Emisja głosu
advertisement
Swajdo Żywilla Opalenica 12 Emisja głosu Głos nauczyciela Wśród nauczycieli, których podstawowym narzędziem pracy jest głos, wszelkie zagadnienia związane z jego emisją są niewątpliwie jak najbardziej pożądane i aktualne. Sama będąc nauczycielką, chciałabym, aby świadomość prawidłowego oddychania czy mówienia oraz zagrożeń wynikających z niewłaściwego używania głosu była wśród moich koleżanek i kolegów jak największa. Pragnę przy tym zaznaczyć, że emisja głosu jest problemem niezwykle złożonym, a poznanie jej prawideł najlepiej zrozumieć poprzez różnego rodzaju ćwiczenia praktyczne. W moim przypadku pomocny okazał się kurs doskonalący na temat prawidłowej emisji głosu w pracy nauczyciela oraz fakt, że jestem nauczycielem wychowania fizycznego. Poniższy artykuł jest próbą określenia warunków prawidłowej emisji głosu oraz propozycją ćwiczeń oddechowo - fonacyjno - artykulacyjnych, przydatnych w pracy każdego nauczyciela. Ma on również na celu zasygnalizowanie, jak ważna jest w naszym zawodzie ochrona głosu, a nieprzestrzeganie jej może okazać się - niestety - nieodwracalne w skutkach. O sztuce operowania głosem w pracy nauczyciela I. Warunki emisji głosu Głos jest elementarnym narzędziem pracy każdego nauczyciela. Wielu nauczycieli, pomimo świetnego przygotowania merytorycznego, nie jest w stanie w pełni wykorzystać swoich możliwości w pracy z dziećmi ze względu na nieprawidłowy, nadmiernie obciążający aparat fonacyjny sposób mówienia. Po wielogodzinnej pracy głosem odczuwają większe lub mniejsze dolegliwości ze strony aparatu fonacyjnego. Braki w tej dziedzinie można nadrobić, systematycznie trenując prawidłowy sposób emisji głosu i jednocześnie zapobiegając czynnikom szkodliwym dla narządu mowy. Jest to także ważny element profilaktyki chorób zawodowych nauczycieli. Narząd mowy człowieka można przyrównać do czułego instrumentu muzycznego. Aby wydobyć z niego głos, zarówno mowę jak i śpiew, konieczne jest harmonijne współdziała-nie w s z y s t k i c h narządów głosu, a nieprawidłowe funkcjonowanie choćby jednego z nich pociąga za sobą nieprawidłowość pozostałych. Do powstania i emisji głosu przyczyniają się 3 ośrodki : 1. płuca, które dostarczają powietrza niezbędnego do wytworzenia fali dźwiękowej oraz mięśnie oddechowe klatki piersiowej i brzucha ( mięśnie międzyżebrowe, przepona ), które biorą udział w czynności oddechowej 2. krtań, która jest ośrodkiem, gdzie powstaje fala dźwiękowa - głos 3. nasada, czyli system połączonych ze sobą jam powietrznych ( gardłowej, ustnej i nosowej wraz z jamami bocznymi nosa ) i zatok ( czołowej, klinowej i nosowej ) znajdujących się w głowie, który jest ośrodkiem, gdzie głos powstały w krtani poddawany jest artykulacji /czyli przekształceniu dźwięków w zrozumiałą mowę/ oraz rezonansowi /czyli wzmocnieniu/ II. Oddech przeponowy podstawą prawidłowej emisji głosu Warunkiem prawidłowej emisji głosu jest zgodna współpraca wszystkich 3 ośrodków, przy czym decydujący wpływ na wszystkie czynności emisji, a w szczególności na stan wiązadeł głosowych w krtani ma sposób oddychania. Dlatego najważniejszym dla prawidłowego sposobu mówienia jest prawidłowy sposób oddychania. Wyróżnia się dwa rodzaje oddychania: 1. statyczne - to oddychanie mimowolne, instynktowne, stanowiące odruch wrodzony; w taki sposób