ZESTAW I

1. Prawidłowa postawa mówcy.
Istnieje ścisły związek między postawą ciała a fonacją. Do fonacji możemy przystąpić wtedy,
gdy będziemy świadomi swojej postawy, gdy rozpoznamy wszystkie napięcia i naprężenia
obecne w naszym ciele. Podstawową zasadą w nauce emisji jest konieczność odczucia
równowagi pomiędzy napięciami i rozluźnieniami nie tylko w obrębie narządów fonacyjnych,
oddechowych czy artykulacyjnych, ale w całym organizmie. Zła postawa zakłóca poprawną
emisję. Fonacja wymaga napięcia mięśni, ale nie wszystkich, tylko konkretnych, fonacyjnych.
Często ich napięcie uzyskiwane jest poza naszą wolą, wiele z tych mięśni odbiera bowiem
impulsy wegetatywnie. Napięcie to może się pojawić w sposób naturalny tylko wtedy, gdy
pozostałe mięśnie są całkowicie rozluźnione. W przeciwnym razie mamy do czynienia
z nakładaniem się napięć.
Postawa swobodna nie oznacza bierności i bezwładu, musi być aktywna, naturalnie
wyprostowana i elastyczna. Należy stać, rozkładając ciężar ciała równomiernie na dwie nogi,
jakby odczuwając siły grawitacji. Trzeba dbać o estetykę wyglądu. Dotyczy to
w szczególności nóg, które nie powinny być w zbyt dużym rozkroku czy wspinać się na
palcach. Ręce najlepiej trzymać wzdłuż ciała, luźno, by nie krępowały mięśni oddechowych.
Niewłaściwe jest zakładanie rąk do tyłu (ogranicza to działanie mięśni klatki piersiowej.
Wyznaczniki poprawnej postawy:
a) sylwetka wyprostowana,
b) ruchy mimiczne uświadamiane (nie przypadkowe – wymuszane przez naprężenia
towarzyszące fonacji),
c) szyja swobodna, rozluźniona, ale jednocześnie aktywna, przygotowana do ruchu np.
skrętu głową,
d) mięśnie barków luźne, ramiona i ręce swobodne,
e) plecy nie napięte, nie zgarbione, łopatki oddalone od siebie,
f) lekko napięte mięśnie brzucha i pośladków dla uzyskania estetycznego wyglądu,
g) uda i łydki rozluźnione z jednoczesnym uczuciem stabilnego stania na obu nogach,
h) stopy oparte całą powierzchnią o podłoże i jednakowo obciążone.
Swobodna, prosta postawa jest warunkiem niezbędnym dla uzyskania właściwej pozycji
krtani oraz narządów oddechowych i artykulacyjnych.
2. Omów tor oddechowy przeponowo – żebrowo – brzuszny (zilustruj
rysunkiem).
Czynność mówienia uzależniona jest przede wszystkim od oddychania, w którym to akcie
wyróżniamy fazę wdechu i wydechu. Niezbędnym warunkiem prawidłowej czynności
oddechowej jest drożność i czystość dróg oddechowych, a przede wszystkim nosa.
W czynności oddechowej biorą udział, współdziałając ze sobą: przepona brzuszna, płuca oraz
mięśnie brzuszne i międzyżebrowe. Przy wdechu przepona obniża się i zwiększa się objętość
klatki piersiowej. Przy wydechu przepona unosi się do góry, a żebra opadają (klatka
piersiowa zmniejsza swa objętość).
Tor oddechowy żebrowo–brzuszny zwany też żebrowo–przeponowo–brzusznym (lub
