CZYNNIKI MIĘDZYNARODOWYCH STOSUNKÓW POLITYCZNYCH

CZYNNIKI MIĘDZYNARODOWYCH STOSUNKÓW
POLITYCZNYCH
1. Czynniki tradycyjne:
 Geograficzne i geopolityczne – na przełomie XIX i XX w. uznawano czynniki geograficzne
(np. dostęp do morza) za decydujące dla biegu historii i polityki, kształtowały się teorie
determinizmu geograficznego, rozwijały się głównie w Niemczech (np. uzasadnienie
Lebensraum), potem MacKinder szczególną rolę geopolityczną przypisał Rosji, której
przestrzeń stanowi Heartland – region kluczowy i ma zapewnić jej panowanie nad światem
po rozciągnięciu wpływów na jej okolice i rozbudowie floty; czynnik ten wiąże się z
podziałem bogata Północ – ubogie Południe; gdy czynnik geograficzny wpływa na politykę i
układ sił w środowisku międzynarodowym jest czynnikiem geopolitycznym; w związku z
globalizacją zachodzi zmniejszenie znaczenia tego czynnika, jedynie w kwestii surowców
energetycznych pozostaje aktualny (mówi się tu już nawet o czynniku geoekonomicznym)
 Demograficzne – w związku z odejściem od tradycyjnych wojen, zanikiem powszechnego
poboru do służby wojskowej liczba ludności przestaje decydować o potędze państwa; wg
Malthusa im więcej ludzi tym mniej środków utrzymania na osobę (przyrost ludności
wyprzedza tempo produkcji pożywienia dla niej); eksplozja demograficzna w Azji, Afryce,
Ameryce Łacińskiej, a starzejąca się Europa
 Ekonomiczne
o Protekcjonizm – ochrona produkcji i rynku krajowego przed obcą konkurencją
o Przeciwieństwem jest polityka wolnego handlu oraz liberalizacja przepływu
kapitału, etd.
o Podstawy ładu ekonomicznego stworzono w Bretton Woods w 1944, do pełnienia
funkcji stabilizatorów powołano Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (BŚ)
oraz MFW, a następnie Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu GATT, przekształcony
w 1995 w WTO
o Podział świata na bogatą Północ i ubogie Południe – 20:80 (nienasyceni konsumenci
: głodni obserwatorzy)
o Konfliktogenny charakter interesów ekonomicznych np. dostęp do surowców
o Geoekonomizacja polityki zagranicznej FR – jako droga do odzyskania odpowiedniej
pozycji w środowisku po klęsce w zimnej wojnie
 Kulturowe i ideologiczne – nacisk na tożsamość lub przynależność do danej grupy
o Kulturowo – cywilizacyjne – cywilizacja jako wielka całość i system dziedzictwa
wspólnego dla wielkich grup społecznych, oparty na wspólnym podłożu kulturowym
i podobieństwie struktur rozwoju społecznego i gospodarczego; można wyróżnić 6
cywilizacji: zachodnią z USA i Europą Zachodnią, bizantyjską z Rosją, islamską z
brakiem centrum, chińską z ChRL, hinduistyczną z Indiami, japońską z Japonią
(można dodatkowo latynoamerykańską i afrykańską); Huntington poruszył kwestię
„zderzenia cywilizacji”, wg niego kultura i tożsamość kulturowa kształtują wzorce
spójności, dezintegracji i konfliktu, międzynarodowe stosunki polityczne po zimnej
wojnie będą kształtowane przez konflikty na starciu grup odrębnych cywilizacji,
wyróżnił państwa cywilizacyjnie rozszczepione (Jugosławia, Ukraina, ZSRR, Sudan,
Sri Lanka) oraz na cywilizacyjnym rozdrożu z jedną dominującą kulturą
wyznaczającą ich przynależność cywilizacyjną, kiedy przywódcy dążą do zmiany
przynależności cywilizacyjnej (Turcja)
o Ideologiczne
 Masoneria (wolnomularstwo) – międzynarodowy, kosmopolityczny ruch o
charakterze etycznym, stawiający sobie za cel przebudowę świata w myśl
oświeceniowych zasad i idei, dzięki nim powołano Ligę Narodów, masonami
byli Churchill, Roosevelt, Truman
 Próżnia, jaka powstała w umysłach ludzi Zachodu po odejściu od
chrześcijaństwa, została wypełniona wiarą w postęp techniki, nauki,
nacjonalizmem i komunizmem
 Skutki narodowego socjalizmu niemieckiego, komunizmu
 Wg Fukujamy – upadek komunizmu i zwycięstwo liberalizmu można uznać
za koniec ideologicznej ewolucji ludzkości – „koniec historii”
 Wzrost fundamentalizmu islamskiego

o Etniczno – narodowe – podziały geopolityczne nie pokrywają się z etnicznymi, na
132 państwa 12 homogenicznych etnicznie, współczesne państwa dążą do etnicznej
homogeniczności (cuius regio – eius natio); do celów polityki zagranicznej państw
należy zwykle ochrona i umacnianie tożsamości własnej mniejszości narodowej w
innym państwie; po II WŚ ochrona praw mniejszości stała się częścią systemów
ochrony praw człowieka
Prawo międzynarodowe – nie tylko normy sensu stricte, ale także miękkie prawo, tj.
uchwały organów organizacji międzynarodowych, wielostronne i dwustronne porozumienia
bez charakteru umowy międzynarodowej (np. Akt Końcowy KBWE – zasada przestrzegania
praw człowieka umieszczona pod naciskiem Zachodu, mimo braku charakteru umowy
międzynarodowej jest realizowana)
2. Czynniki dynamizujące:
 Rozwój nauki i techniki – ośrodkiem Europa Zachodnia, potem USA; procesy
internacjonalizacji (umiędzynarodowienie różnych sfer życia społecznego, przeciwieństwem
jest autarkia jako dążenie do samowystarczalności, wskutek procesów rozwojowych
państwa stają się współzależne i nie są w stanie rozwijać się w izolacji, co niesie za sobą
konieczność wielostronnej współpracy państw, także politycznej), internalizacji
(uzewnętrznienie, jako jeden z aspektów internacjonalizacji, oznacza włączenie przez
państwa do swego systemu wewnętrznego zewnętrznych norm i instytucji, a przez
społeczeństwa różnych elementów innych społeczeństw) i globalizacji
 Ekologiczne – zauważony w latach 70., czynnik konfliktogenny, interesy państw
zróżnicowane na linii Północ – Południe (bogata Północ – sukces odniesiony kosztem
środowiska)
 Globalizacja – przestrzenna reorganizacja życia społecznego, wysoki poziom interakcji
między ludźmi, odterytorialnienie zjawisk i procesów, kompresja czasoprzestrzeni,
transnarodowa przestrzeń społeczna; globalizacja w 5 płaszczyznach: gospodarczej,
informacyjnej, kulturowej, ekologicznej i politycznej; procesy glokalizacji (wzajemne
warunkowanie tego, co lokalne i co globalne) i fragmegeracji (integracja + fragmentacja)
PAŃSTWO
1. Geneza i pojęcie
 Główny uczestnik stosunków międzynarodowych
 Obecny model narodowego państwa terytorialnego – od XVII w.
 Państwo – łac. Status – wg Arystotelesa pewien twór natury ustanowiony dla osiągnięcia
jakiegoś dobra, podobnie uważał Tomasz z Akwinu, wg Grocjusza naturalny i doskonały
związek ludzi wolnych, wg Rousseau rodzaj kontraktu między ludem a jego
zwierzchnikami, wg Hegla idea boska istniejąca na ziemi
2. Jako podmiot prawa międzynarodowego
 Jellinek – terytorium + władza + ludność
 Na zewnątrz państwa posiadają prawo nawiązywania i utrzymywania stosunków
dyplomatycznych i konsularnych, zawierania umów międzynarodowych, uczestniczenia w
organizacjach międzynarodowych, udziału w międzynarodowej wymianie gospodarczej,
występowania z roszczeniami wobec innych państw i ich dochodzenie na drodze
pokojowej, użycia sił zbrojnych w obronie swojej niezależności, mają obowiązek
poszanowania norm prawa międzynarodowego i zawartych porozumień
 Wewnątrz prawo ustalania i posiadania własnego, odrębnego ustroju i systemu
politycznego, porządku prawnego, etc.
 Stała ludność – ogół jednostek fizycznych zamieszkujących terytorium danego państwa i
podlegających jego jurysdykcji
 Nabycie obywatelstwa: prawo krwi, prawo ziemi, naturalizacja (nadanie przez uprawniony
organ państwa na wniosek osoby zainteresowanej po spełnieniu określonych warunków),
reintegracja (powrót do wcześniej posiadanego), nadanie repatriantom
 Utrata: zwolnienie z dotychczasowego na wniosek, przyjęcie nowego, ekspatriacja




















