Wykład 4

Funkcjonalizm Niklasa Luhmanna
1. Renesans funkcjonalizmu w Europie i USA (wczesne lata 80-te) - N. Luhmann, J.
Alexander, P. Colomy.
A. Uwarunkowania społeczne powrotu do wątków funkcjonalnych: wzrost złożoności
organizacji społecznej, pojawienie się symptomów kryzysu państwa opiekuńczego,
rozrost struktur administracyjnych i biurokratycznych
B. Zmiana paradygmatu funkcjonalnego: położenie nacisku na relacje pomiędzy
systemem a jego otoczeniem, a nie na relacje: część – całość w obrębie samego
systemu
C. Zwrócenie uwagi na konflikt pomiędzy subsystemami systemu społecznego
D. Zwrócenie uwagi na rolę codziennych interakcji w wytwarzaniu porządku
społecznego
E. Integracja jako problem dla systemu, a nie jego wymóg funkcjonalny
F. Rozwój systemu przebiega zarówno poprzez procesy dyferencjacji jak i dedyferencjacji: upraszczania złożonych systemów społecznych (współczesna
administracja, upraszczanie struktur decyzyjnych w organizacjach biznesowych)
2. Koncepcja systemu autopoietycznego Niklasa Luhmanna
A. Inspiracje teoretyczne: koncepcja H. Spencera, funkcjonalizm T. Parsonsa,
fenomenologia, biologia (H. Maturana, F. Varela – autopoieza organizmów
biologicznych)
B. Natura systemu tkwi w jego relacjach ze środowiskiem: system dąży do redukcji
złożoności środowiska. Redukcja złożoności odnosi się do sposobu w jaki system
wybiera odpowiednie opcje ze środowiska oraz jak zawęża ilość możliwych
alternatyw. Proces wewnętrznego różnicowania się systemu jest jedną z możliwości
redukowania przez system złożoności środowiska.
C. Kompleksowość i kontyngencja. Adaptacja ludzi do środowiska jest daleko mniejsza
niż zwierząt i ten wewnętrzny brak orientacji prowadzi do konieczności ustalania
wspólnych reguł. Systemy społeczne różnią się od innych tym, że redukcja złożoności
odbywa się w procesie komunikowania znaczeń (subiektywne selekcjonowanie
znaczeń).Zjawisko kontyngencji wiąże się z nieograniczoną ilością alternatyw oraz
przypadkowością wyboru (konkretny wybór jest jedną z możliwości z całego zbioru
alternatyw). Podwójna kontyngencja odnosi się do procesu, poprzez który w
interakcjach jednostki muszą brać pod uwagę orientacje innych wobec nich samych.
D. Autopoieza systemu społecznego. Z podwójnej kontyngencji oraz z faktu
kompleksowości środowiska wynika autopoieza (samoreferencyjność) systemu.
Systemy autopoietyczne to takie, które napotykając potencjalnie zagrażające ich
autonomii środowisko, przetwarzają i interpretują je w taki sposób, że środowisko
przyczynia się do utrwalenia i wzmocnienia ich autonomii. Redukcja kompleksowości
odbywa się dzięki komunikacyjnemu i subiektywnemu selekcjonowaniu znaczeń.
Zorientowanie na klasy zdarzeń (inspiracja Shutza) prowadzi do funkcjonalnej
dyferencjacji systemu. Dzięki rozczłonkowaniu systemu wielość zagadnień i zdarzeń
zostaje zastąpiona wielością funkcjonalnie zróżnicowanych podsystemów. System nie
reaguje więc na otoczenie, a na jego wewnętrznie wytworzoną wizję. Każda interakcja
systemu z otoczeniem jest w istocie reakcją na wewnątrzsystemową reprezentację
otoczenia w nim samym. Środowisko służy zatem systemowi do samoobserwacji
(samoreferencyjność systemu). Z kolei mechanizmy samoreferencyjne pozwalają na
powtórne przystosowanie się do środowiska szybko zmieniającego się i niepewnego.
3. Zastosowania Luhmanna teorii systemu autopoietycznego
A. Szerokie zastosowanie koncepcji do zagadnień prawa, religii, państwa, modernizacji,
życia codziennego.
