albo rozróżnia sam siebie jako system od systemu w swoim otoczeniu. Dzieje się to za sprawą wyznaczenia różnicy podstawowej, różnicy fundamentalnej, którą Luhmann określa jako „Leitdifferenz”, jak i uwzględnienia perspektywy wewnętrznego i zewnętrznego obserwatora, umiejętności „spojrzenia na siebie z dystansu”. Trwanie systemu zakłada konieczność ciągłego odnoszenia się do samego siebie, a dokonanie kolejnych obserwacji przez system (np. rozróżnienia kolejnych systemów w swoim otoczeniu) jest zależne od dokonania owego podstawowego rozróżnienia. Jak się zatem okazuje, pojęcie systemu odsyła samo do siebie. Jak zauważa Jan Winczorek, z punktu widzenia tradycyjnej logiki, taka definicja jest, oczywiście, obarczona błędem idem per idem8, stanowi oczywistą tautologię. Jak podkreśla Winczorek, Luhmann nie popełnia jednak tego błędu w sposób nieświadomy, a przeciwnie, przyjmuje pogląd, że teoria systemów musi opierać się na akceptacji tautologii i paradoksów, takich jak paradoks samoodniesienia definicji systemu do definicji systemu, nie zaś ich Niklas Luhmann, Soziologische Aufklaerung. Aufsaetze zur Theorie sozialer Systeme, Opladen 1995. Grażyna Skąpska, Prawo a dynamika społecznych przemian, Kraków 1991, s. 91. 8 Jan Winczorek, Niklas Luhmann – nowoczesna socjologia prawa, w: Jerzy Zajadło (red.), Przyszłość dziedzictwa. Robert Alexy, Ralf Dreier, Jürgen Habermas, Otfried Höffe, Arthur Kaufmann, Niklas Luhmann, Ota Weinberger: portrety filozofów prawa, Współczesna niemiecka filozofia prawa. Tom II, Gdańsk 2008. 6 7 XII Grażyna Skąpska odrzuceniu. Tylko w takim przypadku mówienie o systemach jest bowiem, jego zdaniem, w ogóle możliwe. Jeśli natomiast zaakceptuje się stanowisko przeciwne, niemożliwe będzie postrzeganie obserwatora stwierdzającego istnienie systemu jako systemu. W konsekwencji, konieczne stanie się przyjęcie fikcji, że obserwator opisujący rzeczywistość znajduje się poza tą rzeczywistością. Tę możliwość Luhmann odrzuca, stwierdzając, iż obserwatorem jest sam system. Pojawia się tu pytanie o konstytutywne elementy tak rozumianych systemów społecznych. Wydawałoby się, że zgodnie z teorią Parsonsa i z ustaloną w socjologii tradycją, są to działania społeczne (jednostki działania, unit acts, w ujęciu Parsonsa). Tego rodzaju rozumienie konstytutywnych cech elementu systemu można znaleźć we wczesnych pracach Luhmanna. Jako systemy społeczne ujmowane są wzajemne oddziaływania, takie jak przyjaźń, małżeństwo, spółka; oddziaływania w organizacjach, czyli w stowarzyszeniach, firmach, uczelniach; w bardziej złożonych strukturach funkcjonalnych i komunikacyjnych systemów politycznych, gospodarczych, nauce, czy też procesualnie ujęte systemy wyborów politycznych, tworzenia prawa, wymiaru sprawiedliwości. Również samo prawo, czy przykładowo religię ujmuje Luhmann jako społeczne systemy funkcjonalne. Wreszcie jako system społeczny ujmowane jest społeczeństwo globalne. Mamy tu więc skalę, gdzie na jednym jej krańcu znajduje się jednostka jako system organiczny, psychiczny i społeczny tak długo, jak długo jej działania stanowią znaczące całości w ramach jej osobowości, a po drugiej stronie takie systemy jak społeczeństwo, państwo, czy nawet społeczność międzynarodowa. Zachowując uniwersalność swej koncepcji, w prezentowanej książce „Systemy społeczne” podstawowym atrybutem systemu staje się „sens” (Sinn). Przy tym sens może uzyskać każde zdarzenie, jak stwierdza Luhmann „sens się wydarza”. W świetle kolejnego określenia, jest to „przebieg procesów wyznaczonych przez różnicę, gwarantuje on zestaw cech, który jest konieczny do budowy elementów systemu, a mianowicie (gwarantuje on) możliwość określania się poprzez odniesienie do innych