Merkantylizm był doktryną ekonomiczną i

Merkantylizm był
doktryną ekonomiczną i polityczną, która zalecała wywóz własnych towarów przy
jednoczesnym ograniczeniu importu z myślą o zyskaniu w ten sposób nadwyżek złota.
Powstał w XVIw. i trwał przez wiek XVII. Jeden z merkantylistów Austriak P. von Hornick
stwierdził, że złoto i srebro nie powinno opuszczać terytorium państwa na którym się
znajduje, natomiast w posiadanie dóbr, które nie mogą być wytwarzane w kraju powinno się
wchodzić przez wymianę na nie dóbr, których w kraju jest nadmiar. Polski merkantylista Jan
Grodwagner uważał, że należy zwiększać import kruszców i eksport wyrobów gotowych.
Reasumując, podstawowym założeniem merkantylizmu było utożsamianie bogactwa ze
złotem, teoria ta zakładała, że przyczyną handlu międzynarodowego i główną korzyścią z
niego jest dopływ do kraju złota. Rozpatrując założenia merkantylizmu można dojść do
wniosku, że handel zagraniczny będzie przynosił korzyści tym krajom, które mają nadwyżkę
bilansu handlowego, bo tylko tam będzie dopływało złoto a kraje o ujemnym bilansie
handlowym, a więc te którym złota ubywa, poniosą stratę. Jednym słowem na wymianie
międzynarodowej można zyskać jedynie wtedy, gdy ktoś inny straci. Teoria merkantylizmu
jest teorią przedklasyczną międzynarodowego podziału pracy i na podstawie jej oceny
rozwinęły się klasyczne teorie handlu międzynarodowego.
Na słabości merkantylizmu jako pierwszy zwrócił uwagę w 1752r. David Hume, a w
roku 1776 do grona krytyków koncepcji merkantylistycznej dołączył Adam Smith, który
sformułował teorię kosztów absolutnych. Według niego nie mogą wszystkie kraje
eksportować, bo nie będzie miał kto importować. Wprowadził on sformułowanie
międzynarodowego podziału pracy, czyli specjalizowanie się każdego kraju jedynie w kilku, a
nie wszystkich produktach.. Smith uważał, że pozwala to na lepsze spożytkowanie przez oba
kraje posiadanych przez nie zasobów, co znajduje odbicie w tym, że eksportując towary
będące przedmiotem specjalizacji a importując te, w których specjalizują się partnerzy, kraje
uczestniczące w międzynarodowej wymianie towarowej wytwarzają więcej dóbr. Kryterium
wyboru kierunku specjalizacji powinny być absolutne różnice w kosztach wytwarzania (lub
wydajności pracy), dlatego teorię Smitha nazwano teorią przewag absolutnych. Do przyczyn,
które mogą sprawić, że między poszczególnymi krajami występują różnice w kosztach
wytwarzania należą również różnice w wyposażeniu w zasoby naturalne lub nabyte. Smith
stworzył model następujący: dwa kraje prowadzące wymianę produkujące po dwa towary i
brane są tylko zasoby pracy pod uwagę, wykazał, że jeden kraj specjalizujący się w produkcji
jednego towaru, drugi kraj specjalizujący się w produkcji drugiego towaru, wzajemnie
wymieniają się towarami. Wymiana międzynarodowa jest możliwa wtedy tylko między
krajami na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego. Teoria różnic absolutnych nie
pozwala wyjaśnić powodów powstawania obrotów handlowych w sytuacji, kiedy jeden z
partnerów produkuje większość towarów taniej od drugiego. W takim przypadku musimy
sięgnąć po teorię kosztów komparatywnych Ricarda.
Istotą teorii kosztów komparatywnych sformułowanych przez Ricarda w 1817r. Jest
twierdzenie, że wymiana międzynarodowa może być korzystna dla obu partnerów, gdy jeden
wytwarza większość towarów taniej niż drugi. Do uzyskania korzyści z handlu
międzynarodowego wystarczy bowiem istnienie względnych różnic w kosztach wytwarzania
w obu krajach. Kraj będący tańszym( wydajniejszym) producentem obu towarów nie ma nad
droższym( mniej wydajnym) producentem jednakowej przewagi w produkcji obu dóbr. Jeżeli
ten ostatni warunek nie jest spełniony, a wiec gdy koszty (wydajność) produkcji obu towarów
w jednym z krajów stanowią identyczną wielokrotność kosztów(wydajności) wytwarzania
tych towarów w drugim, brak jest podstaw do korzystnej dla obu partnerów wymiany
handlowej. Pytanie o to, co sprawia, że określony kraj osiaga przewagę w wytwarzaniu
jednych, a inny- drugich dóbr postawili po raz pierwszy dwaj ekonomiści szwedzcy- Eli
Heckscher i Bertil Ohlin.