Obywatelstwo UE – każda osoba mająca obywatelstwo państwa członkowskiego, uzupełnia
obywatelstwo krajowe, ale nie zastępuje, daje prawo swobodnego przemieszczania i
przebywania na terytorium państw członkowskich, prawo głosowania i kandydowania w
wyborach lokalnych i PE w krajach członkowskich których nie jest obywatelem na
warunkach jak obywatele tego państwa, dodatkowo opieka konsularna
Apatrydzi – bezpaństwowcy – podlegają jurysdykcji państwa pobytu, bez prawa opieki
dyplomatycznej i konsularnej
Uchodźcy – formalnie posiadający obywatelstwo, zmuszeni okolicznościami do opuszczenia
swego kraju i rezygnacji z jego opieki (wskutek prześladowań, przekonań)
Terytorium – przestrzeń w której działa państwo oraz inne podmioty prawa
międzynarodowego, przestrzeń trójwymiarowa, nad którą rozciąga się suwerenna władza
danego państwa (obszar lądowy, z wodami śródlądowymi, morskimi wodami
przybrzeżnymi, wnętrzem ziemi, oraz przestrzeń powietrzna)
Enklawa – część obszaru lądowego oddzielona i otoczona terytorium innego państwa
Półenklawa – oddzielona część terytorium otoczona przez terytorium innego państwa, ale z
dostępem do morza
Gdy państwo ma dostęp do morza do terytorium należą wody przybrzeżne, oraz przestrzeń
powietrzna nad nimi oraz dno morza i wnętrze ziemi pod nimi, morze terytorialne do 12mil
Częściowa jurysdykcja państwa – morski pas przyległy do morza terytorialnego max. 24
mile, strefa ekonomiczna i rybołówstwa max. 200 mil i 200 mil szelfu kontynentalnego
Morze otwarte – poza jurysdykcją państw – poza wyłączną strefą ekonomiczną , a także
dno mórz i oceanów – wolność żeglugi, przelotu, rybołówstwa, układania kabli morskich i
rurociągów, budowania sztucznych wysp, badań naukowych
Wyznaczanie granic: podpisanie umowy międzynarodowej -> wyznaczenie linii granicznej
na mapie o dużej podziałce -> delimitacja -> demarkacja (szczegółowe oznaczenie + znaki
graniczne)
Granice: sztuczne i naturalne
Granice sztuczne – geometryczne (linie proste) lub astronomiczne (wzdłuż równoleżników i
południków)
Suwerenność państwa – władza zwierzchnia i wyłączna na własnym terytorium, w
stosunkach zewnętrznych samodzielność i niezawisłość; samowładność na zewnątrz i
całowładność wewnątrz
Wg Antonowicza państwem jest suwerenna jednostka geopolityczna – formalny warunek
podmiotowości międzynarodowej
Prekursorem suwerenności był Jean Bodin, początkowo była atrybutem monarchy, potem
przechodziła w ręce społeczeństwa
W ujęciu podmiotowym jest niezależnością głównego ośrodka decyzyjnego w państwie
zdolnego do podejmowania samodzielnych decyzji w sprawach istotnych dla państwa
W ujęciu przedmiotowym – suwerenność prawna, polityczna, militarna, ekonomiczna,
aksjologiczna
Uznanie międzynarodowe – decyzja polityczna mająca formę aktu prawnego, w którym
państwo lub grupa państw stwierdza, że określona jednostka geopolityczna jest
podmiotem prawa międzynarodowego
Teoria konstytutywna – państwo podmiotem z chwilą uznania
Teoria deklaratoryjna – podmiotowość z chwilą powstania państwa, uznanie jedynie o
charakterze potwierdzającym
3. Powstanie i upadek państw
 Powstanie
o Secesja – oderwanie części terytorium i utworzenie nowego niezależnego państwa
o Rozpad państwa na kilka nowych
o Połączenie kilku istniejących państw
o Dekolonizacja – specyficzna forma secesji
 Upadek
o Rozpad państwa na kilka państw
o Połączenie kilku państw
o Inkorporacja – przyłączenie jednego państwa do drugiego – prawnie dopuszczalna,
gdy ma charakter niewymuszony i przebiega na drodze pokojowej np. RFN i NRD w
1990
Historycznie najczęstszą formą upadku państw była aneksja, czyli zbrojny podbój państwa i
likwidacja jego suwerenności np. Anschluss Austrii w 1938. Prawo międzynarodowe nie
przewiduje naturalnych form upadku.
Sukcesja – nienaruszalne są zobowiązania i ustalenia w sprawie granic i powszechnie
obowiązujących norm prawa międzynarodowego iuris cogentis, inne wg selektywnej oceny
4. Stratyfikacja i liczba państw
o Mocarstwa światowe – uniwersalne – wielowymiarowa potęga – interesy na całej kuli
ziemskiej
o Mocarstwa selektywne – tu regionalne (Rosja – terytorialnie, Chiny – demograficznie,
Japonia – gospodarczo, RPA w Afryce) i sektorowe
o Kiedyś supermocarstwa np. ZSRR i USA w okresie zimnej wojny
o Dla mocarstwowej pozycji wg Brzezińskiego konieczne: lider na płaszczyźnie militarnej,
potęga ekonomiczna, atrakcyjna kultura, globalne wpływy polityczne
o Państwa średniego rzędu – zdolne do skutecznych działań w skali lokalnej – średni
potencjał demograficzny, gospodarczy i militarny np. Polska
o Państwa małe – poniżej 10mln mieszkańców
o Mini- i mikropaństwa np. Palau, Watykan
5. Nowe kategorie państw
o Państwa hultajskie/ zbójeckie – świadomie i planowo naruszające prawo międzynarodowe,
wspierające międzynarodowy terroryzm, masowo łamiące prawa człowieka np. Korea
Północna, Syria, Jemen, Kuba
o Państwa upadłe – formalnie suwerenne, ale wskutek długotrwałych konfliktów
wewnętrznych, katastrof gospodarczych nie są w stanie wykonywać podstawowych funkcji
państwa
o Państwa wirtualne – potęga z produkcji dóbr umieszczonych poza własnymi granicami i
udziału w wymianie międzynarodowej, prototypami są np. Singapur, Hong Kong
6. Ewolucja roli i modelu państwa w stosunkach międzynarodowych
Determinanty prymatu państw:
o Najwyżej zorganizowane grupy społeczne, kontrolujące narody i klasy
o Przynależność państwowa ma charakter powszechnie obowiązujący
o Najbardziej wpływowi i dynamiczni uczestnicy
o Dominacja stosunków międzypaństwowych
PRAWA CZŁOWIEKA
1. Pojęcie i geneza
Płaszczyzny funkcjonowania praw człowieka w stosunkach międzynarodowych:
- kształtowanie systemu wartości przyjmowane przez wiele podmiotów stosunków
międzynarodowych
- wpływ na treść międzynarodowych norm prawnych
- budowanie wielu systemów ochrony praw człowieka – rozbudowa strefy normatywnej i
instytucjonalnej
- tworzenie międzynarodowego prawa ochrony praw człowieka, jako części prawa
międzynarodowego publicznego
- istotny element oceny zachowań poszczególnych podmiotów przez międzynarodową opinię
publiczną
Prawa człowieka – najbardziej fundamentalne uprawnienia jednostki, tworzące sferę jej
autonomii w relacjach z władzą publiczną, ich źródłem są różne koncepcje praw człowieka; dla
prawników normy prawa wewnętrznego lub międzynarodowego określające zakres dopuszczalnej
ingerencji organów władzy publicznej w życie człowieka i wyznaczające zakres swobody jednostki
od tej ingerencji; z formalnego punktu widzenia część prawa konstytucyjnego lub
międzynarodowego
Judeochrześcijańska tradycja myśli politycznej i prawnej dzieliła normy na:
- stanowione przez władcę,
- należące do porządku prawa boskiego o charakterze nadrzędnym.
W okresie oświecenia (Locke, Monteskiusz, Rousseau) przedstawiają indywidualistyczną
koncepcję jednostki, wkrótce relację podległości między władcą a poddanym zastępuje
społeczeństwo obywatelskie, gdzie obywatele dostają gwarancje swoich praw i wolności.
Doktryna konstytucjonalizmu (nadrzędność konstytucji nad systemem prawnym) miała
gwarantować praw obywateli i dawać ochronę przed arbitralnością władz.
Termin „prawa człowieka” po raz pierwszy użyty w 1791 przez Thomasa Paine’a.
WRF odwoływała się do uniwersalnego charakteru praw człowieka, jako przyrodzonych,
niezbywalnych i powszechnych.
Amerykańska koncepcja praw obywatelskich – stworzona w trakcie walki o niepodległość USA
przez ojców założycieli (Jefferson, Hamilton, Madison, Washington) – każdy człowieka posiada
prawa, których władza publiczna nie może naruszać i które są konstytucyjnie gwarantowane.
System USA od początku przewidywał możliwość skargi obywatela na naruszenie praw
konstytucyjnych do sądu.
Generacje:
I – prawa osobiste
II – prawa i wolności polityczne
III – wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
2. Ewolucja międzynarodowej ochrony praw człowieka
A.












Przed II wojną światową
1648 – pokój westfalski - regulacje praw religijnych grup mniejszościowych
1660 – pokój oliwski – prawa dla katolików i protestantów w RP
Wojna o niepodległość USA
XIX w. – humanitaryzacja życia społecznego (podniesienie standardu traktowania
jednostki ludzkiej), rosnąca rola opinii publicznej
3 impulsy humanitarne – zniesienie niewolnictwa, ochrona ofiar wojny, ochrona grup
religijnych w państwach niechrześcijańskich
Rozwój międzynarodowego prawa humanitarnego – Międzynarodowy Czerwony Krzyż
1863 – powstanie Komitetu Genewskiego
Klauzula Martensa w IV Konwencji Haskiej – w braku przepisów prawa konwencyjnego
ludność i wojujący pozostają pod opieką i władzą prawa narodów wypływających ze
zwyczajów i zasad ludzkości i wymagań prawa międzynarodowego
Po I WŚ próba stworzenia I międzynarodowego systemu bezpieczeństwa – Liga Narodów;
Traktat Wersalski wprowadził system ochrony praw mniejszości narodowych powołując
Komisję Nowych Państw, mającą wypracować zasady dotyczące ochrony mniejszości w
nowych państwach europejskich; system wersalski uznawał konieczność regulowania
statusu mniejszości na poziomie międzynarodowym, ale umiędzynarodowieniu nie
towarzyszyła uniwersalizacja ochrony mniejszości
Państwa różnicowały swoje zobowiązania w stosunku do mniejszości na prawa
zamieszkujących dane terytorium, prawa wszystkich obywateli państwa, prawa dla
obywateli zamieszkujących należących do mniejszości narodowych i prawa gwarantujące
specjalny autonomiczny charakter obszarom zamieszkałym przez niektóre mniejszości
System podjął próbę utworzenia mechanizmu kontroli w formie postępowania petycyjnego
i orzecznictwa STSM, do Rady Ligi mogły zwracać się państwa, petycje rozpatrywał
Komitet Mniejszości badając ich dopuszczalność i prowadząc dochodzenie i negocjując z
państwem oskarżonym zmiany; STSM rozpatrywał spory z wykonywania przez państwa
zobowiązań z traktatów mniejszościowych oraz wydawał opinie doradcze
1919 – powołanie MOP, początek tworzenia systemu praw socjalnych

Do II
o
o
o
o
o
WŚ wykształciły się następujące tendencje:
Ochrona praw jednostki jest obowiązkiem aktorów stosunków międzynarodowych
Początki internacjonalizacji
Pierwsze instytucje kontroli realizacji zobowiązań praw człowieka
Początki upodmiotowienia jednostki (idea petycji)
Pierwsze organizacje międzynarodowe (międzyrządowe)
B. Po II wojnie światowej
 Internacjonalizacja praw człowieka – złamanie monopolu państw na regulowanie statusu
jednostki, modyfikacja suwerenności państw przez zobligowanie państw do respektowania
praw człowieka w stosunkach wewnętrznych, tworzenie standardów ochrony praw
człowieka, międzynarodowych instytucji, propagowanie i przestrzeganie praw człowieka w
środowisku międzynarodowym
 Upowszechnienie (uniwersalizacja) – nadanie powszechnego, przyrodzonego,
niezbywalnego charakteru, prawa przysługujące wszystkim bez względu na przynależność
państwową
 Postulat globalnej ochrony
 Rozwój katalogu praw człowieka na poziomie międzynarodowym
 Lata 60. – koncepcja III generacji praw społeczności i grupowych
 Instytucjonalizacja – rosnąca rola międzynarodowych instytucji i procedur ochrony praw
człowieka
 Rosnące upodmiotowienie jednostki
Systemy ochrony praw człowieka – powstające w ramach poszczególnych organizacji
międzynarodowych zespoły regulacji
3. Podmioty międzynarodowej ochrony praw człowieka
A. Organizacje międzynarodowe
 Art. 1 KNZ – popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych
wolności
 KNZ nie definiuje ani nie tworzy katalogu praw człowieka
 1946 – powołanie Komisji Praw Człowieka
 1948 – Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – katalog praw I i II generacji, charakter
deklaratywny i nie zawiera przepisów proceduralnych, ale obliguje państwa członkowskie
do poszanowania praw; wprowadzenie powszechności i niezbywalności praw
 Problemy ONZ to: problem uznania praw człowieka za przedmiot stosunków
międzynarodowych, różnice w definiowaniu praw człowieka, problem uniwersalnego
charakteru praw człowieka w kontekście wielokulturowości, problem upolitycznienia
stanowienia praw człowieka, problem egzekucji praw człowieka
 W ramach ONZ rozwój prawa materialnego, stworzenie porządku instytucjonalnego i
praktyki ochrony i zapobiegania naruszeniom (= implementacja)
 Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka – 1966 – regulacja praw politycznych i
obywatelskich (Pakt I), ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych (II), weszły w życie 1976
 Komitet Praw Człowieka NZ – Genewa – organ kontrolny ww. Paktu, 18 ekspertów
kontrolujących przestrzeganie Paktu przez badanie składanych przez państwa raportów,
skarg państwowych i indywidualnych
 Skargi indywidualne dopuścił I Protokół Opcyjny do Paktu Praw Obywatelskich i
Politycznych – państwa mają możliwość uznania kompetencji Komitetu w zakresie
rozpatrywania skarg; dopuszczone składanie tylko przeciwko państwom które uznały
Protokół Opcyjny
 Komisja Praw Człowieka – przedstawiciele z 53 państw, na 3 lata, rekomendowała
propozycje dot. międzynarodowego katalogu praw człowieka, opracowywała deklaracje,
konwencje, koordynowała działalność NZ w dziedzinie praw człowieka, krytykowana, od
2006 w jej miejsce Rada Praw Człowieka
 W Sekretariacie Generalnym NZ – Wysoki Komisarz NZ ds. Praw Człowieka – promocja i
edukacja w tej dziedzinie, organizacja i koordynacja międzynarodowej współpracy
Systemy regionalne:






W ramach Rady Europy – Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności (1950 – przewiduje skargi na naruszenia postanowień Konwencji
przez państwo – stronę przez inne państwa lub ofiary naruszeń) – mechanizm kontrolny,
ETPC; Wysoki Komisarz RE ds. Praw Człowieka – wyjątkowa skuteczność Konwencji
OBWE – „ludzki wymiar OBWE” – tzw. trzeci koszyk Aktu Końcowego KBWE z Helsinek z
problemami prawa humanitarnego i statusu jednostek, celem OBWE kształtowanie
standardów ochrony praw człowieka jako elementu budowania systemu bezpieczeństwa i
współpracy w Europie, tworzenie dyplomacji prewencyjnej, mechanizmów wczesnego
ostrzegania i reagowania, monitoring
UE – system ochrony rozproszony, w trakcie tworzenia – źródła w prawie wspólnotowym
pierwotnym, orzecznictwie ETS, standardach EKPC i orzecznictwie ETPC i wspólnym
dorobku konstytucyjnym państw członkowskich
W ramach UE w 2000 przyjęta w Nicei Karta Praw Podstawowych UE
Afryka – Organizacja Jedności Afryki – Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów
Ameryka Łacińska – Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka z 1948
Amerykańska Konwencja Praw Człowieka z 1969
Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka na Kostaryce
B.