elementów systemu” (s. 72-73). W odniesieniu do systemów społecznych, a zatem stemów sensu, ich reprodukcja jest obrazowo określana jako „samoporuszalność wytwarzania sensu” (s. 68). Niklas Luhmann stał się jednak pierwszym znanym teoretykiem, który przyjął teorię komunikacji jako podstawę dla analiz społeczeństwa (rozdz. IV), i w związku z tym zmienił koncepcję podstawowego elementu systemu. Pociągnęło to też za sobą istotną zmianę paradygmatu, przewrót polegający nie tylko na wprowadzeniu komunikacji do teorii systemu społecznego, ale na potraktowaniu aktu komunikacji procesualnie, jako niekończącego się ciągu wydarzeń, czego konsekwencją jest ujęcie systemu, w tym przede wszystkim systemu społecznego, jako całości dynamicznej, pozostającej w trwałym stadium „stawania się”. Teoria komunikacji Niklasa Luhmanna, nawiązująca w pewnym zakresie do koncepcji wcześniejszych9, opiera się na twierdzeniu, że każdy akt komunikacji – wydarzenie komunikacyjne – składa się z trzech wzajemnie powiązanych elementów: 1) wydarzenia o charakterze informacyjnym, które polega na „różnicy czyniącej różnicę dla obserwującego systemu”, ale samo w sobie nie stanowi zakończonej komunikacji, 2) wydarzenia o charakterze wypowiedzi, czy też przekazu (utterance), co oznacza, że gdzieś istnieje system przekazujący informację, 3) wreszcie 9 Klaus Buehler, Sprachtheorie, Stuttgart 1934. Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych XIII wydarzenia polegającego na rozumieniu informacji, co zakłada, że w proces informacji włączony jest inny system, który projektuje wspomnianą różnicę oraz wypowiedź na system pierwszy, zaangażowany w komunikację (s. 132-135). Innymi słowy, komunikacja jest jednością złożoną z informacji, przekazu i rozumienia (s. 164). Akceptacja lub odrzucenie informacji stanowi tu czwarty element wydarzenia komunikacyjnego, ale wydarzenie to należy już do następnego aktu komunikacji, co zapewnia ciągłość a zarazem sekwencyjną jedność systemu komunikacji. W związku z tym podstawowym elementem systemu staje się komunikacja, która jest przez systemy przypisana (uzewnętrzniona) jako działanie (s. 164). Takie ujęcie komunikacji ma przełomowe znaczenie dla koncepcji systemu, wprowadza ono bowiem, niezależnie od wspomnianego zdynamizowania systemu, także czynnik temporalności, czasu, jako istotnego aspektu systemu. Stąd, w świetle tej koncepcji, elementy konstytuujące system są nietrwałe, pojawiają się i znikają, co powoduje, że aby system trwał, muszą pojawić się elementy nowe. Najważniejszym imperatywem systemowym jest reprodukcja, która jednak nie polega na odtwarzaniu jakichś stałych elementów, ani tworzeniu zupełnie nowych, lecz na operacjach nawiązujących do wydarzeń przeszłych i przez to względnie ograniczonych. Nietrwałość, ulotność jego podstawowych elementów z kolei powoduje, iż sam system jawi się jako ulotny i zmienny, płynny i emergentny. Fakt, iż elementami komunikacyjnych systemów społecznych są wydarzenia komunikacyjne mające sens, systemy społeczne są komunikacyjnymi systemami sensu, pogłębia ich cechy płynności, emergencji i niezwykłej dynamiki, niezależnie od tego, czy są religią, prawem czy tworzeniem prawa, gospodarką czy polityką, spółką prawa handlowego czy małżeństwem. Sensy bowiem produkowane są w każdorazowym akcie komunikacji. Zgodnie z obrazowym określeniem Luhmanna, systemy nie tylko reprodukują się, ale w procesie tym „pulsują” (s. 136) Uniwersalne zastosowanie abstrakcyjnie ujętego pojęcia systemu do bardzo zróżnicowanych rzeczy ma uzasadnienie w tym, że wszystkie one definiują granice pomiędzy tym, co wewnątrz i tym, co na zewnątrz, definiują rozróżnienie system–środowisko, w ten sposób przyczyniając się