profilaktyka logopedyczna –szansą dziecka, nauczyciela i

„ Granice mojego języka
są granicami mojego świata.”
( LUDWIG WITTGENSTEIN )
Miejski Program Profilaktyki Logopedycznej
PROFILAKTYKA LOGOPEDYCZNA –SZANSĄ DZIECKA, NAUCZYCIELA I LOGOPEDY.
Okres przedszkolny to czas intensywnego kształtowania się mowy i języka dziecka,
nazywany jest okresem swoistej mowy dziecięcej. W tym czasie rozwija się umiejętność
identyfikacji i różnicowania dźwięków mowy tzw. słuch fonematyczny, a na jego bazie
umiejętność analizowania i syntetyzowania słuchowego wyrazów oraz pamięć
fonologiczna wyrazu i zdania.
Wraz z rozwojem myślenia pojęciowego rozwija się u dzieci strona fleksyjna,
składniowa i leksykalna mowy, pozwalająca na poprawne pod względem gramatycznym,
budowanie wypowiedzi słownych i pisemnych. Usprawniają się również funkcje
oddechowo- połykowe, bezpośrednio wpływające na sprawność artykulacyjną mowy.
O tym, jak istotny wpływ ma prawidłowy rozwój mowy na edukację szkolną dziecka
nie trzeba nikogo przekonywać.
Nie trzeba również nikogo przekonywać, że lepiej zapobiegać niż rehabilitować
lub leczyć...
Niestety, obecny system opieki logopedycznej, a szczególnie działań
profilaktycznych w Polsce jest daleki od doskonałości. Dostrzegają to zarówno logopedzi,
pedagodzy, lekarze jak i rodzice.
Od wielu lat logopedzi i inni terapeuci związani z oświatą czynią starania, aby
rzeczywiście powszechne stało się obniżenie progu wiekowego interwencji logopedycznej.
Doświadczenia zawodowe moje i wielu logopedów pracujących w placówkach
oświatowych i zdrowia, wskazują, że obniżenie wieku interwencji logopedycznej, nawet
powszechne, jest działaniem połowicznym i nie zapewnia jakościowo lepszej opieki
logopedycznej.
W tym miejscu należałoby określić, co w logopedii uznaje się za profilaktykę
logopedyczną.
Według Stanisława Grabiasa to układ zabiegów, niedopuszczający do zaburzenia
rozwoju mowy; celem profilaktyki logopedycznej jest świadome, systematyczne
i zorganizowane stymulowanie procesem nabywania przez dziecko sprawności
warunkujących prawidłowy przebieg kompetencji językowej i komunikacyjnej;
Elżbiety Stecko propaguje profilaktykę zaburzeń rozwoju mowy od urodzenia
dziecka; według niej zapobieganie, kierowanie na prawidłowe tory rozwoju oraz
stymulowanie funkcji odpowiedzialnych za rozwój mowy jest efektywne do 3 r.ż. Dotyczy
to funkcji połykania, oddychania i artykulacji; cokolwiek uczyni się po 3 r.ż., w aspekcie ich
zmian, jest już nie kształtowaniem czy zapobieganiem, ale korygowaniem- niwelowaniem
zaniedbań z okresu 0- 3 r.ż., dziecko ma bowiem za sobą kilku letni okres kształtowania,
utrwalania nieprawidłowości podstawowych dla rozwoju mowy ( umiejętności oddechowo-
połykowych i pokarmowych ), czyli nabyło nieprawidłowe doświadczenia kinestetycznoczuciowe oraz słuchowe.
Wydaje się, że powyższe ustalenia dotyczą przede wszystkim grupy dzieci
z obciążonym okresem ciążowo- okołoporodowym.
[1].
Myślę, że u małych dzieci w oddziaływaniach profilaktycznych najistotniejsza rolę
odgrywa stymulacja rozwoju mowy i języka, mająca na celu nie tylko zapobieganie
powstawaniu patologii mowy, ale również zapobieganie nasilaniu się już istniejących
zaburzeń oraz zminimalizowaniu ryzyka wystąpienia dysleksji rozwojowej czy zaburzeń
osobowości.
U dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym najczęściej obserwuje się
występowanie opóźnionych rozwojów mowy i wad artykulacyjnych, spowodowanych
nieprawidłową budową narządów mowy lub ich obniżoną sprawnością ( np. utrzymującym
sie połykaniem niemowlęcym ) oraz obniżoną sprawnością funkcji słuchowych tj. słuch
fonematyczny, pamięć fonologiczna wyrazu, zdania i uwaga słuchowa.
Podniesienie poziomu wiedzy z zakresu profilaktyki logopedycznej może nastąpić
tylko w wyniku kompleksowych i długofalowych oddziaływań wielu specjalistów,
oddziaływań nakierowanych na dziecko, jego środowisko domowe i edukacyjne.
Z wytycznych zarządzeń resortu oświaty poświęconych organizacji i funkcjonowaniu
modelu opieki logopedycznej wynika, że obowiązek opieki nad mową dziecka spoczywa
głównie na przedszkolach, szkołach ,poradniach psychologiczno- pedagogicznych
i rodzicach.
Z dokumentów oświatowych nie wynika w jakim stopniu i w jakim zakresie
nauczyciel może i powinien uczestniczyć w procesie terapeutycznym dziecka
z zaburzeniami mowy.
Nie określają one też obowiązków nauczyciela wobec ucznia nieprawidłowo
mówiącego, w przypadku gdy nauczyciel ten nie posiada odpowiednich kwalifikacji,
nie precyzują jego miejsca i roli w procesie opieki logopedycznej.
Zakładają natomiast, że wszystkim dzieciom należy pomóc w osiąganiu
powodzenia szkolnego.
Podstawa programowa obecnie obowiązująca jak również jej nowy projekt , wciąż
aktualizowane programy wychowania w przedszkolu, zakładają prowadzenie przez
nauczycieli:
- szerokiej działalności profilaktycznej,
- podejmowanie działań stymulujących mowę dziecka, a jeśli zachodzi konieczność
to działań kompensacyjnych i korygujących nieprawidłowości rozwojowe.
[1]. patrz bibliografia
Zagadnienia profilaktyki logopedycznej mieszczą się w obszarach działania
tzw. logopedii wychowaczej. W moim przekonaniu, działania w tym zakresie, w znacznie
większym stopniu należą do nauczycieli wychowania przedszkolnego i kształcenia
zintegrowanego niż do logopedów. Dlatego też należy zmienić zakres i przewartościować
rolę nauczyciela w programie opieki logopedycznej, w tym profilaktyki.
Model Programu Profilaktyki Logopedycznej o formule otwartej, opracowany
przeze mnie funkcjonuje w wybranych placówkach przedszkolnych już od pięciu lat.
wcześniej przy DODN ,a od kwietnia 2007 roku, wraz ze zmianą miejsca pracy
koordynatora, przy Wrocławskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli.
Opiera się on na budowaniu w poszczególnych placówkach rozwiązań systemowych
uwzględniających potrzeby dzieci, ich rodzin i lokalnego środowiska edukacyjnego.
Zakłada poszerzenie kompetencji nauczyciela o umiejętności z zakresu logopedii
wychowawczej.
Do tej pory rola nauczyciela ograniczała się do realizacji zasad kultury żywego
słowa, prowadzenie ćwiczeń ortofonicznych, których celem było wyrobienie u dzieci
nawyku poprawnego wysławiania się i posługiwania zasobem słownikowym.
W model proponowanym przeze mnie, nauczyciel jest osobą kluczową w
programie, jest ogniwem pośrednim między logopedą i innymi specjalistami, a
środowiskiem dziecka- rodzicami i innymi nauczycielami.