pełnym, całościowym) uważany za najgłębszy, z wydatną pracą mięsni żeber i silnym
udziałem przepony. Biorą w nim udział wszystkie mięśnie oddechowe. W tym oddechu
klatka piersiowa nieznacznie unosi się podczas wdechu ku górze, ale co jest niezmiernie
1
ważne – rozszerza się na boki w swojej dolnej części, przez co zwiększa się obszar
powietrzny. Jest to oddychanie racjonalne, nieodzowne w sztuce mówienia, gdyż daje
możliwość spożytkowania największej ilości powietrza na jednym wydechu i osiągnięcia
maksymalnej pojemności głosu, łatwości operowania nim wreszcie – przeciwdziała
zmęczeniu. Przez to, że umożliwia dostanie się do płuc większej porcji powietrza, lepiej
zaopatruje organizm w tlen, poprawia krążenie, a więc tym samym lepiej pracuje serce,
mózg, mniej się męczymy.
Oddychanie torem przeponowo-żebrowo-brzusznym pozwala na pełny głęboki wdech
zapewniający dobre dotlenienie organizmu, uspokojenie systemu nerwowego, rozluźnienie
mięśni w czasie wydechu, wypoczynek, a także realizowanie bez zmęczenia ćwiczeń mowy,
śpiewu. Dla procesu mowy istotną rolę odgrywa oddech sterowany przez człowieka, na który
może on wywierać wpływ za pośrednictwem kory mózgowej (np. możemy wstrzymać
oddech, wydłużając fazę wydechową, stopniowo wykonywać wydech, możemy modyfikować
tor oddechowy, jak np.: podczas śpiewu czy recytacji. Nieodzowne dla mówienia jest
oddychanie racjonalne, które daje optymalne możliwości głosowe i przeciwdziała zmęczeniu.
Pozwala ono ponadto na dostarczenie organizmowi dostatecznej ilości tlenu oraz swobodne
wykorzystanie całego aparatu oddechowego (jak np.: podczas spokojnego snu). Mięśnie
oddechowe są podległe naszej woli w związku z czym możemy dowolnie wykonywać ruchy
wdechowe, wydechowe o różnym nasileniu, zatrzymywać oddech na jakiś czas. W czasie
spoczynku wdech jest prawie równy wydechowi. W czasie mówienia lub śpiewania wdech
jest szybki i głęboki, dokonywany zawsze przez usta, wydech natomiast jest długi,
równomierny, płynny - przez usta lub usta i nos.
Samo oddychanie to czynność odruchowa, niezależna od naszej woli, lecz mięśnie
oddechowe są podległe naszej woli, toteż możemy dowolnie wykonywać ruchy wdechowe
i wydechowe o różnym nasileniu, zatrzymać oddech, wydłużać fazę wydechową,
modyfikować tor oddechowy. W czasie spoczynku wdech jest prawie równy wydechowi,
w czasie mówienia i śpiewania wdech jest szybki i głęboki, wydech długi, równomierny,
płynny. W mowie i śpiewie pobieramy powietrze ustami, gdyż chodzi o jak najszybsze
uzupełnienie go.
3. Podaj definicję pojęć emisja głosu, artykulacja i dykcja.
Emisja głosu to proces jego wytwarzania i wyprowadzania na zewnątrz w mowie
i w śpiewie. Proces ten tworzą następujące czynności: oddychanie, fonacja, rezonans
i artykulacja.
Naukowo zagadnienie to definiowane jest przez różnych autorów w następujący sposób –
emisja głosu:

to proces tworzenia i osadzania głosu w mowie i w śpiewie;

to skoordynowana czynność oddychania, fonacji, rezonansu i artykulacji,

to wydobywanie głosu przy udziale drgań strun głosowych, pracy mięśni wdechowo –
wydechowych, artykulacji głosek i rezonansu przestrzeni rezonacyjnych – klatki
piersiowej, krtani, gardła, jamy ustnej i jam czaszki;
2

jest zespoleniem czynności fonacyjnych, artykulacyjnych i oddechowych w
połączeniu z funkcją rezonansową komór rezonansowych części twarzoczaszki, krtani,
klatki piersiowej;

to właściwe kształtowanie, ustawianie, wydobywanie, emitowanie głosu mówionego
lub śpiewanego;

to nauka wydobywania głosu polegająca na skoordynowanej pracy aparatu głosowego
i mięśni oddechowych w celu uzyskania rezonansu;

to nauka, w zakres której wchodzą wszystkie problemy związane z procesem
wydobywanie głosu zgodnie z prawami fizjologii oraz wymogami estetycznymi:
sprawność mięśni wdechowo – wydechowych, praca mięśni krtani, praca narządu
artykulacyjnego, zdolność wysyłania impulsów ruchowych z odpowiednich pól kory
mózgowej do mięśni krtani (głównie do strun głosowych);

to sztuka oddziaływania na ucznia, na jego psychikę, wyobraźnię muzyczną, na
wszystko co jest związane z procesem wydobycia głosu.
Artykulacja – zespół ruchów narządów mowy oraz układy jakie przyjmują one
w trakcie wymawiania głosek. Inaczej o artykulacji mówi się, ze jest mechaniczną stroną
słowa, przekształceniem tonu powstałego w krtani na zrozumiałe dźwięki mowy.
Proces ten zachodzi w komorach nasady, czyli w jamie nosowej, gardłowej i ustnej. Obecne
tam narządy artykulacyjne: języka, wargi, żuchwa, szczęka, podniebienie twarde i miękkie,
policzki wykorzystując strumień oddechowy, ton krtaniowy i zjawisko rezonansu zmieniają
nieartykułowany dźwięk krtaniowy w mowę.
Inny rodzaj definicji:
Ruchy żeber i przepony powodują powiększenie się klatki piersiowej i płuc. Powietrze
przez jamę nosową i tchawicę wchodzi do płuc, zaopatrując je w niezbędny dla życia tle.
Nacisk żeber i przepony powoduje wypychanie powietrza z płuc przez tchawicę i krtań.
Ten strumień powietrza stanowi siłę napędową, służącą wytwarzaniu głosek.
Modyfikacja głosu oraz wytwarzanie wszystkich głosek odbywa się przez ruchy
narządów mowy. Te ruchy nazywamy artykulacją.
Artykulacja jest niezwykle istotna dla prawidłowej emisji i impostacji głosu. Im bardziej
wyrazista i precyzyjna wymowa, tym lepsze ustawienie, brzmienie i prowadzenie głosu.
Prawidłowa artykulacja to czyste, wyraźne, dokładne i swobodne wypowiadanie samogłosek
i spółgłosek.
Nieprawidłowości (spowodowane brakiem elastyczności narządów mowy) czy lenistwo
artykulacyjne (wynikające z chęci oszczędzenia sobie wysiłku) odbijają się na
wydobywanym głosie i zaburzają jego prawidłową emisję. Co więcej powodują zmiany sensu
wypowiadanych słów (a co za tym idzie wypaczenie znaczenia wypowiadanych treści,
nieporozumienia komunikacyjne), utrudniają zrozumienie tekstu i męczą słuchaczy; nie
mówiąc już o pozbawianiu ich doznań estetycznych.
Sprawna artykulacja to także podstawa dobrej dykcji . Jej warunkiem jest, poza właściwą
budową narządów mowy, wypracowanie precyzyjnych, celowych i wyrazistych ruchów
artykulacyjnych. Dzięki precyzji unikamy zniekształcenia głosek i słów. Celowość to
3
świadome wykonywanie koniecznych ruchów narządów artykulacyjnych i przybieranie przez
nie odpowiednich układów. Wyrazistość zaś opiera się na elastyczności i sile mięśni
narządów mowy, pozwalając na swobodne posługiwanie się głosem. Prawidłowa artykulacja
polega nie tylko na bezbłędnym wymawianiu każdej głoski, ale też na jej dokładnym
wymawianiu bez podkreślania jej wyrazistości.
Dykcja – łac. dictio – wymowa. Dykcja to wymowa, sposób wymawiania, czyli łączenie
głosek w słowa i słów w zadnia. Opiera się ona na znajomość norm i zasad kultury słowa
oraz sprawności artykulacyjnej.
To właśnie prawidłowa artykulacja warunkuje czystą i wyraźną wymowę, chociaż można
prawidłowo wypowiadać poszczególne głoski, ale mieć złą dykcję. Ponieważ o poprawnej
dykcji decydują również inne czynniki. Jednocześnie można nieprawidłowo artykułować
głoski, ale mieć dobrą dykcję, gdy używa się różnorodnych środków wyrazu, stosuje się znaki
przestankowe itp.
Czynniki wpływające na dykcję
O poprawnej dykcji lub jej braku decydują między innymi:








budowa i fizjologia oraz naturalne możliwości aparatu mowy (dla prawidłowej dykcji
istotny jest przede wszystkim brak organicznych narządów mowy, wad zgryzu);
stan zdrowia, właściwe funkcjonowanie układu mięśniowego, oddechowego;
dobry słuch;
dyspozycje psychofizyczne;
postawa ciała i związany z nią prawidłowy sposób oddychania podczas mówienia;
naśladowane wzorce, czynniki etniczne, klimatyczne; obserwacje sposobu mówienia
otoczenia, w jakim się człowiek wychowuje i dorasta;
sytuacja, w jakiej znajduje się mówiący – inaczej wymogi stawia mówiącemu sytuacja
potoczna, inne wystąpienie publiczne czy recytacja;
budowa fonetyczna tekstu, zdania, stopień trudności wymowy (proste zdania łatwiej
wypowiedzieć czysto i wyraźnie niż łamańce językowe czy zdania, w których znajdują się
grupy spółgłoskowe).
Poprawność dykcyjna
Na poprawności dykcji wpływają:










elastyczność i sprawność motoryczna narządów artykulacyjnych (głownie języka, żuchwy
i warg oraz podniebienia miękkiego);
precyzyjna artykulacja, czyli dokładne ruchy i układy narządów mowy konieczne do
wyartykułowania poszczególnych głosek;
sprawna, precyzyjna wymowa szeregów głoskowych;
swobodna wymowa trudnych grup spółgłoskowych, ciągów słownych;
nośność głosu, jego słyszalność i melodyjność;
właściwe posługiwanie się środkami ekspresji np. siłą głosu, wysokością głosu, barwą
głosu;
prawidłowe akcentowanie;
poprawne frazowanie;
stosowanie pauz;
wymowa zgodna z ogólnokrajowymi normami wymowy (bez dialektu, regionalizmów).
Dobra dykcja to wyraźne, zrozumiałe i wyraziste mówienie.
4
4. Budowa krtani, jej funkcje i praca strun głosowych podczas oddechu,
szeptu i mowy (zilustruj rysunkiem).
Budowa krtani
Krtań jest to rodzaj rury, przechodzącej ku dołowi w tchawicę, a ku górze otwierającej się do
jamy gardłowej. W czasie spokojnego oddychania znajduje się na wysokości 5 kręgu
szyjnego. Od góry krtań jest zawieszona na kości gnykowej. Szkielet krtani składa się z pięciu
chrząstek. Podstawę stanowi chrząstka pierścieniowa, obejmująca całą krtań. Z przodu jest
wąska, w tyle mocno się rozszerza. Z tyłu osadzone są na niej chrząstki nalewkowate,
umieszczone symetrycznie.
Każda chrząstka nalewkowa ma u podstawy dwa wyrostki:
-
głosowy, zwrócony ku środkowi krtani, stanowią przyczepy wiązadeł głosowych;
mięśniowy, do którego przyczepione są mięśnie zsuwające i rozsuwające głośnię.
Chrząstki nalewkowe mogą przechylać się w różnych kierunkach i wykonywać częściowy
obrót dookoła swej osi. Są one najruchliwszą częścią aparatu krtaniowego. Chrząstka
tarczowa osłania przód i boki krtani. Z przodu się znacznie uwypukla, zwłaszcza u mężczyzn,
u których tworzy tzw. jabłko Adama. Za pomocą wyrostków łączy się z kością gnykową
w górze i chrząstką pierścieniowatą w dole. Tuż nad tarczowatą znajduje się chrząstka
nagłośniowa, która w chwili łykania przechyla się do tyłu, zakrywając wylot krtani i tworząc
pomost, po którym pokarm przesuwa się do leżącego za krtanią przełyku.
Rusztowanie krtani pokryte jest wewnątrz tkanką mięśniową i błoną śluzową. Błona ta tworzy
dwie pary fałdów poprzecznych. Dolna para to więzadła głosowe, górna to fałszywe więzadła
głosowe. Właściwe więzadła głosowe są narządem bardzo ruchliwym. Z przodu przyczepione