do wytwarzania samych siebie jako systemów funkcjonalnych posiadających sens, wszystkie stanowią wiązki wzajemnych oddziaływań, różniąc się jedynie stopniem kompleksowości. W przedstawianej tu książce ustanawia zatem Luhmann rozróżnienie system–środowisko jako ideę przewodnią budowy teorii systemu, a różnicę jako podstawową operację, dzięki której system powstaje, trwa i reprodukuje się. Różnica związana jest z odróżnianiem systemu od jego środowiska, a raczej jego wyróżnianiem się czy, jak proponuje tłumacz prezentowanej tu książki, jego wyodrębnianiu. Jest to zatem czynnik konstytutywny dla systemu i leży u podstaw obserwacji – dokonywanej przez system – czy coś należy zakwalifikować do systemu, czy też jego środowiska. Z kolei systemy, by trwać i zachować własną tożsamość, muszą ukształtować reguły samoobserwacji. Jest to zatem teoria systemów otwartych na środowisko, co z kolei zakłada skupienie uwagi na procesie wymiany między środowiskiem a systemem. Jak stwierdza Luhmann, socjologiczna teoria systemów społecznych jest uniwersalna na tyle, iż staje się „[...] całym światem, odniesionym do systemowej referencji systemów społecznych, to znaczy odniesionym do charakterystycznej dla systemów społecznych XIV Grażyna Skąpska różnicy między systemem a środowiskiem”. Stosując do analizy wymiany system–środowisko koncepcje cybernetyczne, gdzie relacje te analizowane są w aspekcie selektywności, Luhmann sformułował tezę, która uczyniła go słynnym: była to teza o redukcji kompleksowości jako podstawowym wyznaczniku relacji system–środowisko oraz czynniku wpływającym na procesy samowytwarzania się systemów. Środowisko jest tu bowiem postrzegane jako posiadające cechę nadmiernej kompleksowości – np. dla świadomych jednostek ludzkich byłaby to nadmierna ilość możliwości przeżywania oraz działania – natomiast systemy jako konstytuujące siebie same dzięki selektywnej rekonstrukcji i jednocześnie redukcji owej kompleksowości, tak, aby zachować własną spójność, a w przypadku systemów społecznych, tożsamość. Redukcja kompleksowości umożliwia zatem systemom osiągnięcie wystarczającego dla zachowania integracji stopnia pewności przeżyć oraz działań w świecie, charakteryzującym się znacznie większą aniżeli systemowe możliwości ich wykorzystania, ilością możliwości przeżywania oraz wzajemnego oddziaływania. A zatem, redukcja zapobiega nadmiernemu obciążeniu poznawczemu i emocjonalnemu i ewentualnej dezintegracji – entropii – systemów społecznych. Jest ona możliwa dzięki stałemu wytwarzaniu przez systemy mechanizmów pozwalających na zredukowanie liczby możliwych alternatyw, co, jak wspomniano, jest tu związane z procesami systemowego samowytwarzania. To jednak, w jakim kierunku będą przebiegać owe procesy samowytwarzania, pozostaje, w świetle tej teorii, sprawą otwartą i nieprzewidywalną. Procesy samowytwarzania się systemów dzieją się zatem w świecie potencjalnie nieograniczonych możliwości i są, zdaniem Luhmanna, zależne od przypadku, a zatem są kontyngentne. Jednocześnie, podczas gdy wszystkie typy systemów wytwarzają więcej możliwości, aniżeli są w stanie wykorzystać, w związku z czym generują mechanizmy selekcji w celu redukcji owego nadmiaru, systemy społeczne charakteryzuje szczególny tryb postępowania. W systemach społecznych możliwości, które nie zostały wybrane, nie są eliminowane, lecz utrzymywane jako możliwości, do których można powrócić w późniejszym czasie, tak, by możliwa stała się zmiana czy nawet przetworzenie systemu. Jak wspomniano, systemy mają charakter samoreprodukujący się. Reprodukcja, czyli samowytwarzanie się, oznacza tu bardzo szczególną operację, polegającą na obserwowaniu przez system wcześniej dokonanych przez