Organizacje pozarządowe
Amnesty International – 1961
Human Rights Watch
International Helsinki Federation of Human Rights
Tendencja do wzrostu liczebności
Rosnące możliwości uzyskiwania statusu konsultacyjnego


Podział NGOS w tej dziedzinie:
- nastawione na ustanawianie standardów – celem podnoszenie standardów ochrony,
oddziaływanie na procesy tworzenia prawa międzynarodowego, mobilizacja opinii publicznej,
lobbing normotwórczy – Interights, Human Rights First, Article 19, Antislavery International
- egzekwowanie praw człowieka i zapobieganie naruszeniom – Amnesty International, Doctors
Without Borders
- edukacja, monitoring – Human Rights Watch
4. Dylematy międzynarodowej ochrony praw człowieka
o Zarzuty europocentryzmu – w Europie idea praw człowieka i praktyka w tym zakresie
właściwe tylko naszej kulturze i narzucane przez państwa europejskie innym kulturom i
cywilizacjom
o Dylemat III generacji praw człowieka – praw grupowych, kolektywnych, nie
egzekwowanych i nie przyznawanych jednostce, ale grupom np. prawo do
samostanowienia narodów, pokoju, rozwoju
o Spór o granice suwerenności współczesnych państw
o Problem egzekwowania sankcji
KULTURA
1. Pojęcie kultury
 Kultura – praktyka nabożnej czci oddawanej bogom (cultus)
 Cyceron – cultura animi – racjonalna działalność człowieka, głównie pielęgnacja wyższych
idei
 System wartości, przekonań uznawanych przez grupy społeczne zamieszkujące określone
terytorium i wpływające na percepcję otaczającego ich świata, implikujące poczucie
tożsamości i określony wzorzec ocen
 Dyskusję o znaczeniu kultury w SM podjęli realiści i liberałowie
 Wg realistów każde państwo ma specyficzną, własną kulturę
 Wg liberałów świat jest podzielony na państwa, w których obowiązuje liberalna
demokracja i te w których nie obowiązuje



W obu stanowiskach sfera międzynarodowa cechuje się kulturalną różnorodnością
Wg Fukujamy koniec zimnej wojny stał się impulsem do rozprzestrzeniania liberalnej
demokracji, zachodni liberalizm przedstawiono jako ideologią uniwersalną, ostatnią fazę
ideologicznego rozwoju ludzkości
Huntington – paradygmat cywilizacyjny – w świecie działają siły integracyjne które
wywołują reakcje w postaci potwierdzenia wartości własnej kultury i świadomości
cywilizacyjnej, świat dzieli się na Zachód i inne cywilizacje, interesy, sojusze i konflikty
między państwami narodowymi wynikają z czynników kulturowych i cywilizacyjnych,
najgroźniejsze są konflikty między podmiotami różnych cywilizacji
2. Sprzężenia kultury i stosunków międzynarodowych
Kulturę w stosunkach międzynarodowych można traktować jak zmienną niezależną (determinant
polityki, wpływ na rozwój, kreowanie percepcji świata) lub zależną (istotne działania państwa
tworzące przeszkody na drodze do porozumienia lub kreujące współpracę).
Do XIX w. wartości kulturalne żywiołowo się rozwijały, podstawowym wyznacznikiem
samoidentyfikacji była tożsamość kulturowa, oparta głównie na identyfikacji religijnej. Już w
średniowieczu Europa definiowała się przez chrześcijaństwo. Kultura często jako jedyna
potwierdzała własną narodową odrębność. Nawet, gdy naród nie miał państwa pozostawała mu
kultura. Po II WŚ kultura stała się jednym z instrumentów prowadzenia polityki zagranicznej, co
ułatwiało współpracę kulturalną oraz stanowiło płaszczyznę porozumienia. Sprzyja to integracji
międzynarodowej.
3. Uwarunkowania międzynarodowej współpracy kulturalnej
 Obiektywne – procesy demokratyzacyjne – dotyczące umasowienia kultury, coraz mniej
wyraźna granica między sztuką elitarną i masową; wpływa na to postęp naukowo –
technologiczny, nieograniczony dostęp do oferty kulturalnej, dochodzi do dyfuzji
kulturalnej, brak kultur niedostępnych
 Subiektywne – związane z atrakcyjnością i oryginalnością kultury, zależne od zasobów
dóbr kultury
 Wewnętrzne – forma rządzenia, pluralizm światopoglądowy, respektowanie potrzeb
społecznych
 Zewnętrzne – współpraca polityczna i ekonomiczna, integracja regionalna
4. Podmioty międzynarodowej współpracy kulturalnej
A. Państwa
 Dyplomacja kulturalna – oficjalny instrument polityki zagranicznej państw, wtórna do
międzynarodowych stosunków kulturalnych, tradycyjna polegała na jednostronnej
propagandzie (egoistyczne i ekspansywne realizowanie interesów rządów), obecnie na
zasadach wzajemności, uznaniu pluralizmu kulturowego i poszanowania wartości innych
kultur, służy kreowaniu pozytywnego wizerunku państwa
 Ważnym elementem dyplomacji kulturalnej jest propagowanie języka
 Dominacja kulturowa USA – rozprzestrzenianie kultury amerykańskiej, amerykanizacja
narzędzi produkcji kulturalnej




B. Organizacje międzynarodowe
1945 – powstanie UNESCO – Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i
Kultury, poprzedniczką była Komisja Współpracy Intelektualnej i Instytut Współpracy
Intelektualnej oraz Międzynarodowe Biuro Edukacyjne
Międzynarodowy Komitet Ochrony Światowego Dziedzictwa Naturalnego i Kulturalnego –
812 pozycji, w tym 628 kulturalnych, 160 naturalnych i 24 mieszane w 137 państwach
W skali regionalnej Rada Europy – celem jest umocnienie demokracji, ochrona praw
człowieka i umacnianie rządów prawa oraz uświadamianie i ugruntowywanie europejskiej
tożsamości kulturowej – w ramach RE Europejska Konwencja Kulturalna z 1954 (Rzym);
RE zajmuje się ochroną europejskiego dziedzictwa kulturowego i różnorodnością kultur
UE – ograniczenia w przepływie przedmiotów artystycznych o wartości historycznej i
archeologicznej, na mocy Uroczystej Deklaracji Stuttgarckiej z 1983 konieczność
ściślejszej współpracy w dziedzinie kultury, inicjatywy: Europejskie Miasto Kultury





C. Organizacje pozarządowe
Pozarządowe organizacje międzynarodowe – stricte międzynarodowe – zasięg lokalny lub
regionalny
Pozarządowe organizacje niemiędzynarodowe działające na obszarze poszczególnych
państw – tzw. trzeci sektor – obywatelski np. Fundacja Batorego w Polsce
Często status konsultacyjny przy międzyrządowych
Cele: pogłębianie współpracy w dziedzinie kultury, współpraca w zakresie muzyki,
upowszechnianie znajomości języków obcych i literatury, etc.
Organizacje religijne – specyficzne np. YMCA od 1855 – Stowarzyszenie Chrześcijańskiej
Młodzieży Męskiej
5. Zagraniczna polityka kulturalna Polski
 Istotna z uwagi na brak własnej marki przemysłowej czy oferty turystycznej
 Promocja kulturalna państwa
 Prowadzona przez MSZ, instytuty polskie, ambasady i konsulaty generalne
 Swoboda placówek w definiowaniu form promocji
 MSZ, Min. Kultury i Dziedzictwa Narodowego, MEN, MSWiA, Komitet Badań Naukowych
 2000 – powołanie Instytutu Adama Mickiewicza
UNIA EUROPEJSKA W POLITYCE ZAGRANICZNEJ POLSKI PO
1989
Wyróżnić można 5 głównych faz:
- 1989 – 1990 – normalizacja, nawiązywanie i instytucjonalizacja kontaktów ze Wspólnotami
Europejskimi
- 1991 – 1997 – rozwój stosunków umownych i dialogu politycznego w ramach stowarzyszenia
Polski ze Wspólnotami i państwami członkowskimi, maksymalizacja korzyści wynikających ze
statusu państwa stowarzyszonego i doprowadzenie do rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych
- 1998 – 2003 – negocjacje członkowskie
- 2003 – 2004 – aktywny obserwator i uczestnik procesów decyzyjnych
- od 1.05.2004 – członek
Wg Kuźniara:
- 1989-1992 – etap suwerenności – budowa przyszłych podstaw stosunków z sąsiadami
- 1993-1997 – priorytetem członkostwo w NATO
- od 1998 – priorytetem członkostwo UE
FAZA 1989-1991
 Odrzucenie idei neutralności
 Priorytetem szeroko pojęta polityka europejska jako „powrót do Europy” – współtworzenie
bezpieczeństwa europejskiego przy KBWE i WE i RE, współpraca z ZSRR i Niemcami,
stosunki z państwami zachodnimi, USA, rozbudowa stosunków z państwami
pozaeuropejskimi, łączność z Polonią; nawiązanie dobrosąsiedzkich stosunków w regionie
(2 aspekty)
 Europocentryzm polityki zagranicznej
 1988 – deklaracja między RWPG a EWG o wzajemnym uznaniu, która zakończyła okres
nienormalnych stosunków między stronami, od 1989 misja Polski przy EWG
 1990 – formalny wniosek Polski o rozpoczęcie negocjacji o stowarzyszeniu, rząd
przedstawia memorandum w sprawie stowarzyszenia z EWG, I tura negocjacji rusza w XII
1990, na czele delegacji Jarosław Mulewicz, trwały do XI 1991
 Układ Europejski ustanawiający Stowarzyszenie podpisano 16.12.1991 w Brukseli,
ratyfikowany przez Polskę w X 1992
 Członek Rady Europy od XI 1991
 Porozumienie o współpracy z OECD z 1991 (członek od 1996)
FAZA 1991-1997
 Członkostwo mogło być osiągnięte 2 sposobami: po spełnieniu kryteriów określonych TWE
i TUE lub wystąpieniem nadzwyczajnych okoliczności politycznych przez decyzję
polityczną
 Układ Europejski stworzył między UE a Polską stowarzyszenie nowego typu, bo w sferze
ekonomicznej objął praktycznie wszystkie dziedziny współpracy gospodarczej,
podstawowym celem było stworzenie w ciągu 10 lat strefy wolnego handlu towarami
przemysłowymi, cel osiągnięto 1.01.2002
 1992 – złożenie na ręce procedencji brytyjskiej memorandum członków Grupy
Wyszechradzkiej o wzmocnieniu integracji z WE, reakcją WE był raport Komisji o
ściślejszym zbliżeniu z państwami Europy Środkowej i Wschodniej z Edynburga
 1993 – formalne uznanie rozszerzenia za cel WE, na posiedzeniu Rady Europejskiej w
Kopenhadze – kryteria kopenhaskie
 1994 – wejście w życie Układu Europejskiego – Polska zyskała status państwa
stowarzyszonego
 8.04.1994 – na ręce procedencji greckiej złożony oficjalny wniosek o przyjęcie do UE
 Formuła iberyjska – potraktowanie okresu stowarzyszenia jako przygotowawczego do
pełnego członkostwa
 1995 – decyzja szczytu Rady Europejskiej, Madryt – negocjacje akcesyjne mają rozpocząć
się w 6 miesięcy od zakończenia konferencji międzyrządowej 1996 roku, Polska nie wzięła
w niej udziału, ale przygotowała dokument określający swe oczekiwania w sprawie reform
instytucjonalnych Unii i przyszłego kształtu integracji europejskiej
 1996 – kwestionariusz avis od KE, z 23 pytaniami dot. życia publicznego w Polsce, w 1997
Komisja opublikowała dokument „Agenda 2000 – Wyzwania do poszerzenia” z pozytywną
opinią i rekomendacją dla Rady Europejskiej otwarcia negocjacji akcesyjnych
 1997 – decyzje Rady Europejskiej o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych
FAZA 1998-2002
Proces negocjacyjny – 6 etapów:
 Screening – przegląd polskiego prawodawstwa pod kątem zgodności ze wspólnotowym
 Przygotowanie i złożenie polskiego stanowiska negocjacyjnego – rząd polski składał
oficjalną deklarację dotyczącą negocjowanego działu prawa europejskiego
 Polska otrzymywała stanowisko negocjacyjne państw UE, co otwierało de facto negocjacje
na szczeblu ambasadorów lub MSZ
 Przygotowywanie informacji wyjaśniających stanowisko polskie, przesyłanie do Brukseli
 Spotkania grup ekspertów i wypracowywanie wspólnych stanowisk
 Tymczasowe zamknięcie negocjacji do końca procesu
Komitet Integracji Europejskiej – ustawa z 1996:
- działania koncepcyjne, informacyjne, kadrowe w kwestiach integracyjnych
- przewodniczącym premier rządu, członkami z urzędu niektórzy ministrowie
- bieżące kierownictwo – urzędnik w randze sekretarza stanu
- organem pomocniczym jest Urząd Komitetu Integracji Europejskiej
- 1997 – powołanie Międzyresortowego Zespołu ds. Przygotowań Negocjacji Akcesyjnych z UE –
premier, MSZ, sekretarz KIE i główny negocjator
- Pełnomocnik Rządu ds. Negocjacji o Członkostwo – I Jan Kułakowski, II Jan Truszczyński
1998 – przedłożenie stanowiska negocjacyjnego w obszarze WPZiB, otwarcie negocjacji w 7
pierwszych obszarach, zamknięte w 2000
W negocjacjach uwzględniono reformowanie gospodarki, upowszechnianie wartości
demokratycznych i praw człowieka, stabilizację sytuacji w regionie.
2000 – Nicea – przyjęcie harmonogramu zakończenia negocjacji
2002 – Kopenhaga – zakończenie negocjacji akcesyjnych, uroczyste podpisanie Traktatu
Akcesyjnego 16.04.2003 w Atenach (Kwaśniewski, Miller, Cimoszewicz, Hubner)
FAZA 2003-2004