Jest członkiem zespołu diagnozującego i bezpośrednio bierze udział w diagnozie
tzn. planuje, przeprowadza badania przesiewowe, prowadzi obserwację ciągłą zachowań
językowych i komunikacyjnych dzieci w grupie i wyłania dzieci potrzebujące stymulacji
rozwoju mowy oraz interwencji logopedy.
Dzięki swojej wiedzy z podstaw logopedii, psychologii rozwojowej i klinicznej,
pedagogiki oraz znajomości dynamiki rozwoju mowy i myślenia dzieci, może dostrzec,
wcześniej niż rodzice, dysharmonie rozwojowe i rozpocząć ich wyrównywanie.
A przeszkolony przez logopedę może prowadzić korekcję prostych wad wymowy
i działalność instruktażową dla rodziców.
Logopeda natomiast jest koordynatorem działań diagnostycznych i programu
stymulacji rozwoju mowy dzieci w grupach przedszkolnych, prowadzi indywidualną terapię
logopedyczną, współpracuje z PP-P i pediatrami i innymi specjalistami, organizuje
przesiewowe badania ortodontyczne i audiologiczne.
Wspólną rolą dyrektora, logopedy i nauczycieli jest kształtowanie w świadomości
społecznej konieczności profilaktyki opóźnień i zaburzeń rozwoju mowy.
Celem strategicznym Miejskiego Programu Profilaktyki Logopedycznej o formule
otwartej jest: przygotowanie dzieci do podjęcia obowiązku szkolnego i osiągnięcie przez
nie powodzenia szkolnego, na miarę swoich możliwości rozwojowych.
Celem logopedycznym jest osiągnięcie przez wszystkie dzieci:
sprawności strony artykulacyjnej, gramatycznej i leksykalnej mowy,
 umiejętności sprawnego komunikowania się z rówieśnikami i dorosłymi z bliższego
i dalszego otoczenia,
 umiejętności komunikowania o swoich potrzebach i stanach emocjonalnych.

W wyniku przeprowadzonej analizy podejmowanych obecnie działań
profilaktycznych oraz poszukiwania optymalnego rozwiązania systemowego
w opracowanym przeze mnie Miejskim Programie Profilaktyki Logopedycznej wyróżniłam
sześć elementów.
1. Badanie diagnostyczne wszystkich dzieci w placówce:
a. badanie przesiewowe ( przeprowadza nauczyciel ) przy użyciu opracowanej przeze
mnie Podręcznej Karty Badania Przesiewowego Mowy dla nauczycieli,
w wersjach dla
dzieci 3- letnich, 4-5 letnich i 6-7 letnich.
Przy pomocy w/w narzędzia określa się stopień rozwoju następujących funkcji:
- rozumienie mowy,
- mowa ekspresywna ( semantyka i gramatyka ),
- artykulacja i słuch fonematyczny,
- sprawność aparatu artykulacyjnego i płynność mówienia,
- sprawność funkcji oddechowo- połykowych i fonacji.
Badanie przesiewowe uzupełnia się prowadzeniem obserwacji ciągłej, zachowań
językowych i komunikacyjnych dzieci w grupie.
b. wstępny wywiad z rodzicami ( przeprowadza nauczyciel )
c. pełna diagnoza logopedyczna dzieci wyłonionych w badaniach przesiewowych
( przeprowadza logopeda ), przy użyciu Karty Badania Mowy, wywiadu logopedycznego
oraz obserwacji kierowanej zachowań werbalnych i pozawerbalnych dziecka.
2. Bezpośrednia praca z dziećmi.
a. praca nauczyciela z grupą przedszkolną lub w małych zespołach, nad stymulacją funkcji
związanych z mową:
- prowadzenie zabaw tematycznych i grupowych zabaw logopedycznych
z wykorzystaniem ćwiczeń oddechowo- fonacyjnych, kinestezji artykulacyjnej, słuchu
fonematycznego, pamięci fonologicznej, uwagi, autokontroli słuchowej,
- kontrola i korekcja sposobu żucia i połykania podczas posiłków,
- projektowanie, realizacja sytuacji edukacyjnych i realizowanie projektów
uwzględniających treści profilaktyczne, np. tj. ćwiczenie rozumienia poleceń prostych i
złożonych, ćwiczenie operacjonalizowania pojęć językowych, ćwiczenie rozwijające
sprawność komunikacyjną dzieci oraz ćwiczenia leksykalne i słowotwórcze.