siebie obserwacji. Samoodnoszenie (autoreferencja) oznacza odnoszenie się do samego siebie w procesie reprodukcji i rozwoju. Definiując system, Luhmann przyjmuje bowiem wspomniane stanowisko epistemologiczne, które określa jako radykalny konstruktywizm. Zgodnie z takim stanowiskiem, system nie tyle istnieje w jakimś otoczeniu, co jest od niego odróżnialny. W tym też sensie jest on pozbawiony samodzielnej tożsamości – istnieje tylko „w odniesieniu” do otoczenia, a otoczenie – w odniesieniu do systemu. Trwanie systemu zakłada konieczność ciągłego odnoszenia się do samego siebie, a dokonanie kolejnych obserwacji przez system (np. rozróżnienia kolejnych systemów w swoim otoczeniu) jest zależne od dokonania owego podstawowego rozróżnienia. Aby to było możliwe, sam system musi wypracować swoją własną teorię, musi wypracować własne sposoby na rozgraniczenie siebie oraz swego środowiska i posługiwać się tą teorią oraz sposobami w procesie uzyskiwania informacji od środowiska, „filtrowania” tych informacji w celu redukcji kompleksowości. Dlatego też, przykładowo, system prawa kształtuje na własny użytek teorię prawa, polityka teorię polityki, Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych XV gospodarka teorię ekonomiczną, a społeczeństwo teorię siebie samego. W konsekwencji powstaje gospodarka danego społeczeństwa, prawo danego społeczeństwa, czy wreszcie społeczeństwo danego społeczeństwa. Stanowią one systemy cząstkowe w ramach globalnego systemu społecznego. Systemom tym Luhmann poświęcił kolejne książki o charakterystycznych tytułach10. Pojęcie samoodnoszenia jest ściśle związane z koncepcją autopojezy. Źródłem dla tej ostatniej w teorii systemowej są procesy samoreprodukcji organizmów żywych oraz żywych komórek. Z greckiego pochodzące słowo autopojeza, które Luhmann stosuje za chilijskimi neurobiologami Humberto Maturaną i Franciskiem Varelą, oznacza, że cokolwiek funkcjonuje jako całość, jako system, bądź też jako element, operacja, struktura, granica systemu – jest wytworem procesów wewnątrzsystemowych11. Pojęcie to w teorii Luhmanna odnosi się również do autonomii oraz operacyjnego zamknięcia systemu. System jest zamknięty operacyjnie i strukturalnie, lecz otwarty poznawczo, co oznacza, iż z zaobserwowanych różnic, jakie system na podstawie wypracowanej na własny użytek teorii, czy koncepcji samego siebie, projektuje na swoje środowisko, sam system z kolei wypracowuje własne, wewnętrzne zróżnicowanie, co wpływa zwrotnie na procesy wewnątrzsystemowe. Przykładowo, na podstawie zaobserwowanych różnic pomiędzy nauką a nie-nauką, jakie społeczny system nauki projektuje na swoje środowisko, ten sam system wypracowuje swoje dalsze, wewnętrzne zróżnicowanie np. na nauki ścisłe oraz humanistyczne. Autopojeza oznacza też, iż koncepcji samoodnoszenia nie stosuje się wyłącznie do wnioskowań o relacjach między systemem a jego środowiskiem, lecz także do wnioskowań o wewnątrzsystemowych relacjach między elementami i operacjami, w ich wzajemnych, ciągłych powiązaniach. Wewnątrzsystemowe elementy, operacje i procesy prowadzą do wewnętrznie warunkowanego procesu rozwoju systemu, jego stałej samoreprodukcji. Strukturalnie zamknięte wobec siebie systemy mogą być jednak zarazem strukturalnie sprzężone, a zatem w każdym z nich mogą istnieć struktury, które rozwijają się pod wpływem zakłóceń zachodzących w ramach jednego z nich. Sprzężenie prawa i moralności, lub prawa i medycyny mogą tu stanowić przykłady, gdy zakłócenia w strukturze systemu moralnego lub nowe odkrycia naukowe, wywołują odpowiednie reperkusje w strukturze systemu prawa, i odwrotnie, pomimo strukturalnej niezależności tych systemów. W konsekwencji, w świetle teorii systemów