są do chrząstki tarczowatej – szpara między nimi to głośnia, a z tyłu do chrząstek
nalewkowatych. O położeniu więzadeł głosowych decydują ruchy mięśni: zamykających
i otwierających oraz wydłużających i skracających głośnię. Głośnię zamyka para mięśni
pierścienno – nalewkowych bocznych i międzynalewkowych, a otwiera para mięśni
pierścienno – nalewkowych tylnych. Skurcz mięśni głosowych skraca i napina fałdy głosowe.
Natomiast mięśnie pierścienno – tarczowe wydłużają i napinają.
Funkcje krtani
Krtań jest narządem, który pełni w organizmie następujące funkcje:
a) oddechową – krtań jest częścią drogi oddechowej; przy zwartych fałdach głosowych
strumień powietrza swobodnie przechodzi do płuc i z powrotem;
b) obronną – krtań dzięki pracy mięśni zapobiega przenikaniu obcych ciał do położonych
poniżej narządów oddechowych, zamyka drogi oddechowe w czasie przełykania, bierze
także aktywny udział w odruchach wykrztuśnych i w kaszlu; czynności te wykonuje
głównie nagłośnia, która pochylając się w tył zamyka wejście do krtani;
c) fonacyjną – w krtani dzięki pracy więzadeł głosowych powstaje dźwięk, warunek mowy
i śpiewu; funkcja ta rozwinęła się jako ostatnia w późnym okresie filogenetycznym.
Praca strun głosowych podczas oddechu, szeptu i mowy (zilustruj rysunkiem).
5
Ruchy obrotowe chrząstek nalewkowatych umożliwiają strunom głosowym rozsuwanie się na
boki oraz przysuwanie do środka. Podczas oddychania struny głosowe są od siebie oddalone,
a w czasie fonacji zbliżają się do siebie, zamykając jednocześnie głośnię.
Zwarcie strun (tzw. nastawienie głosowe) może być trojakiego rodzaju:



nastawienie miękkie – struny zbliżają się do siebie i w sposób swobodny drgają. Jest to
fizjologicznie najbardziej poprawny układ strun;
nastawienie twarde – struny zbyt mocno napierają na siebie, przez co drgania są
utrudnione. Nastawienie to pojawia się często przy twardym atakowaniu dźwięku oraz
w stanach osłabienia narządu głosowego. Jest fizjologicznie bardzo złym nastawieniem,
którego konsekwencją często jest:
nastawienie chuchające – struny głosowe na części swych powierzchni nie stykają się ze
sobą. Część powietrza przechodzi swobodnie, nie zmieniając się w falę akustyczną.
Powietrze to dołącza się do dźwięku jako szum. Fizjologicznie nastawienie chuchające
uważane jest za objaw patologiczny.
Zdrowe struny głosowe drgają równomiernie w płaszczyźnie poziomej i pracują regularnie
(częstotliwość i amplituda drgań obu strun jest jednakowa). Zaburzenia w ich pracy pojawiają
się w stanach chorobowych.
Ustawienie strun głosowych i kształt szpary głośni
A – szpara głośni w czasie spokojnego oddychania, snu
B – szpara głośni w pełni rozwarta (w czasie pełnego wdechu)
C – szpara głośni częściowo zamknięta (mówienie szeptem, wymawianie spółgłoski „h”)
D – szpara głośni zamknięta całkowicie (w czasie mówienia, śpiewu)
5. Opisz zjawisko rezonansu i omów rodzaje rezonatorów.
Każde ciało zdolne do drgania posiada własną częstotliwość drgań, czyli tzw. ton własny.
Jeżeli w pobliżu znajduje się inne ciało, które ma tę samą częstotliwość, wówczas i ono
zaczyna drgać. To zjawisko określamy mianem rezonansu. W naszym ciele rezonatorami
6
współdrgającymi z falami głosowymi są wszystkie cząstki krtaniowe, niektóre kości oraz
jamy powietrzne zdolne do współdrgania. Rezonans rozumiemy jako:


zjawisko akustyczne, które wzmacnia ton krtaniowy w przestrzeniach klatki
piersiowej i nasady,
synonim drgań odczuwanych w czasie wydawania głosu, co wpływa na dźwięczność
mowy. Głos bez tego rezonansu jest matowy i głuchy, pozbawiony blasku czyli
metalu.
Wyróżniamy dwa rodzaje rezonatorów:
1. Rezonatory dolne, które leżą poniżej fałdów głosowych i mają niezmienne kształty.
Zaliczamy tu: przestrzeń podgłośniową krtani, tchawicę, oskrzela, klatkę piersiową.
2. Rezonatory górne, które znajdują się powyżej fałdów głosowych, o kształtach
ulegających zmianom. Zaliczamy do nich: przestrzeń nadgłośniową krtani oraz komory
nasady
Nasada jest systemem połączonych jam rezonacyjnych, do których zaliczamy: jamę
gardłową, ustną, nosową wraz z jamami bocznymi nosa. Każda z nich pełni funkcję
oddechową i rezonansową, przy czym jama ustna pełni jeszcze funkcję artykulacyjną.
-
-
jama gardłowa czyli gardło dzieli się na trzy odcinki: gardło górne (jama nosowogardłowa), gardło średnie (jama ustno- gardłowa) i gardło dolne (jama krtaniowogardłowa)
jama ustna, to największy i najważniejszy rezonator nasady. Możliwości te
wykorzystywane są przy czynności artykulacyjnej jamy ustnej. Artykulacja polega na
przekształcaniu w zrozumiałą mowę dźwięków, które powstały w krtani i szmerów, które
powstają w nasadzie. Powstaje ona na skutek ciągłych zmian zachodzących w jamie
ustnej. Dokonuje się dzięki pracy narządów artykulacyjnych, które z kolei dzielimy na:


-
ruchome: język (najważniejszy i najbardziej ruchliwy narząd artykulacyjny), wargi
(to ważny modulator brzmienia głosu), żuchwa z zębami i podniebienie miękkie wraz
z języczkiem podniebiennym,
nieruchome: górna szczęka z zębami oraz podniebienie twarde.
jama nosowa, to jedyny rezonator nasady o sztywnych ścianach. Powietrze, które
przedostaje się do nosa powoduje nosowe zabarwienie głosu. Toteż jama nosowa bierze
udział w artykulacji głosek nosowych (ą, ę, m, n, ń). Jama ustna łączy się z jamami
bocznymi nosa: zatoki szczękowe, klinowe, sitowe, czołowe i tworzy z nimi połączony
system rezonacyjny. Oprócz jamy nosowej duże znaczenie dla rezonansu nasady mają
drgania chrząstki nosa oraz kości oczodołów.
Wszystkie wyżej omówione warunki rezonansowo-artykulacyjne nasady powstają wskutek
prawidłowego i udoskonalonego działania mięśni nasady, które muszą współdziałać
z mięśniami krtaniowymi i oddechowymi. Dlatego też prawidłowa emisja głosu zależy
od harmonijnego współdziałania wszystkich jej elementów.
6. Podaj znane Ci ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne (co najmniej po
trzy).
7
8