Praca nad mową odbywa się z zastosowaniem nowoczesnych metod psychologicznopedagogicznych i logopedycznych tj. Metoda Dobrego Startu, Kinezjologia Edukacyjna,
logorytmika, Metoda Substytucyjna Seemanna, Metoda Lingwistyczna- poszukiwania
słów- kluczy, drama .
b. indywidualna terapia logopedyczna, prowadzona przez logopedę, przy jak najczęstszym
udziale rodziców dziecka.
3. Szkolenie rodziców.
a. cykliczne spotkania szkoleniowe, dotyczące zagadnień profilaktyki zaburzeń mowy – ze
szczególnym uwzględnieniem korekcji wad zgryzu, sposobu połykania i oddychania,
badania słuchu fizycznego i konsekwencji zaniedbań,
b. spotkania informacyjne, w trakcie których zostają przedstawione wyniki badań dzieci w
placówce, z omówieniem najczęściej występujących zaburzeń mowy oraz ze wskazaniem
właściwej drogi postępowania,
c. warsztaty dla rodziców z dziećmi np. nt. stymulacji funkcji przedjęzykowych za pomocą
masaży, ćwiczeń żucia, połykania i oddychania, nt. stymulacji rozwoju artykulacji za
pomocą zabaw i ćwiczeń logorytmicznych wykonywanych w domu.
d. cykliczne, indywidualne konsultacje dla zainteresowanych rodziców, w trakcie których
przekazuje się zalecenia i omawia przygotowane indywidualne zestawy ćwiczeń do pracy
w domu.
4. Szkolenie kadry pedagogicznej w zakresie przesiewowej diagnozy logopedycznej,
metod i technik logopedycznych wykorzystywanych w pracy z grupą przedszkolną.
5. Współpraca ze specjalistami.
W tym organizowanie i przeprowadzenie badań przesiewowych ortodontycznych
i audiologicznych.
6. Współpraca ze środowiskiem lokalnym, upowszechnianie i promocja
idei programu.
W naszych placówkach obowiązują standard profilaktyki logopedycznej.
I. Baza
1.Placówka posiada warunki lokalowe i środki dydaktyczne umożliwiające
wdrożenie programu profilaktyki logopedycznej.
Wskaźniki:
1.Dyrektor zapewnia warunki lokalowe , środki dydaktyczne umożliwiające realizację
programu profilaktyki logopedycznej.
2.Placówka posiada gabinet logopedyczny wyposażony w narzędzia i nowoczesne
pomoce logopedyczne.
3.Placówka udostępnia salę do logopedycznych zajęć grupowych.
4.W salach dla poszczególnych grup funkcjonują stanowiska logopedyczne
wyposażone w pomoce logopedyczne.
II. Doskonalenie nauczycieli
1.Nauczyciele, logopeda stale szkolą się w zakresie profilaktyki logopedycznej.
Wskaźniki:
1.Dyrektor nadzoruje realizację WDN- u w zakresie profilaktyki logopedycznej.
2.Nauczyciele,logopeda, dyrektor uczestniczą w konferencji, cyklu seminariów,
warsztatach doskonalących z zakresu logopedii wychowawczej.
3.Logopeda uczestniczy w formach doskonalących z zakresu logopedii
korekcyjnej.
4.Nauczyciele, logopeda systematycznie pracują na terenie placówek w grupach
roboczych, na każdym etapie wdrażania programu.
5.Nauczyciele, logopeda dzielą się doświadczeniem i umiejętnościami prowadząc
zajęcia otwarte dla nauczycieli ze swojej placówki i innych placówek w programie.