oddychamy w spoczynku /w pozycji leżącej/ 2. dynamiczne - to oddychanie kontrolowane przez naszą świadomość, ukształtowane przez określone warunki, stanowiące odruch nabyty; w taki sposób oddychamy w czasie mowy i śpiewu Najbardziej pożądanym dla prawidłowej emisji głosu jest tzw. oddychanie żebrowo-brzusznoprzeponowe. Wdech i wydech odbywają się z wykorzystaniem nie tylko płuc czy mięśni brzucha i żeber, ale przede wszystkim p r z e p o n y, płaskiego mięśnia oddzielającego płuca od jamy brzusznej, położonego tuż pod żebrami. W trakcie wdechu żebra i klatka piersiowa rozszerzają się na boki, a przepona kurczy się i przesuwa się ku dołowi. Taki tor oddechu zapewnia właściwe tzw. podparcie oddechowe, od którego zależy prawidłowe wydobycie i prowadzenie głosu. Podparcie oddechowe polega na świadomym wydłużaniu wydechu z jednoczesnym najwolniejszym przesuwaniem się przepony ku górze. Podglądając zawodowych śpiewaków czy artystów estradowych, zwróćmy uwagę, jak dyskretny jest ich oddech - nawet, gdy śpiewają długie i skomplikowane frazy, na ich twarzach nie widać żadnego wysiłku. Dowodem na używanie właśnie przepony jest to, że podczas wdechu i nabierania powietrza wcale nie unoszą ramion - jak zwykli śmiertelnicy, którzy nie oddychają przeponą. Ćwiczenie 1 Aby lepiej zrozumieć, jak przebiega oddychanie przeponowe, połóżmy się płasko na plecach na twardej powierzchni, jedną rękę połóżmy na mostku, drugą na brzuchu powyżej pępka. W pozycji leżącej nasz organizm oddycha prawidłowo tj. przeponowo bez większego wysiłku, inaczej niż w pozycji stojącej, gdy nie szkolony oddech jest płytki i wypełnia jedynie górną partię płuc. Kilkakrotnie powtórzmy wdech nosem i wydech ustami, bacznie obserwując, jak pracują brzuch i klatka piersiowa. Z pewnością odniesiemy wrażenie, że w fazie wdechu powietrze wędruje aż do brzucha, a ręka unosi się wraz z nim. Zauważymy, że dolne partie żeber rozszerzają się, a po-wietrze wypełniające klatkę piersiową nieznacznie unosi ją do góry. Na chwilę zatrzymaj-my oddech i powoli, bardzo równomiernie wypuśćmy powietrze ustami. Zwróćmy uwagę, aby przy wydechu powietrze uchodziło najpierw z dolnej partii płuc - można pomóc sobie ręką spoczywającą na brzuchu, dociskając równomiernie przeponę. Podczas wydechu - podobnie jak w trakcie emisji głosu - z płuc powinno uchodzić tylko tyle powietrza, ile potrzeba go do wytworzenia fali dźwiękowej, a nie do opróżnienia płuc. Nie wydychamy powietrza do końca ! Ćwiczenie 2 Usiądźmy, zwracając uwagę na prosty kręgosłup i rozluźnione, swobodnie opuszczone ramiona. Jedna z nóg jest wysunięta, druga schowana pod krzesłem. Taka pozycja ciała zapewnia przeponie optymalne warunki pracy, a tym samym samego oddechu, gdy mówi-my do uczniów na siedząco /np. czytamy tekst lub sprawdzamy pracę pisemną/. Pamiętajmy jednak, że są to nadal warunki gorsze niż wówczas, gdy mówimy stojąc. Proste palce obu rąk wbijamy pod żebra po prawej i lewej stronie ciała. Wykonajmy pełny wdech przez nos i usta tak, by wyraźnie poczuć, jak rozszerzają się nam dolne partie żeber, wypełnia się brzuch i unoszą się ręce. Na chwilę wstrzymajmy oddech i - tak, jak w poprzednim ćwiczeniu - powoli, równomiernie wypuśćmy powietrze ustami. Nie wy-dychamy powietrza do końca ! To samo zadanie z tą różnicą, że wydech wykonajmy na głosce "s". Ćwiczenie 