autopojetycznych Niklasa Luhmanna, struktury danego systemu, procesy w nim zachodzące, w tym procesy integracji systemu, jego wewnętrznego różnicowania się czy zmiany w czasie nie mogą być nigdy ujmowane jako bezpośrednie skutki czynników zewnętrznych, pochodzących ze środowiska. Bezpośrednie warunkowanie z zewnątrz jest tu wykluczone. Przykładowo, impulsy pochodzące z systemu gospodarczego mogą doprowadzić do powstania odpowiednich norm prawnych tylko wówczas, gdy będą w stanie przybrać postać informacji prawnie relewantnych, np. informacji dotyczących łamania zasady konkurencji, czy zasady równości traktowania. Sterowanie społeczeństwem przez system polityczny wywołuje stałe kłopoty związane z niezamierzonymi 10 Są to zatem takie tytuły: Niklas Luhmann, Die Wirtschaft der Gesellschaft, Frankfurt 1988; idem, Das Recht der Gesellschaft, Frankfurt 1993; idem, Die Gesellschaft der Gesellschaft, t. I-II, Frankfurt 1997. 11 Humberto M. Maturana, Francisco J. Varela, Autopoiesis and Cognition, Dordracht, The Netherlands 1980. XVI Grażyna Skąpska konsekwencjami, pojawianiem się niepożądanych skutków ubocznych, jakie dają się jednak wyjaśnić, gdy odwołamy się do procesów wewnątrzsystemowych. Dlatego też, w świetle tej teorii, zamiast wysiłków zewnętrznego sterowania, znacznie bardziej pożądana jest analiza procesów wewnętrznej ewolucji systemu. Ostatnim z pojęć, jakie powinny być, moim zdaniem, zarysowane we wstępie do prezentowanej tu książki, jest pojęcie funkcji. Funkcją systemów jest mianowicie opanowanie podwójnego wyzwania, czy też problemu podwójnej kontyngencji, wynikającej z nadmiernej kompleksowości środowiska oraz wewnętrznej kompleksowości systemu, a także kontyngencji związanej ze wzrastającą ilością możliwych opcji w procesie wyboru operacji. Dlatego też systemy kształtują wzorce postępowania wiążące i względnie odporne na możliwe rozczarowanie. W pracach swych stara się Luhmann wykazać, że koncepcja funkcji powinna być odniesiona do struktury rozwiązywania problemów, z jakich składa się społeczna rzeczywistość, w tym przede wszystkim problemów wynikających z relacji między systemem a jego środowiskiem i opanowania nadmiernej kompleksowości oraz kontyngencji, a nie do wymogów przetrwania, zaspokojenia potrzeb, czy też zachowania względnej równowagi, jak to ujmowano we wcześniejszych koncepcjach funkcjonalnych czy systemowo-funkcjonalnych. Znając funkcję poszczególnych struktur można określić ich funkcjonalne ekwiwalenty, a zatem alternatywne scenariusze rozwiązań tego samego problemu. Wzrastająca liczba tych alternatyw charakteryzuje, zdaniem Luhmanna, systemy współczesne. Systemy funkcjonalne wytwarzają zatem znaczące struktury, a więc – zgodnie z tą teorią – struktury sensu, dzięki którym możliwe jest ukształtowanie się oczekiwań również co do przyszłych operacji systemowych. Dzięki nim możliwe staje się też wypracowanie nastawień do innych oraz sensowne planowanie działań własnych. Jak wcześniej stwierdził Luhmann, systemy społeczne stabilizują obiektywne, ważne oczekiwania, co z kolei umożliwia im orientowanie się na te wypracowane już oczekiwania w procesie własnego rozwoju12. A zatem, w procesie rozwoju systemy społeczne w coraz większym stopniu uzyskują formę „zobiektywizowaną”, coraz bardziej abstrakcyjną i anonimową, która może być wyrażona w skrótowej postaci określonych znaczeń czy też reguł13. Wreszcie, należy uzupełniająco wskazać na pojęcie operacji. Operacja jest zawsze kontrolowana przez różnicę. Oznacza to, iż operacje polegają na wyborze pewnych opcji oraz odrzuceniu innych, alternatywnych. Można zatem wnioskować, że już u ich podłoża leży dystynkcja, jako pierwotne, czy też inicjujące, zróżnicowanie. Jak