Teoria Heckschera-Ohlina wiąże kierunki specjalizacji poszczególnych krajów z
wielkością posiadanych przez nie zasobów czynników produkcji. Założenia tej teorii są
następujące: dwa kraje, dwa towary, dwa jednolite czynniki produkcji( praca i kapitał), oba
czynniki są niezbędne do wytworzenia każdego z towarów, jeden z towarów jest bardziej
pracochłonny a drugi bardziej kapitałochłonny, w obu krajach stosowane są identyczne
technologii produkcji, istnieje doskonała konkurencja, istnieją identyczne gusty, koszty
transportu nie są brane pod uwagę, nie występują bariery ruchu towarów przez granice,
występuje doskonała mobilność czynników produkcji wewnątrz kraju przy braku mobilności
między krajami. Są dwa założenia charakterystyczne dla tej teorii. Jedno z nich mówi o
różnym wyposażeniu w czynniki wytwórcze, czyli o posiadaniu różnej wielkości zasobów
czynników produkcji. Jeżeli zatem w jednym z krajów relacja zasobów kapitału do pracy
będzie większa niż w drugim, to będziemy mówić, że jest on zasobny w kapitał, a ubogi w
pracę. Drugie z nich zakłada, że jeden z towarów jest bardziej pracochłonny, a drugi bardziej
kapitałochłonny. Oznacza to, że produkcja danego dobra jest związana z intensywnym
zużyciem określonego czynnika, jeżeli relacja zużycia tego czynnika do innego czynnika jest
w danym produkcie wyższa niż w drugim. Heckscher i Ohlin przy swoich założeniach
stwierdzili, że kraj będzie eksportował te towary, do wytworzenia których zużywa się
relatywnie dużo czynnika produkcji w danym kraju względnie obfitego, a sprowadzał z
zagranicy towary, których produkcja wymaga relatywnie dużo czynnika produkcji w danym
kraju względnie rzadkiego. W twierdzeniu tym wskazali jednoznacznie na przyczynę
występowania przewagi danego kraju w produkcji określonego dobra, a przyczyną tą jest
różne wyposażenie w czynniki wytwórcze.
W teoriach klasycznych zakładano, że przeciętne koszty produkcji nie są zależne od
skali produkcji. To założenie bardzo daleko odbiega od rzeczywistości. W gospodarce w
przypadku niektórych towarów przeciętne koszty spadają wraz ze wzrostem skali produkcji,
występują wtedy korzyści skali. W zależności od tego czy korzyści powstają wewnątrz czy na
zewnątrz przedsiębiorstwa, wyróżnia się dwa rodzaje korzyści skali: wewnętrzne i
zewnętrzne.
Wewnętrzne korzyści skali pojawiają się wówczas gdy wzrost wielkości produkcji
wewnątrz przedsiębiorstwa pozwala na obniżenie przeciętnych kosztów. Przyczyna takiego
zjawiska może być wąska specjalizacja produkcji, możliwa w wyniku rozłożenia procesu
produkcyjnego na stosunkowo proste czynności umożliwiające pracownikowi osiągnięcie
bardzo wysokiej wydajności. Do powstania korzyści skali przyczynia się także fakt, że część
kosztów produkcji jest, przynajmniej w pewnych granicach, niezależna od skali produkcji.
Najczęściej jednak wzrost skali produkcji prowadzi do zmniejszenia przeciętnych kosztów
przez zainstalowanie maszyn i urządzeń, których zastosowanie nie byłoby możliwe w
przypadku produkcji na małą skalę.
Zewnętrzne korzyści skali to spadek przeciętnych kosztów powstały nie w wyniku
zwiększenia skali produkcji w danym przedsiębiorstwie, ale wielkości produkcji danej
branży. Na przykład przeciętne koszty produkcji węgla w danej kopalni nie są zależne tylko
od wielkości jej wydobycia, ale i od wielkości produkcji całego przemysłu węglowego.
Korzyści te mogą być zwielokrotnione, jeżeli dana gałąź wytwórczości jest zlokalizowana w
jednym regionie. Ten rodzaj korzyści nazywamy korzyściami aglomeracji.