B. Koncepcja modernizacji (ewolucji) systemów społecznych. Modernizacja zakłada
wzrastającą kontyngencję i złożoność, potrzebna jest zatem bardziej
wyspecjalizowana odpowiedź systemu, która przyspieszyłaby redukcję złożoności. W
wysoko zmodernizowanym społeczeństwie mechanizm ‘samoreferencyjności’
systemu oraz jego różnicowania się jest szczególnie istotne przy redukcji złożoności.
Luhmann rozróżnia dwa podstawowe rodzaje różnicowania się systemu: segmentowe
(dzielenie się systemu na części, które pełnią identyczne funkcje; system
wychowawczy i rodziny), oraz niesegmentowe: części pełnią wyspecjalizowane i
komplementarne zadania. Różnicowanie niesegmentowe dzieli się na hierarchiczne
(rządzący-rządzeni) i funkcjonalne. W nowoczesnym społeczeństwie wzrost
złożoności pociąga za sobą ewolucję społeczeństwa od zróżnicowania segmentowego,
poprzez hierarchiczne do funkcjonalnego. Wraz z ewolucją społeczeństwa ewolucji
ulegają środki komunikacji dla każdej dziedziny (pieniądz, prawo, władza, miłość).
Środki te redukują kompleksowość, poprzez ograniczenie zakresu działania w
systemie (np. norma prawna reguluje to, co jest, a co nie jest prawem). Środki te
(media komunikacji) wytwarzając swoje antytezy prowadzą do większej elastyczności
systemu, rozszerzając pole wyborów. Posługiwanie się środkami komunikacji pozwala
systemom społecznym na refleksyjność: dysponując środkami komunikacji
strukturyzującymi działania, system może uczynić te działania tematem własnej
refleksji (autotematyzacja) i w ten sposób dokonywać przekształceń w swoim obrębie.
C. Teoria państwa bezpieczeństwa socjalnego. Teoria systemu politycznego stanowi
historyczno-polityczną semantykę systemu, jest więc swoistym auto-opisem systemu
politycznego. Ewolucja systemów politycznych nowoczesnych społeczeństw
industrialnych jest ewolucją przebiegającą w kierunku coraz większego uzależnienia
rozwoju społecznego od polityki, co Luhmann nazywa inkluzją polityczną.
Zasadniczym pytaniem jest pytanie o to, czy państwo bezpieczeństwa socjalnego jest
w stanie realizować zadania, które sobie wyznaczyło bez naruszenia autonomii swoich
subsystemów. Skoro jedną z cech systemu, w tym systemu politycznego jest to, że
wrażliwość na pewne kwestie (np. na „polityczne” problemy) łączy z niewrażliwością
na wszystkie inne, musi to doprowadzać do wewnątrzsystemowych konfliktów, albo
naruszania wewnętrznej autonomii subsystemów (kolonizacja świata życia
codziennego). Odpowiedź Luhmanna ma charakter teoretyczny: problemem jest nie
to, że trzeba zmienić wewnętrzną strukturę państwa bezpieczeństwa socjalnego, w
celu uniknięcia wewnętrznych napięć (czego się zresztą zrobić nie da), lecz jak
wprowadzić pożądane i istotne dla otoczenie treści wykorzystując rozwinięte w
obrębie systemu zasady reprodukcji i samoreferencyjności.
4. Krytyka koncepcji
A. Sprowadzając analizę instytucji jedynie do pojęć systemowych Luhmann nie zauważa,
że modernizacja przyczynia się także do upadku instytucji i zanikania wzorów
działania.
B. Luhmannowi zarzuca się także nieuprawnione do końca narzucenie podobieństwa
autopoiezy biologicznej i społecznej.
C. Koncepcja autonomicznego charakteru zjawisk społecznych zdaje się mieć w
ostateczności fatalistyczny, a przynajmniej deterministyczny charakter; nie sposób
zmienić logiki działania systemów, jesteśmy więc bezradni wobec problemów
społecznych.
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 67-86.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej”, Warszawa 2002, s. 935-942.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
N.Luhmann, Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 2008
A. Bukowski, „Zaufanie – brakująca funkcja reprodukcji systemowej. Bariery w dystrybucji
środków unijnych w świetle teorii systemu autopojetycznego Niklasa Luhmanna. Zarządzanie
Publiczne Nr. 2(4)/2008.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 60-63.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 307-310.