Od podpisania do maja 2004 status aktywnego obserwatora z prawem udziału w obradach
organów, przedstawiania stanowisk bez udziału w podejmowaniu decyzji
REŻIMY MIĘDZYNARODOWE
1. Reżimy jako forma instytucji międzynarodowych
 Połączenie norm prawa międzynarodowego oraz stałych organów w postaci komitetów,
komisji, organizacji międzynarodowych weryfikujących realizację uzgodnionych norm
 Wynik procesu instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych
 Etymologicznie instytucja z łac. Institutio – urządzenie czegoś, tradycja, nawyk
 Instytucja – zespół trwałych praktyk i określających pożądane zachowania określonych
podmiotów w określonych sytuacjach
 Instytucje to względnie trwałe konstrukcje społeczne, tworzone w drodze negocjacji i
akceptowane kolektywnie, tworzące wzorce pożądanych zachowań społecznych, przez swą
trwałość dążące do powtarzalności zachowań uczestników stosunków międzynarodowych
 Instytucje mają charakter pragmatyczny, utylitarny, mają regulować interakcje i więzi
uczestników, wprowadzać ład do społeczności międzynarodowej, służyć kooperacji,
realizacji wartości, interesów i celów określonych grup
 Formy instytucji MN: organizacje międzynarodowe, reżimy, zwyczaje
2. Istota i specyfika
 Reżimy – zasady, normy, procedury decyzyjne wokół których następuje zbieżność
oczekiwań podmiotów w określonej dziedzinie stosunków międzynarodowych
 4 elementy struktury: zasady, normy, reguły, procedury decyzyjne
 Zasady – duży poziom ogólności, określanie zjawisk i wartości, do których państwa mają
dążyć, służą interpretacji rzeczywistości, zawierają cele działania
 Normy – kreują standardy zachowań, nie muszą być prawnie wiążące
 Reguły – przepisy i zakazy
 Procedury – ściśle sformalizowane, techniczne
 Reżimy funkcjonują w wąskich, ściśle sprecyzowanych obszarach; nie są tożsame z
umowami międzynarodowymi, najczęściej na ich podstawie powstają
 Ważnym elementem reżimów są komisje, etc. nadzorujące proces wykonywania
uzgodnionych regulacji
 Procedury weryfikacji reżimów – zwykle obowiązek składania przez państwa sprawozdań z
wykonywania przyjętych regulacji, okresowe konferencje przeglądowe, inspekcje, itd.
 Służą kooperacji zachowań państw
 Przezwyciężają mechanizmy racjonalności indywidualnej
 Tworzą normatywno – instytucjonalne ramy działania zapewniające minimum
wzajemności zachowań
 Poprawiają komunikację między państwami
 Czynią interakcje grą powtarzalną
3. Problem skuteczności
 Skuteczność mierzona za pomocą wpływu reżimu na zakres modyfikacji zachowań państw
oraz wpływ na rozwiązanie konkretnych problemów międzynarodowych
 Problem wpływu na zachowania państw wyjaśnia mechanizm kija i marchewki
 U podstaw tworzenia leży przekonanie o ich przyczynianiu się do uzyskiwania wzajemnych
korzyści, które w innym przypadku byłyby trudne do osiągnięcia
TRANSNARODOWE SIECI W STOSUNKACH
MIĘDZYNARODOWYCH
1. Istota sieci
 Sieć – pod względem semantycznym złożony system lub grupa powiązanych ze sobą
elementów – rzeczy lub ludzi
 Wg KE sieci są arteriami jednolitego rynku – sieci fizyczne (transportowe, energetyczne i
telekomunikacyjne) – infrastruktura podbudowująca współczesne społeczeństwa i
spinająca gospodarki narodowe
 Sieci niefizyczne – w korporacjach transnarodowych przekształcających swoją strukturę
wewnętrzną w sieciową (wewnątrzkorporacyjne) i tworzące sieci między sobą
(międzykorporacyjne)
 Gospodarcze – interakcje i przepływy informacji, dóbr, usług i kapitału
 Społeczne – system komunikacji, współpracy, partnerstwa między grupami lub
instytucjami, tworzone przez NGOs, grupy interesów, instytucje publiczne i prywatne
 Istniejące sieci rzadko zawierają nazwę sieć np. Sieć Współpracy 7 Wysp M. Bałtyckiego,
Związek Miast Bałtyckich, Liga Miast Historycznych
Cechy charakterystyczne sieci:
- samoorganizująca się – oparta na związkach oddolnych, o charakterze dynamicznym
- współpraca – dominacja transakcji i przepływów zorientowanych na członków sieci,
wymagających pewnych wzajemnych zobowiązań i świadczeń
- niehierarchiczna – więzi między aktorami dwukierunkowe, horyzontalne, dające możliwość
jednakowego wpływu na zbiorowe decyzje sieci, brak monopolu i nadrzędności
- elastyczna – w sensie organizacyjnym, możliwość modyfikacji
- topologiczna – powstawanie więzi między podmiotami wcześniej ze sobą przestrzennie
niepowiązanymi, nawet odizolowanymi
- zorientowane na współdziałanie
- koordynacyjne – nastawione na zaufanie i partnerską współpracę
- zintegrowane funkcjonalnie
Podstawą kształtowania sieci są więzi między podmiotami ze sobą wcześniej niepowiązanymi.
2. Typy sieci
 Wymiany – wyróżniane z uwagi na przepływy zasobów między aktorami
o Szczytowe – formalne struktury międzynarodowe utworzone na rzecz koordynacji i
reprezentacji wspólnych interesów subpaństwowych jednostek terytorialnych wobec
instytucji państwowych i międzynarodowych np. Zjednoczone Miasta i Władze
Regionalne; złożona struktura wewnętrzna, mega-sieci
o Przestrzenne – z uwagi na cechy fizyczne aktorów terytorialnych mogą być zwarte
(złożone z jednostek terytorialnych sąsiadujących ze sobą, trans graniczne, w wersji
sformalizowanej zwane jako euroregiony, gdzie pierwszym był w 1958 holendersko –
niemiecki Euregio) lub rozproszone; lub na szczeblu jednostki terytorialnej
komunalne (z jednostek o charakterze lokalnym) i regionalne tworzące regiony.
3 poziomy regionów: duże np. niemieckie landy, średnie np. regiony francuskie,
małe np. włoskie prowincje.
Rozproszone tworzone są z jednostek niegraniczących ze sobą, ale o podobnych
cechach geograficznych.
o Tematyczne – powstające wokół określonego zagadnienia, współpraca w danej
kwestii np. Miasta Przyjazne Rowerzystom
o Sektorowe – podmioty o takich samych lub podobnych cechach ekonomicznych,
mają rozwijać współpracę celem wspomagania rozwoju gospodarczego wspólnego
sektora lub jego restrukturyzacji np. Stowarzyszenie Europejskich Regionów
Przemysłowych
 Polityki – grupa lub zbiór organizacji powiązanych ze sobą zależnościami w sferze
zasobów i wyróżniającą się od innych grup lub zbiorów przerwami w strukturze tych
zależności, tworzone w poszczególnych sektorach lub podsektorach działań politycznych,

w Europie prawie we wszystkich dziedzinach działalności UE; aktorami jednostki, grupy
interesów, eksperci, etc.
o Problemowe - zorganizowane wokół pewnego zagadnienia, bardziej otwarte,
wewnętrznie zróżnicowane, bez charakteru formalnego
o Wspólnoty polityki – ograniczone członkostwo, większa spoistość wewnętrzna,
szeroki zakres wspólnoty interesów i wartości, częste kontakty między aktorami
Relacji międzyrządowych – do wszystkich relacji na poziomie ponadnarodowymi,
państwowym i subpaństwowym (regionalnym i lokalnym)
o Hierarchiczny – relacje o charakterze odgórnym, brak bezpośredniego kontaktu
między szczeblem ponadnarodowym a subpaństwowym, pośrednikiem jest rząd
narodowy
o Konsultacyjny – model oparty na relacjach konsultacji, czyli wymiany opinii
między 3 poziomami władzy, rząd narodowy i subpaństwowy mają bezpośredni
dostęp do władzy ponadnarodowej
o Uczestniczący – władza subpaństwowa może wpływać na ponadnarodową na 5
sposobów: przez swój rząd narodowy, bezpośrednio, bezpośrednio ale wspólnie z
rządem narodowym, przez stowarzyszenie władz subpaństwowych, sieć
transnarodową jednostek terytorialnych
3. Klasyfikacje sieci
o Wg liczby aktorów tworzących
 Dwustronne – związki bliźniacze, partnerskie, siostrzane np. miasta podzielone
 Wielostronne
o Ze względu na czas trwania
 Ad hoc – odpowiedź na konkretne zapotrzebowanie, czasowy i celowy charakter
 Trwałe
o Ze względu na realizowane funkcje
 Wymiana informacji
 Lobbing
 Promocja
 Integracja
 Materialne – gospodarowanie fizycznymi zasobami
 Niematerialne – wymiana doświadczeń, wiedzy, podejmowanie współpracy
kulturalnej i międzyludzkiej, promocja
o Ze względu na członkostwo
 Otwarte – swoboda przyłączania
 Ograniczone – wymagane spełnienie warunków dostępu
o Ze względu na zakres przedmiotowy
 Wielotematyczne
 Wyspecjalizowane
 Platformy sieciowe – koordynatorzy istniejących mniejszych sieci
 Subsieci – tworzone, gdy sieć ma charakter wielowarstwowy i następuje podział
zadań na węższe zagadnienia
o Ze względu na stopień zorganizowania
 Sformalizowane – oparte na podstawie prawnej, funkcjonują w oparciu o prawo
wewnętrzne państwa, mają postać stowarzyszenia
 Nieformalne – powstają na podstawie porozumień bez charakteru prawnego, słaba
organizacja wewnętrzna
o Ze względu na stopień podobieństwa tworzących sieć
 Synergii – sieć homogeniczna, tworzona przez aktorów podobnych do siebie o
podobnych interesach i zasobach
 Komplementarne – heterogeniczna, tworzona przez wyspecjalizowanych aktorów
4. Znaczenie sieci transnarodowych w międzynarodowych stosunkach politycznych
 Demokratyzacja stosunków, racjonalizacja, zwiększenie efektywności działania,
bezpośredni dostęp podmiotów do procesów decyzyjnych
 Uzupełnianie tradycyjnego wymiaru integracji europejskiej
 Uproszczenie procesu konsultowania decyzji z podmiotami społecznymi i regionalnymi
 Uporządkowanie lobbingu w UE