Warunkiem uzyskiwania korzyści ze skali produkcji jest dostatecznie duży rynek
zbytu. Jeżeli jest on zbyt mały, to nie można doprowadzić do obniżki przeciętnych kosztów
produkcji przez zastosowanie nowoczesnych linii produkcyjnych, gdyż są one nieopłacalne.
W takich przypadkach szansę uzyskiwania korzyści ze skali produkcji stanowi powiększenie
popytu krajowego o popyt zagraniczny, co umożliwia zwiększenie produkcji.
Podsumowując, można stwierdzić, że korzyści skali mogą być samoistnym motywem
uczestnictwa danego kraju w handlu międzynarodowym. Dzieje się tak w szczególności
wtedy, gdy rodzimy rynek zbytu nie jest dostatecznie chłonny, aby zapewnić wielkość
produkcji niezbędną do uzyskania korzyści skali. Korzyści wynikające ze skali produkcji
mogą być motywem handlu międzynarodowego w odniesieniu do wielu dóbr przemysłowych.
Ich znaczenie jest jednak szczególnie widoczne w przypadku tzw. handlu
wewnątrzgałęziowego, który ma miejsce wówczas, gdy dany kraj jednocześnie eksportuje i
importuje podobne typy towarów. Elementem przemawiającym za utrzymaniem wymiany
wewnątrzgałęziowej jest to , że przedsiębiorstwa wytwarzające dany produkt przez dłuższy
czas odnoszą dynamiczne korzyści skali czyli korzyści polegające na obniżeniu średnich
kosztów produkcji danego dobra w wyniku długoletniego ich wytwarzania.
W latach sześćdziesiątych pojawiły się hipotezy , które uważały, że nie słuszne jest
założenie teorii Heckschera-Ohlina, które przyjmowało, że wszystkie kraje dysponują
jednakową technologią.
Pierwszą koncepcją była koncepcja zwana opóźnieniem naśladowczym, mówiła o
tym, że przyczyną istnienia handlu międzynarodowego może być występowanie odstępu
czasowego między rozpoczęciem produkcji określonego dobra w dwóch krajach. Koncepcja
ta wprowadzała dwa pojęcia: opóźnienia popytu i opóźnienia reakcji. Pierwsze z nich to
odstęp czasu między pojawieniem się danego dobra w kraju, który pierwszy go wytworzył, a
powstaniem nań popytu w drugim kraju. Natomiast opóźnienie reakcji to odstęp czasu między
powstaniem popytu na dany towar na rynku drugiego kraju a podjęciem produkcji tego
towaru przez lokalnych producentów.
Druga hipotezą wiążącą międzynarodowe obroty handlowe z różnicami w dostępie do
technologii jest hipoteza cyklu życia produktu. Jej istota polega na powiązaniu handlu
międzynarodowego z uwarunkowanymi technologicznie zmianami w specjalizacji
poszczególnych krajów w produkcji konkretnych dóbr. Towar jest sprzedawany jedynie na
rynku kraju, w którym zlokalizowana jest produkująca go firma, przedsiębiorstwo zdobywa
doświadczenia w produkcji danego towaru i poznaje reakcje rynku na jego wprowadzenie, co
w rezultacie pozwala firmie przejść do produkcji masowej. Jest to początek następnej fazy
życia produktu, w której rozpoczyna się jego eksport do innych krajów rozwiniętych. W
wyniku obniżenia ceny import danego dobra staje się także udziałem reszty świata. W tym
okresie następuje opanowanie i uruchomienie produkcji tego dobra w importujących je
krajach uprzemysłowionych, które stają się eksporterami netto. Po uzyskaniu przez pozostałe
kraje uprzemysłowione pozycji eksportera netto następuje zmniejszenie zaangażowania
macierzystego kraju w eksport tego dobra a następnie ten kraj staje się importerem netto. Jest
to okres wchodzenia produktu w fazę standardową, w której zarówno sam produkt jak i
proces jego produkcji są dobrze znane. W konsekwencji standaryzacji produkcji następuje
zwiększenie roli kosztów pracy w kosztach wytwarzania danego dobra. Powoduje to
uruchomienie jego produkcji w krajach rozwijających się, dzięki przewadze komparatywnej
grupa krajów staje się eksporterem netto danego dobra na rynek światowy, a w konsekwencji
kraje rozwinięte staja się importerami netto danego dobra.
x60