3 i 4 Stojąc swobodnie, wykonajmy wdech jak w poprzednim ćwiczeniu; wydech - w 2, 3, 4, 5 rytmicznych, gwałtownych dmuchnięciach. "Piesek" czyli seria szybkich wdechów i wydechów naśladujące zdyszanego psa. Ćwiczenie należy wykonywać bez przerwy przez około minutę, starając się o coraz głębsze, ale tak samo szybkie wdechy i wydechy. Ćwiczenie 5 Na 1 - wdech przez nos i usta; na 2, 3, 4, 5 - równomierny wydech z dmuchaniem przy stulonych ustach. W kolejnych oddechach przedłużamy wydech do 6, 7, 8, 10, 15 sekund. W wydychaniu udział biorą przede wszystkim mięśnie brzucha i żeber. Ćwiczenie 6 W powiększaniu pojemności płuc wielu zawodowym śpiewakom czy artystom pomaga unoszenie rąk do góry lub inne ekspresyjne ruchy ciała. Na 1 - unosimy ramiona bokiem w górę, wykonując wdech; na 2, 3, 4, 5 aż do 10 bardzo powoli opuszczamy bokiem ramiona, jednocześnie wykonując wydech. Ćwiczenie 7 i 8 Wykonujemy głęboki wdech. Na 2 sekundy zatrzymujemy powietrze, po czym głośno liczmy do 5, ponownie na 2 sekundy wstrzymujemy wydech i liczmy głośno do 5. Pozosta-łe powietrze lekko wypuszczamy. Na jednym oddechu powtarzamy 8-krotnie dwuwiersz, każdorazowo akcentując kolej-ny wyraz; pamiętamy, aby nie wykorzystywać oddechu do samego końca. Stara baba bajkę gada, Baba stara, bajka też. III. /poranna/ Gimnastyka mięśni krtani oraz mięśni współdziałających Aby właściwy aparat fonacyjny, jakim jest krtań, działał prawidłowo, należy dbać, aby: 1. błona śluzowa krtani była dobrze nawilżona - patrz: sposoby zapobiegania czynnikom szkodliwym dla narządu mowy nauczyciela 2. mięśnie krtani oraz mięśnie współdziałające z nimi były elastyczne i sprawnie działające jeszcze przed pierwszą lekcją w szkole - poprzez ich rozćwiczenie i rozgrzanie Ćwiczenia rozgrzewające mięśnie krtani oraz przepony i samego kręgosłupa, do które-go jest przyczepiona przepona, można rozpocząć już od rana, po przebudzeniu się. Wiele z nich można wykonywać w trakcie innych porannych czynności. - Będąc jeszcze w łóżku przyjąć pozycję embrionalną, leżąc w skuleniu na boku lub na brzuchu i rozciągając mięśnie grzbietu i kręgosłup. Następnie wytrzymać rozciąganie mięśni w tzw. "ukłonie japońskim". - Już w pozycji stojącej wyciągnąć ramiona w górę i rozciągnąć kręgosłup, na przemian wysuwając w górę barki. Następnie spleść dłonie na karku i ściągnąć łopatki, rozciągając przednią stronę klatki piersiowej. - Z tej samej pozycji stojącej wykonać głęboki, lecz swobodny skłon tułowia w przód - "koci grzbiet" i stopniowo, kręg po kręgu powolny wyprost tułowia. Jako ostatnie prostują się ramiona i głowa. Kolejne proponowane ćwiczenia można wykonać jedynie w dwójce, np. ze współmałżonkiem, dlatego ograniczę się jedynie do zwięzłego opisu ruchów wykonywanych właśnie przez partnera. Wspomnę jedynie, że nasza osoba, na której wykonywane są ćwiczenia powinna stać pewnie, w pozycji wykroczno-rozkrocznej o prostych plecach. - Partner głaszcze oburącz plecy, zaczynając od lędźwi w kierunku ku głowie. - Partner masuje mięśnie wzdłuż kręgosłupa palcami wskazującym i środkowym ułożonymi w literę V, wykonując krótkie, dość silne ruchy i - podobnie jak w poprzednim ćwiczeniu zaczynając od lędźwi w kierunku ku głowie. - Partner rozciera oburącz plecy, masując głównie kciukami od kręgosłupa na zewnątrz. - Partner ugniata oburącz barki, ściągając