wskazuje Luhmann w kolejnych swoich pracach, w systemach psychicznych oraz systemach społecznych odwrotna strona owej dystynkcji, a więc nie wybrana alternatywa, jest też reprezentowana w systemie i określona jako obserwacja, a fakt dokonania wyboru i leżące u jego podłoża dokonane rozróżnienie jako samoobserwacja14. Nawiązuje zatem Luhmann do teorii refleksyjności Harolda Garfinkla a przede wszystkim Anthony’ego Giddensa i argumentuje, że obserwacje i samoobserwacje są fundamentalnymi operacjami nowoczesnych systemów społecznych. Są nimi przede wszystkim obserwacje 12 Niklas Luhmann, w: Juergen Habermas, Niklas Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt 1971, s. 25-100. 13 Niklas Luhmann, Soziologische Aufklaerung. Aufsaetze zur Theorie sozialer Systeme, Opladen 1995. 14 Niklas Luhmann, Political Theory in the Welfare State, op. cit., rozdz. II. Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych XVII drugiego stopnia – obserwacje obserwacji – a więc obserwacje refleksyjnie zorientowane na obserwacje dokonywane przez innych i tylko pośrednio, na rzeczywistość społeczną. 4.Teoria systemowa Niklasa Luhmanna i współczesny świat Niezależnie od rozmaitych uwag krytycznych, formułowanych pod adresem teorii Niklasa Luhmanna podkreśla się często, iż jest to jedno z największych i najbardziej ambitnych przedsięwzięć socjologii XX wieku. Zwraca uwagę zasięg teorii, bogactwo idei z nią związanych, a także nowatorstwo i uniwersalizm. Takie koncepcje, jak koncepcja systemów samoodnoszących się, koncepcja samoobserwacji czy samoreprodukcji w procesie rozwoju systemu, a także legitymizacji poprzez procedury zadecydowały o powstaniu nowego paradygmatu w socjologii. Warto tutaj podkreślić dwie cechy teorii Niklasa Luhmanna. Po pierwsze, teoria ta stanowi nowatorskie ujęcie społeczeństwa i jego procesów, odcinając się od dominujących idei, że społeczeństwem można sterować, reformować je odgórnie, implementować w nim czy transplantować do niego gdzie indziej powstałe instytucje czy rozwiązania. W zasadzie całe dzieło Niklasa Luhmanna, a w szczególności prezentowana tu książka „Systemy społeczne” wskazuje na to, iż procesy wewnątrzsystemowe, oraz powiązania systemu ze środowiskiem są tak skomplikowane, że niepowodzeniem musi zakończyć się każda próba zewnętrznego sterowania nimi. Co więcej, takie próby w sposób nieunikniony prowadzą do zahamowania rozwoju systemu, chaosu i w konsekwencji rozpadu, entropii. Stanowią zatem wielkie zagrożenie i niosą w sobie olbrzymie ryzyko wywołania zupełnie nieprzewidywalnych skutków. Ten nurt teorii Niklasa Luhmanna nawiązuje do liberalnych, klasycznych koncepcji, przy czym w centrum uwagi Luhmanna znajduje się komunikacyjny system sensu, a w centrum uwagi takich autorów jak Hume, Locke a nawet Smith znajdował się obywatel oraz porządek społeczny. Po drugie, już w latach siedemdziesiątych Luhmann wskazywał, że konwencjonalna definicja społeczeństwa przyjmowana przez socjologów, a więc jako narodu, czy innych, substancjalnie zdefiniowanych grup społecznych (np. jako rodziny, grup etnicznych czy religijnych) jest współcześnie pozbawiona sensu, bo nakreślenie jakichkolwiek barier między społeczeństwami jest obecnie niemożliwe. Dlatego też był przekonany, że o społeczeństwie należy mówić jako o funkcjonalnie zróżnicowanym społeczeństwie światowym, o światowym komunikacyjnym systemie sensu, i najczęściej posługiwał się tym pojęciem w liczbie pojedynczej. Zarazem, jak wskazuje Luhmann, jest to światowe społeczeństwo policentryczne, przecinają się w nim i nakładają zróżnicowane systemy komunikacji: policentryczny system pulsuje. W związku z tym, Luhmann poddaje krytyce współczesne teorie socjologiczne, które, jego