Aktywizacja władz lokalnych i regionalnych, wzmocnienie dialogu
Wzmocnienie zasady subsydiarności i poczucia europejskości
PROCESY INTEGRACYJNE W EUROPIE
1. Rozwój idei integracyjnych
Integracja międzynarodowa – wielostronny proces zbliżania się i łączenia dwóch lub więcej
państw w ramach którego wykształcają się reguły prawne i odpowiednie struktury kierownicze
W ramach EU:
- przejście od wspólnot sektorowych (EWWiS) do UE
- zwiększanie płaszczyzn integracji od unii celnej i wspólnego rynku po wspólną walutę i
koordynację działań międzynarodowych
- utrwalanie się wewnętrznych więzi wspólnotowych
- rozbudowa wspólnotowego systemu prawnego
- kształtowanie wspólnej tożsamości europejskiej
Integracja europejska bazuje na trwałym dorobku cywilizacyjnym – triadzie europejskiej –
kulturze greckiej, prawie rzymskim i uniwersalistycznych ideach chrześcijańskich
Liczne, historyczne plany pokojowego rozwoju Europy – Święte Przymierze, Liga Europejska,
Unia Paneuropejska, propozycje Stanów Zjednoczonych Europy (Victor Hugo, Kaustky, Briand,
Naumann, Churchill). Po II WŚ wiele ruchów paneuropejskich np. Europejska Unia Federalistów,
Europejska Unia Parlamentarna, Nowe Ekipy Międzyrządowe.
Kongres federacjonistów – Haga, 1948 – „ojcowie Europy” – Churchill, Alcide De Gasperi, Robert
Schumann, Jean Monet, Konrad Adenauer, Paul Henri Spaak
Etapy integracji:
-
Działania ruchów zjednoczeniowych
Podwojenie liczby państw członkowskich, pojęcie tworzenia unii gospodarczej
I politycznej
Utworzenie UE i roszczerzenie płaszczyzn współpracy
2. Główne koncepcje integracji europejskiej
 Konfederacyjna
 Federacyjna
 Funkcjonalna
Koncepcja
Założenia
Konfederacyjna
 Poparcie dla ścisłej współpracy państw narodowych
 Niechętni wobec intensyfikacji działań ponadnarodowych
 Popierają luźną integrację
 Państwa zachowują jak najwięcej suwerennych uprawnień
 Charles de Gaulle – utworzenie Rady Europejskiej, idea
Europy państw jako Europa ojczyzn, potem Margaret
Thatcher
Federacyjna
 Dążą do przyspieszenia integracji i utworzenia federacji
państw z ponadnarodowymi organami władczymi
 Koncepcja tworzenia Stanów Zjednoczonych Europy
 Altiero Spinelli, Denis de Rogemont, Joschka Fischer
Funkcjonalna
 Stanowisko pośrednie
 Stopniowa integracja dostosowana do warunków
zewnętrznych
 Integracja od spraw łatwiejszych po skomplikowane
 Ernest Haas, Leon Lindberg, Karl Deutsch
 Metoda Monneta – dokonywanie stopniowych przemian krok
po kroku
Generalnie dominacja federalizmu (np. instytucje, wspólne polityki) i konfederalizmu (odrębne
systemy prawne państw członkowskich, odrębne władze, narodowe armie, policja, sądy, etc.).
Rozlewanie procesów zjednoczeniowych – SPILL-OVER – zacieśnienie współpracy w jednej sferze
spowodowało nasilenie współdziałania w kolejnych sferach, a uprawnienia państw narodowych
były stopniowo przekazywane na struktury i decyzje wspólnotowe
Schemat rozwoju integracji:
 Strefa wolnego handlu
 Unia celna
 Wspólny rynek
 Unia gospodarcza i walutowa
 Unia gospodarczo – polityczna
3. Rozwój organizacji i działań integracyjnych
 1949 – powstanie Rady Europy, skupiającej się na problematyce społecznej, kulturalnej i
prawnej, działalność konsultatywna i koordynacyjna
 EWWiS – 1951 – Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg – wspólny rynek w
zakresie węgla, stali, złomu i koksu
 EWG – 1957 – początkowo unia celna, potem wspólny rynek ze swobodnym przepływem
towarów, kapitału, usług i siły roboczej
 EURATOM – 1957
 Plan Marshalla – dla przyjęcia powołana Organizacja Europejskiej Współpracy
Gospodarczej
 1949 – NATO – USA, Kanada, UK, Francja, Belgia, Dania, Holandia, Islandia,
Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Włochy
 Traktat z Maastricht - 1992 – powołanie UE jako 3 filary – wspólnotowe problemy
gospodarczo – społeczne, wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, współpraca
międzyrządowa w zakresie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych (Europol i Eurojust)
4. Kierunki międzynarodowej działalności UE
 Największa na świecie wspólnota, organizacja MN
 Wielostronny uczestnik życia międzynarodowego
 Największa potęga handlowa świata, I miejsce w światowym eksporcie (główny udział
Niemiec), drugie w imporcie, główny konkurent handlowy USA
 Największy dostarczyciel pomocy rozwojowej na świecie w ramach OECD, program PHARE
dla byłych państw RWPG, TACIS dla postradzieckich, MEDA dla śródziemnomorskich
 Działalność polityczno – dyplomatyczna – motorem integracji Francja i Niemcy
 Rdzeń kulturowo – cywilizacyjny Europy
 Utrwalanie warunków bezpiecznego rozwoju społeczeństw
REGION I REGIONALIZM W STOSUNKACH
MIĘDZYNARODOWYCH
1. Pojęcie regionu
Region w stosunkach międzynarodowych odnosi się zwykle do określonej treści geograficznej.
Stanowi wyodrębnioną geograficznie przestrzeń, do której odnosi się współdziałanie państw bez
względu na ich położenie w stosunku do regionu. Sama więź geograficzna nie przesądza o
istnieniu regionu w stosunkach międzynarodowych.
Najważniejsze części składowe pojęcia:
- przestrzeń charakteryzująca się bliskością geograficzną
- czynniki historyczne, gospodarcze, kulturalne sąsiadujących państw
- jedność społeczno – ekonomiczna, polityczno – strukturalna
Region obiektywnie – obok elementy geograficznego, także realnie kształtujące się na tym
obszarze więzi międzypaństwowe i transnarodowe, zarówno w dziedzinie politycznej, jak i
gospodarczej i kulturowej
Subiektywnie – wola zainteresowanych państw dla członkostwa w regionie
2. Pojęcie regionalizmu
 Bezpośrednio związany z pojęciem regionu, jego uwarunkowania mają określone związki
historyczne, uwypuklające jego charakter i funkcje
 Doktryna polityczna stosunków międzynarodowych głosząca potrzebę prowadzenia
polityki zmierzającej do pobudzenia specjalnych stosunków między różnymi narodami w
danej strefie geograficznej
 Wg Haliżaka regionalizm można ujmować pięciorako: utożsamiając go z rozwojem
organizacji regionalnych, traktując jako alternatywę wobec współpracy globalnej do
rozwiązania problemów dotyczących określonej grupy państw, jako etap pośredni między
państwem narodowym a organizacją czy rządem światowym, jako zewnętrzny wyraz
indywidualnych dążeń państw danego regionu do współdecydowania w celu zapewnienia
sobie bezpieczeństwa lub zinstytucjonalizowania współpracy gospodarczej lub jako
narzędzie polityki zagranicznej państw
 Określona koncepcja społeczno – kulturowa, podkreślająca odrębność danego regionu
 Regionalizm nie umiejscawia państw w fizycznej przestrzeni, ale bierze pod uwagę
długotrwałe tendencje rozwojowe związane z dążeniem państw ku lepszemu zaspokajaniu
własnych potrzeb, zapewnienia bezpieczeństwa, podwyższania poziomu życia obywateli i
współudziału w życiu międzynarodowym
 Kontynentalizm – gdy regionalizacja dotyczy całego kontynentu
 Regionalizm jest dynamicznym procesem międzynarodowym, zbliżającym uczestników
środowiska międzynarodowego na danym obszarze lub w związku z pewnym obszarem
3. Europa
 Region Europa może być używany w 3 znaczenia: geograficznym (od Atlantyku po Ural,
umownie), kulturowym (określony krąg kulturowy) i politycznym (wg Monneta „ojca
Europy” Europa nigdy nie istniała i trzeba ją dopiero stworzyć)
 Po upadku żelaznej kurtyny wyodrębniła się Europa Środkowa, jako subregion traktuje
się też Skandynawię oraz Bałkany
 Po II WŚ utrata pozycji Europy, znaczny stopień zależności od pozaeuropejskich
gospodarek np. surowce
Rada Europy – od 5.05.1949, organizacja konsultacyjno – koordynacyjna, skoncentrowana na
obronie praw człowieka, propagowaniu demokracji, kwestiach społecznych, etc., obecnie 46
państw ( w tym od 1996 także Rosja, dodatkowo Gruzja, Armenia, Azerbejdżan)
NATO – 4.04.1949, ponadregionalny sojusz obronny
OBWE – od 1995, kontynuacja KBWE, obecnie 55 państw, celem realizacja bezpieczeństwa
kooperacyjnego, opartego na wartościach liberalnych
4. Wspólnota Niepodległych Państw
 12 państw obszaru postsowieckiego, wcześniej republik związkowych ZSRR (Armenia,
Azerbejdżan, Białoruś, FR, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan,
Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan)
 WNP od 8.12.1991 – cele w Deklaracji Ałmackiej – wspólne działania w dziedzinie polityki
zagranicznej, stworzenie wspólnej polityki ekonomicznej, systemów transportowych i
komunikacyjnych, ochrony środowiska naturalnego, polityki migracji i zwalczania
przestępczości zorganizowanej
 Najsilniejsza integracja w ramach Państwa Związkowego Białorusi i Rosji z 1996
 Euroazjatyckie Stowarzyszenie Gospodarcze – FR, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan,
Tadżykistan – tzw. twarde jądro WNP – od 2000, Ukraina i Mołdawia o statusie
obserwatora
 Kaukaska Czwórka – FR, Armenia, Azerbejdżan, Gruzja – 1996
 Wspólna Przestrzeń Gospodarcza – Rosja, Białoruś, Kazachstan, Ukraina