mięśnie między kciukami a pozostałymi palcami w 4 ruchach. Myjąc zęby lub nakładając makijaż, można samemu wykonać rozgrzewające ćwiczenia barków i karku oraz samej krtani: - wznos i opust obu barków z zatrzymaniem - rytmiczny wznos i opust barków /bez zatrzymania/ - krążenie barków w przód, następnie w tył na przemian lub jednocześnie - wysuwanie /w przód/ i ściąganie /w tył/ obu barków - ugniatanie ręką różnoimiennego barku i łopatki, sięgając tak daleko, jak to jest możliwe; następnie ściśnięcie tą samą ręką barku /jak karku psiaka/ i wykonanie serii krótkich wydechów naśladujących zdyszanego psa /"piesek"/, odwracając głowę od ściskanego barku w stronę przeciwną - w pozycji siedzącej o prostych plecach, jedna z nóg wysunięta, druga schowana pod krzesłem: szerokie otwieranie ust jak przy wymawianiu głoski "a" podczas badania gardła przez lekarza /układ ust przypomina okrąg, język spoczywa płasko tak, aby widoczne było podniebienie miękkie/ i wywoływanie odruchu ziewania - to samo ćwiczenie /ziewanie/, nie otwierając ust - poranne ćwiczenie głosu przez mormorando i glissando opadające IV. Czynniki szkodliwe dla narządu mowy nauczyciela oraz sposoby zapobiegania im l.p. 1. szkodliwy czynnik pyląca kreda, która przedostaje się nie tylko do krtani, ale również do dolnych dróg oddechowych i płuc 2. kurz 3. nikotyna 4. przesuszenie błony śluzowej krtani zapobieganie - tablicę mazać wilgotną gąbką - nie mazać tablicy w obecności nauczyciela - unikać zakurzonych pomieszczeń - starannie wietrzyć salę lekcyjną - nie palić papierosów - unikać biernego palenia przez wdychanie dymu - wypowiadając się, formułować dłuższe frazy spowodowane przez Stara Baba bajkę gada- zbyt dużą wymianę powietrza - unikać lub ograniczyć spożycie tych produktów żywnościowych, które, stymulując wydzielanie soków trawiennych i wywołując u-czucie pragnienia, ściągają wodę z organizmu - w pierwszej kolejności z krtani; do takich produktów należą: kawa, herbata, słone paluszki, chipsy, orzechy, czekolada - niektóre produkty żywnościowe - w stanach przesuszenia gardła pić wodę mineralną lub naparówkę z siemienia lnianego jasnego oraz zażywać witaminę A+E /np. Ca-pivit/ lub cukierki zawierające tymianek z podbiałem 5. złe wykorzystanie akustyki pomieszczenia - mówić na wprost, kierując falę dźwiękową wysoko, na przeciwległą ścianę - na wf: posługiwać się systemem komunikatów niewerbalnych, przemawiać do grupy w narożniku sali, rozpoczynając cichym głosem 6. brak koordynacji pracy mięśni krtani, brak koordynacji pracy wszystkich trzech ośrodków głosowych - stosować ćwiczenia oddechowo-głosowe 7. napięcie psychiczne i fizyczne - stres, który - działając na mózg - nie dotlenia kory mózgowej i zakłóca prawidłowe na-pięcie mięśni oddechowych, hamując mechanizm oddychania; w sytuacjach ekstremalnych nie możemy wydobyć z siebie głosu - unikać sytuacji stresujących - umiejętnie relaksować się - dążyć do "twarzy rozświetlonej": buzia uśmiechnięta, oczy radosne, pokazane zęby 8.ogólne stany osłabienia organizmu /przez choroby i środki farmakologiczne/ - dbać o zdrowe tzn. puste jamy powietrzne i zatoki nasady, aby zapewnić jak najlepsze warunki dla rezonansu fali dźwiękowej, wy-dobywającej się z krtani - mówić lżej = ciszej - wykorzystać do końca urlop lub zwolnienie lekarskie na rekonwalescencję