zdaniem, nie oddają, ani tym bardziej nie wyjaśniają, zjawisk charakteryzujących współczesność, globalnych zmian ekonomicznych i technologicznych, które zmieniają świat z niespotykaną w historii prędkością. Teorie te nie są w stanie nadążyć za meta-narracjami globalnej katastrofy ekologicznej, technologicznych ingerencji nie tylko w światy życia, ale i najbardziej intymne sprawy człowieka (np. technologiczne wykorzystanie komórek macierzystych), technicyzacją medycyny, prawa, moralności, czy też, dodajmy, XVIII Grażyna Skąpska terroryzmu i ludobójstwa na masową skalę. Te zjawiska, zdaniem Luhmanna, nadal pozostają „niesteoretyzowane”, nie istnieje współcześnie wiążąca reprezentacja społeczeństwa w społeczeństwie, mimo iż kwestie refleksyjności wysunęły się we współczesnych teoriach socjologicznych na plan pierwszy. Krytyce poddana zostaje przede wszystkim socjologia jako dyscyplina, którą charakteryzuje trwały deficyt teoretyczny i która zamiast budować teorię wyjaśniającą współczesny świat, nadal, jak ironicznie stwierdza Luhmann, zajmuje się genealogiami plemion czy też poddaje wiwisekcji swoich klasyków. W związku z tym, jak konstatuje Niklas Luhmann, współczesne społeczeństwo i jego teorie, w tym przede wszystkim tzw. teorie postmodernistyczne, osiągnęły poziom niestabilności, który może dać początek dogłębnej reorganizacji zarówno społeczeństwa, jak i jego teorii. W tym kontekście niezwykle inspirujące jest podejście Luhmanna do współczesnych, a raczej ponowoczesnych społeczeństw oraz postulaty, dotyczące teorii tych współczesnych komunikacyjnych systemów sensu. Takie określenia jak wspomniane „pulsowanie”, emergencja, kontyngencja i podwójna kontyngencja, zwrócenie uwagi na ryzyko, decydują o nowatorstwie tej teorii i jej wielkim potencjale. Ponadto, włączenie do teorii systemów społecznych autorów reprezentujących tak zróżnicowane dyscypliny naukowe jak cybernetyka (Heinz von Foertster), biologia ewolucyjna (Humberto R. Maturana i Francisco Varela), matematyka (George Spencer Brown) ma, jak spostrzega autorka wstępu do angielskiego tłumaczenia prezentowanej tu książki, „[...] pomóc w zdefiniowaniu problemów, jakie przerywają ograniczenia socjologii dzięki włączeniu do teorii socjologicznej osiągnięć teoretycznych w tak różnych dyscyplinach jak współczesna fizyka, teoria informacji, ogólna teoria systemów, neurofizjologia i nauki kognitywne. [...] Dzięki tym osiągnięciom zakwestionowane zostały klasyczne paradygmaty i zapoczątkowana została rewizja podstawowych założeń: ponadczasowe, podobne do maszyny uniwersum Newtona zastąpione zostało przez «uniwersum zwrotne», w ramach którego brak porządku, nie-linearna kompleksowość, i nieprzewidywalność są regułą (podczas gdy porządek, prostota i przewidywalność stanowią wyjątek), a załamanie się barier pomiędzy obserwatorem i obserwowanym doprowadziło do eksploracji modeli teoretycznych, zdolnych do analizy problemów samoodnoszenia”15. W tym kontekście niezwykle inspirujące jest podejście Luhmanna do współczesnych, a raczej ponowoczesnych społeczeństw oraz postulaty, dotyczące teorii współczesnych komunikacyjnych systemów sensu. Wspomniane określenia wskazujące na dynamikę, płynność systemu, zwrócenie uwagi na niepewność i ryzyko a także na podwójną kontyngencję procesów systemowych, na nieokreśloność dynamiki systemu, a przede wszystkim podkreślenie faktu, iż to sam system stanowi obserwatora i konstruuje swoje środowisko, jak również sam siebie, jak i podkreślenie roli teorii systemu dla systemu, decydują o nowatorstwie tej teorii, i jej wielkim, niewykorzystanym jeszcze potencjale. 15 Eva M. Knodt, Foreword, do: N. Luhmann, Social Systems, op. cit., s. XI, XXII.