Organizacja Traktatu o Bezpieczeństwie Zbiorowym – 1992 – FR, Armenia, Kazachstan,
Kirgistan, Tadżykistan, Uzbekistan, Azerbejdżan, Białoruś i Gruzja
Bez udziału Rosji: GUUAM (Gruzja, Ukraina, Uzbekistan, Azerbejdżan, Mołdawia) – od
1997, wspierany przez USA i UE, na celu umocnienie niezależności politycznej członków i
zapewnienie stabilności w regionie oraz Współpraca Środkowoazjatycka z 2002
(Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Uzbekistan)
5. Środkowy Wschód i Azja Centralna
 Geograficznie obszar od wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego z Cyprem i Turcją po
Egipt, Sudan, Etiopię, Erytreę, Płw. Arabski i Wyżynę Irańską – Środkowy Wschód
 Azja Centralna – Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Uzbekistan, Turkmenistan
 Ważne znaczenie geostrategiczne, z uwagi na możliwość dominacji nad basenem Oceanu
Indyjskiego
 Dostęp do złóż ropy, upraw bawełny
 Turcja – członek NATO, proeuropejska polityka
 Iran – antyzachodni
 Klub atomowy – Iran, Pakistan
 Rywalizacja sunnitów i szyitów
6. Azja i Pacyfik
 Geograficznie państwa na obszarze 4 kontynentów: Azji, Australii, Ameryki Północnej i
Południowej
 4 subregiony: Azja Północno – Wschodnia (Rosja, Japonia, Chiny, Koree, Tajwan,
Mongolia), Azja Południowo – Wschodnia (Birma, Wietnam, Laos, Kambodża, Tajlandia,
Brunei, Malezja, Indonezja, Singapur, Filipiny), Oceania z Australią i Nową Zelandią oraz
Ameryka Północna z USA, Kanadą i Meksykiem
 Brak ściśle geograficznego charakteru
 Coraz większa rola Australii, ChRL
 Poważne zagrożenie nuklearne ze strony Korei
 Spory terytorialne
 Niski poziom instytucjonalizacji stosunków w regionie
 Integracja gospodarcza głównie przez strefy wolnego handlu – AFTA, NAFTA, CER, APEC
 W zakresie bezpieczeństwa – ASEAN, ANZUS
7. Bliski Wschód
 Kolebka cywilizacji, miejsce narodzin 3 wielkich religii
 Zasoby energetyczne
 Near East, Persian Gulf, North Africa – subregiony
8. Afryka
 Sahara jako naturalna granica między Afryką Północną (ludy europeidalne) a
Subsaharyjską (negroidzi)
 Teren oddziaływania 3 religii: animizmu, islamu, chrześcijaństwa
 Teza Gunthera – istnieją 2 Afryki
 Zdecydowana większość państw młoda, na 53 państwa 49 niepodległość po II WŚ
 Dużo państw najsłabiej rozwiniętych w regionie
 Region dużych potencjalnych możliwości ekonomicznych
 Marginalizacja na arenie międzynarodowej
 Organizacja Jedności Afrykańskiej – 1963, od 2002 zastąpioną Unią Afrykańską
 Integracja raczej postulowana, niż obiektywnie zachodząca – ECOWAS (Wspólnota
Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej), COMESA, UMA (Unia Arabskiego Maghrebu)
 Mocarstwa regionalne – brak wyraźnej dominacji, brak rywalizacji o przywództwo
regionalne, struktura władzy w regionie egalitarna
 Mocarstwami w regionie mogłoby być Algieria, Egipt
 Libia – ambicje przywódcze
 RPA
 Prywatyzacja przemocy podczas konfliktów
9. Ameryka Łacińska i Karaiby
 6 subregionów: Meksyk, Ameryka Środkowa, Andy, La Plata, Brazylia, Karaiby
 Jeden z najbardziej zwartych i odrębnych regionów, z określoną i trwałą tożsamością
 Podsystem w globalnym systemie stosunków międzynarodowych – państwa bliskie
geograficznie, wysoki stopień instytucjonalizacji stosunków politycznych i gospodarczych,
duża dynamika i intensywność reakcji, świadomość identyfikacji i tożsamości regionalnej,
 OPA – Organizacja Państw Amerykańskich – porozumienie regionalne, jako region w
Radzie Gospodarczo – Społecznej ONZ
 33 niepodległe państwa i 12 terytoriów zależnych
 Dominacja republik demokratycznych
 Organizacje: OPA, Organizacja Państw Wschodnich Karaibów, Grupa z Rio
 Iberoamerykańska Wspólnota Narodów – organizacja międzyregionalna – problemy 19
państw latynoamerykańskich i 3 europejskich – Hiszpanii, Portugalii i Andory
 Szczyty Państw Amerykańskich – nowa forma dyplomacji
 Koncepcja otwartego regionalizmu – w rozwoju gospodarczym
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE
1. Istota bezpieczeństwa międzynarodowego
„Bezpieczeństwo" wywodzi się od łac. secu-ritus i w czasach rzymskich oznaczało polityczną
stabilność. Dotyczyło funkcjonowania państwa i odnosiło się głównie do jego wnętrza. Z czasem
zaczęto je także utożsamiać z ochroną przed przemocą zewnętrzną. W czasach państw
narodowych, a zwłaszcza w XX wieku, który w swoisty sposób „wylansował" to pojęcie, stało się
ono częścią polityki zagranicznej służącej realizacji bezpieczeństwa narodowego, a po
zakończeniu zimnej wojny także coraz częściej bezpieczeństwa międzynarodowego.
Słownik języka polskiego identyfikuje bezpieczeństwo z pewnością, zabezpieczeniem oraz
brakiem zagrożenia i ochroną przed nim. Podobnie w A Dictionary of Social Sciences wydanym
przez UNESCO bezpieczeństwo utożsamiano z pewnością i brakiem zagrożenia fizycznego albo
ochroną przed nim.
Przedmiotem dyskusji i kontrowersji są koncepcje zapewniania bezpieczeństwa takie jak:
„bezpieczeństwo zbiorowe", „wspólne bezpieczeństwo", „bezpieczeństwo wszechstronne",
„bezpieczeństwo kooperacyjne". Wszystkie wynikają ze szczególnej złożoności i wieloznaczności
tego pojęcia, podkreślają jego szczególne znaczenie dla praktyki politycznej, ale i wyjaśniania
stosunków międzynarodowych oraz wskazują na potrzebę porządkowania tego obszaru analizy.
W nauce o stosunkach międzynarodowych występuje ugruntowany podział na
bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe. Podział ten pokazuje jednak ewolucję
rozumienia bezpieczeństwa z odwołaniem się do pojęć cząstkowych. Punktem wyjścia tego
procesu było bezpieczeństwo narodowe, i to ujmowane wąsko z perspektywy zewnętrznych
zagrożeń wojskowych. Już w połowie lat czterdziestych XX w. W. Lippmann wskazywał, że naród
jest bezpieczny, gdy nie musi rezygnować ze swych podstawowych interesów w celu uniknięcia
wojny lub gdy zaatakowany, jest w stanie obronić te interesy, wygrywając wojnę. Definicja ta
zakładała, że poziom bezpieczeństwa państwa wzrasta lub opada wraz z jego zdolnością do
powstrzymania ataku zewnętrznego. Podobnie w latach sześćdziesiątych M. Berkovitz i P. Bock
utożsamiali bezpieczeństwo z państwem i usuwaniem zagrożeń. Wskazywali, iż oznacza ono
zdolność państwa do ochrony wartości wewnętrznych przed zagrożeniami zewnętrznymi. Tym
samym pojęcie bezpieczeństwa narodowego szczególnie akcentuje problem zagrożeń
zewnętrznych i ochrony przed nimi. Cel ten ma być osiągany poprzez formułowanie i realizację
narodowej polityki bezpieczeństwa, która zakłada dążenie do ochrony państwa i społeczeństwa
przed zagrożeniami zewnętrznymi.
Bezpieczeństwo międzynarodowe łączy zaś bezpieczeństwo państwa, ale i innych
uczestników stosunków międzynarodowych, ze sposobem zorganizowania i
funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Oznacza to, że narodowe interesy
bezpieczeństwa są wkomponowane w szersze struktury ładu międzynarodowego, zwłaszcza w
mechanizmy jego instytucjonalizacji, przejrzystości, przewidywalności i stabilizacji.
Istotnym problemem definiowania i rozumienia zjawiska bezpieczeństwa w stosunkach
międzynarodowych jest dylemat jego charakteru obiektywnego czy subiektywnego.
Jedni, jak chociażby R. J. Art, uważają, że jest ono zjawiskiem subiektywnym i dotyczy
większego lub mniejszego stopnia poczucia bycia bezpiecznym. O. Waever wskazywał nawet, że
dane zjawisko staje się problemem bezpieczeństwa, jeżeli tak zostanie zdefiniowane przez
piastunów władzy. Z kolei inni uważają, że jest ono zjawiskiem obiektywnym, określonym przez
brak zagrożeń dla istnienia i funkcjonowania państw i innych uczestników stosunków
międzynarodowych.
Na współwystępowanie tego co obiektywne i tego co subiektywne w analizie zjawiska
bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych wskazał D. Frei w opracowanym przez siebie
już w latach siedemdziesiątych modelu. Obejmuje on następujące elementy:




stan braku bezpieczeństwa jest wówczas, gdy występuje duże zagrożenie zewnętrzni-, a
postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe;
stan obsesji występuje wówczas, gdy nieznaczne zagrożenia postrzegane są jako duże;
stan fałszywego bezpieczeństwa mi miejsce wówczas, gdy poważne zagrożenia zewnętrzne
postrzegane są jako niewielkie;
stan bezpieczeństwa jest wówczas, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a jego
postrzeganie jest prawidłowe.
Na współwystępowanie obiektywnych i subiektywnych elementów zjawiska bezpieczeństwa w
stosunkach międzynarodowych wskazuje koncepcja dylematu bezpieczeństwa, opracowana
przez J. Herza na początku lat pięćdziesiątych XX wieku. U jej podstaw legło założenie, że
bezpieczeństwo narodowe, a raczej jego brak, jest wynikiem poliarchicznej, zdecentralizowanej,
oznaczającej występowanie obok siebie wielu niezależnych organizmów państwowych, struktury
środowiska międzynarodowego, która ma charakter obiektywny. Środowisko to w procesie
zapewniania bezpieczeństwa wymusza na państwach poleganie na własnych siłach. Tu jednak
działania państw na rzecz podniesienia poczucia własnego bezpieczeństwa, mogą prowadzić do
wzrostu poczucia braku bezpieczeństwa ze strony innych państw. Tym samym państwa własne
działania na rzecz bezpieczeństwa interpretują jako defensywne, ale takie same działania innych
państw w poliarchicznym środowisku międzynarodowym postrzegają jako ofensywne, zagrażające
ich bezpieczeństwu.
2. Zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego
Analizy bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych nie można odrywać od analizy jego
zagrożeń. Oba te zjawiska są ściśle ze sobą powiązane, gdyż w istocie problem bezpieczeństwa to
problem przeciwdziałania jego zagrożeniom lub zredukowaniu podatności na nie.
F. X. Kaufman definiował je jako możliwość wystąpienia jednego z negatywnie wartościowanych
zjawisk. Takie ich rozumienie oznacza, że z jednej strony, mają one charakter subiektywny i
dotyczą sfery świadomości ośrodka decyzyjnego, grup społecznych i jednostek, które pewne
zjawiska postrzegają jako niekorzystne, niebezpieczne. Z drugiej strony, mają charakter
obiektywny, związany z realnymi, niekorzystnymi działaniami innych uczestników stosunków
międzynarodowych, występującymi zjawiskami lub procesami oraz warunkującymi je
czynnikami.
Zagrożenia, tak jak całość zjawiska bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych,
są dynamiczne, zmienne i podlegają ewolucji. Dzieje się tak w warunkach dynamiki i zmienności
środowiska międzynarodowego.
Obok końca zimnej wojny do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego
na przełomie XX i XXI w. przyczyniają się przede wszystkim procesy pogłębiania współzależności
międzynarodowych i procesy globalizacji, które do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa
międzynarodowego zaczęły wnosić nową jakość. Całość tych zmian jest częścią stopniowego
odchodzenia od westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych i przechodzenia do
systemu późnowestfalskiego, i a w perspektywie powestfalskiego, czemu towarzyszy zanikanie
dotychczasowych i pojawianie się nowych zagrożeń bezpieczeństwa.
Po zakończeniu zimnej wojny i w warunkach coraz głębszych współzależności międzynarodowych
zagrożenia militarne przestają być jedynymi, chociaż w dalszym są one istotnymi. Obok nich
pojawiają się polityczne, społeczne, gospodarcze, ekologiczne i więc wzrasta rola zagrożeń
niemilitarnych.
Zagrożenia:





polityczno-militarnych zaliczono: niedostateczny rozwój wzorów współpracy w
dziedzinie bezpieczeństwa, trwanie mentalności zimnowojennej, próby tworzenia stref
wpływów, dominację koncepcji bezpieczeństwa opartego na równowadze sił, używanie siły
w rozwiązywaniu sporów wewnętrznych, niestabilność struktur politycznych, proliferację
broni nowego rażenia, terroryzm.
zagrożenia ludzkiego wymiaru bezpieczeństwa zaliczano do nich: naruszanie praw
człowieka, nacjonalizm, rasizm, ksenofobię, szowinizm, antysemityzm, nieprzestrzeganie
praw mniejszości etnicznych, fundamentalizm religijny, nietolerancji.
zagrożenia gospodarcze składają się: dysproporcje rozwojowe i migracje ludności na tym
tle, zależności państw od dostaw specyficznych surowców, niebezpieczeństwo zastąpienia
starych bloków wojskowych przez nowe bloki gospodarcze.
Za zagrożenia społeczne uznano: dezintegrację społeczeństw, marginalizację pewnych
społeczności, nie kontrolowaną migrację, handel narkotykami.
Do zagrożeń ekologicznych zaliczono: energetykę nuklearną i odpady
promieniotwórcze, handel niebezpiecznymi odpadami, technologie zagrażające rozwojowi
społeczeństw, degradację środowiska naturalnego.
Do głównych dających się zidentyfikować zjawisk i procesów tworzących zagrożenia
bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w warunkach procesów globalizacji
należą:
1) wzrost dostępu do technologii produkcji broni masowego rażenia, zwłaszcza broni jądrowej,
2) wraz z procesami globalizacji nastąpiła intensyfikacja transnarodowych zagrożeń
bezpieczeństwa;
3) groźba załamania się cyberprzestrzeni światowych finansów;
4) powiększanie się obszarów ubóstwa i możliwe na tym tle konflikty tak we wnętrzu państw jak i
w środowisku międzynarodowym;
5) brak zrównoważenia przepływu wartości kulturowych, które głównie z państw bogatych są
transmitowane do państw ubogich, co tworzy zagrożenia dla tożsamości kulturowej tych
ostatnich;
6) zmiany w środowisku naturalnym, których efektem są globalne problemy ekologiczne w
postaci „efektu cieplarnianego", zaniku warstwy ozonowej czy ginięcia gatunków;
7) wzrost społecznych napięć we wnętrzu państw, które zagrażają ich spójności i stabilności, ale
także środowisku międzynarodowemu.
W warunkach procesów globalizacji ewolucji podlega także zakres wartości chronionych w
ramach polityki bezpieczeństwa. Tradycyjnie rozumiane bezpieczeństwo w sensie ochrony
terytorium, instytucji państwa i jego suwerenności jest uzupełniane o ochronę zasobów
informacji i technologii. Procesy globalizacji utrudniają państwom kontroli nad nimi. Przyczynia
się do tego także transnacjonalizacja produkcji wojskowej prowadzonej przez korporacje w wielu
państwach.
Wskazywano już, że procesom globalizacji właściwe jest zacieranie wcześniejszego wyraźnego
podziału między wnętrzem państwa i środowiskiem międzynarodowym. Zjawisko to niesie z sobą
istotne implikacje dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Następuje bowiem
interpenetracja problemów międzynarodowych i wewnątrz państwowych. Procesy te, w
powiązaniu z transnacjonalizacja zagrożeń, prowadzą do zacierania tradycyjnego podziału między
bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrzny państw. Na określenie tego zjawiska Victor D. Cha
zaproponował pojęcie intermestic Security,czyli koncepcję bezpieczeństwa, która całościowo
obejmuje wnętrze państwa i środowisko międzynarodowe, uwzględniając przenikanie się i
warunkowanie tych dwóch obszarów.
Szczególnym zagrożeniem, wykorzystującym infrastrukturę procesów globalizacji i podlegającym
globalizacji, jest terroryzm międzynarodowy. Wprowadza on do stosunków międzynarodowych
nowe zjawisko zagrożeń asymetrycznych, czyli zagrożeń kreowanych przez podmioty inne niż
państwa.
Zmianie podlega także charakter konfliktów zbrojnych. Charakterystyczne dla westfalskiego
systemu stosunków międzynarodowych wojny między państwami, zwane wojnami typu
klausewiczowskiego, zastępowane są przez konflikty we wnętrzu państwa głównie etniczne,
nazywane mianem „nowej wojny", konfliktem postmodernistyczny lub konfliktem niskiej
intensywności.
3. Redefinicja bezpieczeństwa międzynarodowego
Bezpieczeństwo to przede wszystkim proces dynamicznych relacji między podmiotami a ich
środowiskiem, w którym potrzeba ich bezpieczeństwa jest zaspokajana.
Podczas zimnej wojny bezpieczeństwo znaczyło funkcją istniejącego ładu bipolarnego. Tworzył
strukturalne ramy dla wszelkich analiz problematyki bezpieczeństwa i opierał się na dwóch
przeciwstawnych bloków politycznych, militarnych, ideologicznych i gospodarczych oraz
realizowanej strategii wzajemnego odstraszania i towarzyszącemu mu wyścigowi zbrojeń.
Mechanizmy te zapewniały tzw. „negatywny pokój". Jego wyróżnikiem była koncentracja państw
na zapewnieniu narodowego przetrwania, zachowania instytucji państwa i jego terytorium,
poprzez zdolność odparcia ataku zewnętrzni a nie na rozwoju współpracy i stabilności
środowiska międzynarodowego. Tym samym zapewniania bezpieczeństwa decydujące znaczenie
miała siła wojskowa.
Do ukształtowanych w okresie zimnej wojny realiów środowiska międzynarodowym dostosowany
był sposób rozumienia bezpieczeństwa. Opierał się on na kilku założeniach:






zjawisko bezpieczeństwa wiązał ze scentralizowanym i suwerennym państwem narodowym
będącym podstawową jednostką stosunków międzynarodowym.
w takich uwarunkowaniach podmiotowej struktury środowiska międzynarodowego
bezpieczeństwo traktowano w kategoriach gry o sumie zerowej.
polityka bezpieczeństwa miała chronić ukształtowane polityczne, terytorialne i
ideologiczne status quo,
podstawowe znaczenie przypisywano zagrożeniom militarnym ze strony innych państw i
efektywnej obronie przed nimi,
bezpieczeństwo definiowano w kategoriach negatywnych, czyli braku zagrożeń, a nie
pozytywnych oznaczających promowanie podanych sytuacji.
rozumiane bezpieczeństwo miało redukcjonistyczny charakter. Było zorientowane
państwo, jako podmiot działań i przedmiot ochrony oraz militarny wymiar problemu
bezpieczeństwa. Było to statyczne i wąskie rozumienie bezpieczeństwa.
Zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym uruchomiły trwającą dyskusję nad nowym
rozumieniem bezpieczeństwa, jego redefinicją i dostosowaniem do nowych realiów. Można
wyodrębnić cztery kierunki czy też tendencje tego procesu:




redefinicję rozumienia bezpieczeństwa w układzie horyzontalnym, dotyczącą jego
przedmiotowego zakresu.
redefinicję w układzie wertykalnym dotyczącą poszerzenia zakresu podmiotowego „w dół",
od państwa i narodu do uwzględniani grup społecznych, a nawet jednostek,
poszerzenie zakresu przestrzennego i wyjście poza obronę granic państw.
redefinicję działań i politycznej odpowiedzialności za bezpieczeństwo, która obejmuje
powyższe trzy tendencje, czyli obok rządów państw włączanie organizacji
międzynarodowych i podmiotów pozarządowych oraz podejmowanie wielowymiarowych
działań na rzecz ładu międzynarodowego.
Redefinicja zakresu przedmiotowego.
Dotyczy próby określenia obszaru zjawisk które mogą tworzyć zagrożenia dla narodów i państw,
ale jednocześnie działania w ich ramach mogą być istotne dla podniesienia poziomu
bezpieczeństwa i jego poczucia. Widoczna jest tu wyraźna tendencja do poszerzania jego pojęcia i
obejmowania nim coraz liczniejszych zjawisk. Prowadzi to do ukształtowania się poglądu o
wielowymiarowości zjawiska bezpieczeństwa i jego szerokiego rozumienia (comprehensive
security).
Dyskusja na ten temat rozpoczęła się jeszcze w okresie zimnej wojny i była inicjowana przez
środowiska naukowe. Postulaty środowisk naukowych spotykały się ze stopniową akceptacją elit
politycznych. Poglądy środowisk naukowych były stopniowo akceptowane przez polityków.
W dyskusjach naukowych jak i w dokumentach politycznych istnieje dość duża zgodność
poglądów na temat przedmiotowego zakresu bezpieczeństwa międzynarodowego. Z reguły
wskazuje się, że obejmuje on pięć wymiarów:



Wymiar polityczny obejmuje polityczne elementy stosunków międzynarodowych.
Szczególnie ważne jest tu kształtowanie struktur stabilizujących ład międzynarodowy.
Należą do nich mechanizmy pokojowego rozstrzygania sporów czy też procesy
instytucjonalizacji współpracy w różnych dziedzinach.
Wymiar gospodarczy. Systematycznie zyskuje na znaczeniu. Jedną z cech ewolucji
środowiska międzynarodowego jest przechodzenie od geopolityki do geoekonomiki, czyli
takiego stanu stosunków międzynarodowych w których wojskowe metody realizacji
polityki zagranicznej są wypierane przez gospodarcze. W tych warunkach gospodarczy
wymiar bezpieczeństwa zyskuje własną dynamikę i logikę przejawiania się. Gospodarka
warunkuje także bezpieczeństwo międzynarodowe, i to w dwojaki sposób. Z jednej strony,
czynniki gospodarcze mogą być źródłem napięć i konfliktów, z reguły sektorowych,
niemniej negatywnie wpływających na bezpieczeństwo międzynarodowe. Z drugiej strony,
współpraca gospodarcza państw może tworzyć istotne przesłanki stabilności i
bezpieczeństwa międzynarodowego.
Wymiar społeczny zamiennie nazywany też humanitarnym. Jest zjawiskiem złożonym.
Szczególnie daje o sobie znać w warunkach przezwyciężania dwubiegunowego ładu
międzynarodowego i związanych z tym społecznych kosztów, zwłaszcza w odniesieniu do
problemów zachowania tożsamości i odrębności kulturowej oraz towarzyszących im
nacjonalizmów i napięć na tle etnicznym. Są one głównym źródłem niestabilność w
euroatlantyckim obszarze stosunków międzynarodowych.
Wymiar ten niekiedy jest traktowany jako główna tendencja ewolucji bezpieczeństwa po
zakończeniu zimnej wojny, związana z odchodzeniem od bezpieczeństwa terytorium w kierunku
bezpieczeństwa tożsamości. Zdaniem O. Waevera społeczny wymiar bezpieczeństwa (societal
security) dotyczy zdolności społeczeństwa do zachowania jego podstawowych cech w warunkach
zmienności środowiska międzynarodowego oraz obecnych i przyszłych zagrożeń. Oznacza to
zdolność zachowania wzorców zachowań, kultury, języka, wierzeń, a więc tego wszystkiego, co
składa się na narodową tożsamość." Inaczej ujmując, społeczny wymiar bezpieczeństwa dotyczy
nie tylko braku zagrożeń dla tożsamości narodu, grupy etnicznej itp., lecz także pewności ich
realizacji. W tym kontekście używane jest także pojęcie „bezpieczeństwa etnicznego" (ethnic
security).


Wymiar wojskowy. W okresie zimnej wojny „zagospodarowywał" niemalże całą przestrzeń
zjawiska bezpieczeństwa, głównie pod postacią wyścigu zbrojeń, nieudolnych prób jego
kontrolowania oraz związanego z tym mechanizmu równowagi sił. Obecnie relatywnie traci
na znaczeniu, co nie znaczy, że przestał być istotny. Niezależnie od powyższych ocen w
warunkach pozimnowojennego ładu międzynarodowego wojskowy wymiar bezpieczeństwa
staje się zjawiskiem złożonym, wielopostaciowymi. Z jednej strony, w euroatlantyckim
obszarze stosunków międzynarodowych obejmuje proces coraz bardziej efektywnej
kontroli zbrojeń, ich redukcji oraz weryfikuje wynegocjowanych w tym zakresie
porozumień. Z drugiej strony, wojskowy wymiar bezpieczeństwa w coraz szerszym zakresie
obejmuje rozwój środków budowy zaufania.
Wymiar ekologiczny. Jest zjawiskiem tyleż nowym co kontrowersyjnym, prezentującym
własną dynamikę oraz powiązania z analizowanymi wcześniej wymiarami niemilitarnymi
jak i z płaszczyzną militarną bezpieczeństwa. Formułowany jest nawet pogląd, że stan
środowiska naturalnego ma fundamentalne znaczenie dla bezpieczeństwa w Europie. Jego
zmiany wpływają na fizyczne uwarunkowania istnienia i dobrobytu narodów, zagrażają
obniżeniem efektywności procesów gospodarczych, niestabilnościami wewnętrznymi i
międzynarodowymi. Prowadzą do obniżenia poczucia pewności istnienia i funkcjonowania
w środowisku naturalnym. Oznacza to, że procesy jego degradacji, z jednej strony,
bezpośrednio oddziałują na ludzi, niosąc z sobą zagrożenia dla ich zdrowia i życia. Z
drugiej, są zmienną zachowań społecznych.
Procesowi redefinicji przedmiotowego zakresu bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych
towarzyszy, zwłaszcza w dyskusjach naukowych, dylemat określany w języku angielskim, i dość
trudno przetłumaczalny na język polski, jako securitization lub di-securitization, a więc pytanie o
to, czy w analizach, ale i koncepcjach bezpieczeństwa uwzględniać kolejne wymiary niemilitarne i
właściwe im zjawiska i procesy, czy też ograniczać ich zakres lub wręcz eliminować. B. Buzan, O.
Waever oraz J. de Wilde uważają, że proces securitization oznacza postrzeganie jakiegoś zjawiska
jako pilnego, o charakterze egzystencjalnym i tak ważnego, że nie nadaje się do „normalnego"
przetargu politycznego, lecz powinno być rozwiązane przez głównych decydentów w państwie,
mając priorytet przed innymi problemami, z możliwością stosowania nadzwyczajnych środków.
Redefinicja zakresu podmiotowego.
Dotyczy określenia podmiotów, które polegają ochronie w ramach polityki bezpieczeństwa oraz
podmiotów, których działania w nowych realiach środowiska międzynarodowego są istotne dla
zapewniania bezpieczeństwa. Zagadnienie to związane jest pytaniem: czyje bezpieczeństwo? Czy
tylko państwo jak uważano jeszcze do niedawna, są jedynymi podmiotami bezpieczeństwa w
stosunkach międzynarodowych, czy także podmioty pozarządowe, jak zorganizowane grupy
społeczne, a nawet jednostki?
Przez wieki funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków międzynarodowy, którego
niemalże jedynym podmiotem było scentralizowane państwo narodowe, i powiedź na powyższe
pytania była jednoznaczna. Podmiotem polityki bezpieczeństwa i jednocześnie przedmiotem
ochrony było państwo, jego instytucje i terytorium.
Obecnie, w warunkach przemijania westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych,
przejawiającego się m.in. poprzez proces postępującej decentralizacji państwa zwiększonej
przenikalności granic i upodmiotowienia w stosunkach międzynarodowych grup społecznych, a
nawet jednostek, następuje odchodzenie od państwocentrycznego ujmowania bezpieczeństwa.
Podmioty niepaństwowe stają się powszechnie uznanym uczestnikiem stosunków
międzynarodowych oraz elementem analizy problemów bezpieczeństwa..
W pełni akceptując nie tylko potrzebę, ale i konieczność uwzględniania w analizie bezpieczeństwa
w stosunkach międzynarodowych podmiotów transnarodowych, których rozwój jest
prawidłowością, należy unikać wyidealizowanego ich ujmowania. Podmioty te bowiem nie tylko
wymagają ochrony w ramach polityki bezpieczeństwa tylko mogą przyczyniać się do jego
wzmacniania, ale także mogą być źródłem zagrożeń.
Redefinicja bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych poprzez uwzględnianie podmiotów
pozarządowych niesie z sobą dwie istotne konsekwencje- P° pierwsze:


przyczynia się do redefinicji wartości chronionych w ramach polityki bezpieczeństwa o te
istotne dla podmiotów pozarządowych.,
prowadzi do uwzględniania bezpieczeństwa jednostek ludzkich (human security) w polityce
bezpieczeństwa.
Wartości chronione w ramach polityki bezpieczeństwa służą okalaniu jej treści. Pokazują, co ma
podstawowe znaczenie dla państw, narodów, grup społecznych, a nawet jednostek, jest wartością
i powinno być chronione w ramach polityki bezpieczeństwa
Redefinicja zakresu przestrzennego.
Jego dynamika związana jest z przechodzeniem od bezpieczeństwa narodowego do
międzynarodowego w warunkach lawino narastających współzależności. Zmieniając charakter
zagrożeń, sprawiają one, że państwa widzą swoje interesy bezpieczeństwa w coraz szerszym
zakresie, a nie tylko w stosownym potencjale obronnym, umożliwiającym odparcie ewentualnej
agresji, lecz tak w uładzeniu i stabilizacji środowiska międzynarodowego. Następuje więc
poszerzał przestrzennego zakresu interesów bezpieczeństwa.
Zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym sprawiają, że państwo swoje narodowe
interesy bezpieczeństwa „wkomponowuje" w szersze struktury ładu międzynarodowego. Pojawia
się tu zjawisko bezpieczeństwa międzynarodowego, będącego nową jakością, sposobem
zorganizowania środowiska międzynarodowego, a więc czymś więcej niż sumą bezpieczeństw
narodowych poszczególny zasady jego niepodzielności. Oznacza ona, że bezpieczeństwo każdego
państwa nierozerwalnie związane jest z bezpieczeństwem innych państw i przestaje być grą o
sumie zerowej.
4. Działania bezpieczeństwa międzynarodowego
Działania na rzecz bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych podlegają ewolucji wraz z
ogólną dynamiką środowiska międzynarodowego, sposobu rozumienia bezpieczeństwa oraz
zmienności zagrożeń i zakresu wartości chronionych. Ewolucji podlega zakres podmiotów
podejmujących działania i obok państw w coraz szerszym zakresie są to organizacje
międzynarodowe, a nawet podmioty pozarządowe. Zmieniają się także instrumenty służące
zapewnianiu bezpieczeństwa, zwłaszcza w warunkach ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa i
wzrostu znaczenia tych niewojskowych, wysoce złożonych, chociaż mniej apokaliptycznych. O ile
przez wieki potencjał militarny i niekiedy sojusze wojskowe organizowane w myśl mechanizmu
równowagi sił miały zapewniać państwu zdolność odparcia ewentualnego ataku zewnętrznego, o
tyle obecnie wielu problemów składających się na zakres nowego rozumienia bezpieczeństwa nie
da się rozwiązać przy pomocy siły lub groźby jej stosowania.
Przyznawanie pierwszeństwa instrumentom politycznym oznacza, radykalną zmianę koncepcji
zapewniania bezpieczeństwa i zespołu działań i podporządkowanych im instrumentów. Państwa
obszaru euroatlatyckiego odwołują się do trochę idealistycznej koncepcji bezpieczeństwa
kooperacyjnego z niej wynika wzrost roli instytucji międzynarodowych jako struktur organizuje
kooperacyjne zachowania państw, ale i innych podmiotów. To w ramach tej koncepcji następuje
szerokie odwoływanie się do mechanizmu dyplomacji prewencyjnej, działań operacyjnych w
postaci misji czy operacji pokojowych, współpraca w procesie budowania pokoju po zakończeniu
konfliktu. Kooperacyjne działania dotyczą także stosów instrumentów wojskowych.
Początki myślenia o bezpieczeństwie zapewnianym poprzez współpracę się XVIII wieku. Taki
kierunek myślenia zainicjował I. Kant swym traktatem o wiecznym pokoju. Jednakże warunki
politycznej akceptacji i realizacji koncepcji bezpieczeństwa kooperacyjnego powstały po
zakończeniu zimnej wojny, likwidacji politycznych, wojskowych, ideologicznych i innych
podziałów oraz rozprzestrzeniania wspólnych libera podejścia do bezpieczeństwa w tym
turbulentnym i trudno przewidywalnym środowisku.
Mimo braku jednoznacznej, powszechnie akceptowanej definicji pojęcie „bezpieczeństwo
kooperacyjne" jest używane po zakończeniu zimnej wojny na podkreślenie nowego podejścia do
zapewniania bezpieczeństwa. O ile nuklearne odstraszanie i powstrzymywanie byty ideami
organizującymi myślenie i działanie na rzecz bezpieczeństwa w okresie zimnej wojny, o
tyle bezpieczeństwo kooperacyjne jest kategorią organizująca myślenie i działanie na rzecz
bezpieczeństwa po zakończeniu zimnej wojny.
Gareth Evans w 1994 r. określał bezpieczeństwo kooperacyjne jako takie, które przyznaje
pierwszeństwo konsultacjom przed konfrontacją, poczuciu pewności przed odstraszaniem,
przejrzystości przed utajnianiem, zapobieganiu przed reagowaniem po fakcie konfliktu
oraz współzależności przed dominacją działań jednostronnych.
Pragmatyczne i zarazem operacyjne podejście do koncepcji bezpieczeństwa kooperacyjnego
zaprezentował Richard Cohen. Jego zdaniem składa się ono z czterech koncentrycznych i
wzajemnie warunkujących się kręgów:




Wewnętrznym, tworzącym w istocie podstawy całej koncepcji, jest bezpieczeństwo
jednostki ludzkiej,
Tworzy odwołanie się do koncepcji kolektywnego bezpieczeństwa. Oznacza „spoglądanie do
wewnątrz" i koncentrację na zapewnieniu bezpieczeństwa wewnątrz obszaru określonej
grupy państw, które zobowiązują się do wzajemnej ochrony przed atakiem jakiegokolwiek
państwa funkcjonującego w ramach tej grupy,
tworzy koncepcja kolektywnej obrony. Oznacza ona „spoglądanie na zewnątrz” i
koncentrację na obronie określonej grupy państw przed atakiem z zewnątrz,
najbardziej zewnętrzny, krąg promocji stabilności oznacza aktywne działania na rzecz
stabilności obszarów otaczających daną grupę państw.
Całość tych zróżnicowanych działań wymaga silnych ram instytucjonalnych.
Ważnym mechanizmem kooperacyjnego podejścia do zapewniania bezpieczeństwa w
pozimnowojennym świecie stała się dyplomacja prewencyjna. Opiera się ona przede wszystkim
na metodach dyplomatycznych. Dotyczy wszystkich wymiarów szeroko rozumianego
bezpieczeństwa. O jej istocie stanowi zapobieganie temu wszystkiemu, co zagraża stabilności i
bezpieczeństwu międzynarodowemu. Obejmuje dwa horyzonty czasowe. Na pierwszy składają się
działania doraźne, jak ustalanie faktów, wczesne ostrzeganie czy rozmieszczenie prewencyjne,
mające zapobiegać eskalacji już istniejących konfliktów. Drugi, szeroki, dotyczy zapobiegania
powstawaniu sporów lub konfliktów w przyszłości. Taki charakter mają działania na rzecz
rozwoju środków budowy zaufania, stymulowania rozwoju gospodarczego i przezwyciężania
istniejących w tym zakresie dysproporcji czy też stabilizowania demokratycznych systemów
wewnętrznych.
Istotny wkład w rozwój i działania na rzecz zapobiegania konfliktom wniosła najpierw
Konferencja, a następnie Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
Organem OBWE podejmującym działania z zakresu dyplomacji preferencyjnej, ale obliczone na
efekt przede wszystkim w długim okresie, jest Biuro Instytucji demokratycznych i Praw
Człowieka. Jest główną instytucją OBWE służącą realizacji humanitarnego wymiaru
bezpieczeństwa. Głównym celem działania jest wspieranie w państwach członkowskich
poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności, przestrzegania prawa, wzmacnianie
instytucji demokratycznych i promocja tolerancji. Biuro przyczynia się także do wczesnego
ostrzegania i zapobiegania konfliktom poprzez monitoring wykonywania zobowiązań państw
członkowskich składających się na humanitarny wymiar bezpieczeństwa.
Działania z zakresu dyplomacji prewencyjnej nie są podejmowane tylko przez OBWE. Podejmuje
je także ONZ. Podstawy takich działań, podejmowanych wyłącznie w ramach Karty Narodów
Zjednoczonych, tworzy przyjęty w 1992 r. Program dla pokoju, który był punktem zwrotnym w
konceptualizacji działań ONZ na rzecz pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego po
zakończeniu zimnej wojny. Stworzył on podstawy działań ONZ w dziedzinie dyplomacji
prewencyjnej, tworzenia pokoju i utrzymania pokoju. Zakres celów dyplomacji prewencyjnej jest
szeroki. Podejmowane w jej ramach działania mają służyć:
1) zapobieganiu powstawania sporów między państwami,
2) zapobieganiu powstawania konfliktów wewnątrzpaństwowych,
3) przeciwdziałaniu przeradzania się istniejących sporów w konflikty,
4) dążeniu do ograniczenia zasięgu konfliktów, gdy powstaną.
Realizacji powyższych celów przypisane są m.in. takie instrumenty jak środki budowy zaufania,
wczesne ostrzeganie, rozmieszczenie prewencyjne czy ustanowienie strefy zdemilitaryzowanej.
Obok organizacji międzynarodowych kooperacyjne podejście do zapewniania bezpieczeństwa
wiąże się z tworzeniem i funkcjonowaniem elastycznych, o niższym poziomach formalizacji,
instytucji, jakimi są reżimy międzynarodowe. Podstawy funkcjonujących reżimów tworzą Traktat
o siłach konwencjonalnych (CFE) z 1990 r., zaadaptowany do nowych realiów środowiska
międzynarodowego w 1999 r., czy Traktat Otwartych Przestworzy z 1992 roku. W pierwszym
określono limity uzbrojenia konwencjonalnego państw europejskich w pięciu kategoriach broni
ofensywnych. Drugi zaś, normuje praktykę obligatoryjnych lotów zwiadowczych,
Działania instytucji międzynarodowych przyczyniają się tworzenia w środowisku
międzynarodowym tzw. „stanu dojrzałej anarchii". Jest więc ono w dalszym ciągu poliarchiczne,
ale bardziej zorganizowane, ustabilizowane i przewidywalne.
Z kolei metaforycznie określony proces „przerzucania mostów" przez zachodnie struktury
bezpieczeństwa i integracyjne polega na włączaniu do nich państw Europy Środkowej. NATO
łącznie przyjęło 10 takich państw i tyleż samo Unia Europejskiej. Działania te służą poszerzeniu
obszarów bezpieczeństwa, stabilności. Odwołanie się do koncepcji bezpieczeństwa
kooperacyjnego wymaga także działań na rzecz aktywnej promocji stabilności środowiska
międzynarodowego. Służy temu dyplomacja prewencyjna, promocja praw człowieka i instytucji
demokratycznych, rozwój środków budowy zaufania, rozwój więzi instytucjonalnych,
rozwiązywanie problemów ekologicznych czy stymulowanie procesów rozwoju. Wymaga to
podejmowania działań operacyjnych w środowisku międzynarodowym, które najczęściej są
organizowane przez organizacje międzynarodowe
Reasumując, należy podkreślić, że bezpieczeństwo jest dynamicznym procesem społecznym,
który każda epoka historyczna wypełnia sobie właściwą treścią. Koniec zimnej wojny i
towarzyszące mu przeobrażenia środowiska międzynarodowego stworzyły nie tylko przesłanki,
lecz czynią niezbędnym określenie nowego rozumienia bezpieczeństwa w stosunkach
międzynarodowych. Jego nowe rozumienie nie tworzy jednak w pełni uformowanej, „zamkniętej"
konstrukcji, lecz jest dynamicznym procesem w „trójkącie": zagrożenia i wyzwania powstające w
środowisku międzynarodowym — wizje i koncepcje — podejmowane działania.
Dynamika interakcji we wzmiankowanym trójkącie określana jest przez kilka tenkencji:


ewolucji podlega zakres i charakter zagrożeń czy wyzwań dla bezpieczeństwa w
stosunkach międzynarodowych. Nie są to już tylko zagrożenia ze strony innych państw i
ich potencjału wojskowego.
ewolucji podlega zakres rozumienia bezpieczeństwa. Staje się ono zjawiskiem o wiele
bardziej pojemnym niż jego dotychczasowe rozumienie, które okres zimnej wojny niemalże
„spłaszczył" do wymiaru wojskowego.

następuje przezwyciężanie państwowocentrycznego rozumienia bezpieczeństwa. Państwo
bowiem przestaje być jedynym podmiotem działań na rzecz zapewniania bezpieczeństwa, a
jego instytucje i terytorium przestają być niemalże jedynym przedmiotem ochrony,
znaczącej ewolucji ulegają działania na rzecz zapewniania bezpieczeństwa. W sytuacji jego
wielowymiarowości i złożoności mamy do czynienia ze złożonością działań i
różnorodnością stosowanych instrumentów, które daleko wykraczają poza zdolność
odparcia ataku zewnętrznego.