6.Logopeda prowadzi zajęcia instruktażowo- pokazowe dla nauczycieli swojej
placówki i innych placówek w programie.
2. W placówce i środowisku lokalnym promuje się osiągnięcia logopedy
i nauczycieli.
Wskaźniki:
1.Placówka dokumentuje działania nauczycieli i logopedy w zakresie profilaktyki
logopedycznej.
2. Konsultant WCDN- autor programu promuje logopedów i nauczycieli w środowisku
edukacyjnym i lokalnym.
III. Działania w profilaktyce logopedycznej
(uwzględniające wszystkie elementy, zadania MPPL)
1.Nauczyciele i logopeda dokonują diagnozy logopedycznej wszystkich dzieci
w placówce.
Wskaźniki:
1.Dyrektor zapewnia warunki do prowadzenia logopedycznych badań przesiewowych
i badań specjalistycznych dzieci w placówce.
2.Nauczyciele badają KBP, prowadzą obserwację zachowań językowych oraz
przeprowadzają wywiad z rodzicami w ramach harmonogramu konsultacji.
3.Logopeda dokonuje pełnej diagnozy logopedycznej dzieci wyłonionych w badaniu
przesiewowym.
2.Dyrektor, nauczyciele, logopeda planują i wdrażają działania systemowe
w zakresie profilaktyki logopedycznej w placówce.
Wskaźniki:
1. Dyrektor zapewnia warunki do wdrożenia programu w placówce, monitoruje
i wspiera wdrażanie programu.
2.Nauczyciele pracują nowoczesnymi metodami z dziećmi w grupie nad stymulacją
mowy i języka oraz prowadzą systematyczny ich zapis.
3.Logopeda prowadzi indywidualną terapię logopedyczną oraz wspiera nauczyciela
w prowadzeniu zajęć grupowych.
4.Nauczyciele, logopeda planują i przeprowadzają ewaluację cząstkową
( 05,06 co roku) i końcową ( po 4 latach) działań nakierowanych na dzieci,
rodziców i środowisko lokalne.
5.Placówka pisze program własny w zakresie profilaktyki logopedycznej.
3.Dyrektor, nauczyciele, logopeda współdziałają z rodzicami w zakresie
profilaktyki logopedycznej.
Wskaźniki:
1.Dyrektor wspiera, monitoruje przebieg współpracy z rodzicami.
2.Nauczyciele, logopeda planują i przeprowadzają spotkania informacyjne dotyczące
zagadnień profilaktyki opóźnień i zaburzeń rozwoju mowy i języka
oraz stanu rozwoju mowy dzieci w poszczególnych grupach.
3. Logopeda we współpracy z nauczycielem prowadzi cykliczne warsztaty
dla rodziców z dziećmi dotyczące stymulacji funkcji związanych z mową.
4.Nauczyciele prowadzą cykliczne zajęcia otwarte dla rodziców, uwzględniające
w/w problematykę.
5.Logopeda prowadzi cykliczne, indywidualne konsultacje dla wszystkich rodziców.
4. Dyrektor, nauczyciele, logopeda współdziałają ze specjalistami
i środowiskiem lokalnym w zakresie profilaktyki logopedycznej.
Wskaźniki:
1. Dyrektor z konsultantem WCDN- autorem programu współpracują z Wydziałem
Edukacji, Wydziałem Zdrowia i innymi strukturami samorządowymi.
2.Logopeda organizuje specjalistyczne badania przesiewowe ortodontyczne
i audiologiczne.
3.Nauczyciele planują i przeprowadzają wspólnie z innymi placówkami w programie,
projekty edukacyjne uwzględniające potrzeby dzieci w zakresie profilaktyki
logopedycznej.
Obecnie Miejski Program Profilaktyki Logopedycznej realizują następujące placówki:
1. Przedszkole nr 30 “ Bajlandia “
2. Przedszkole nr 33 “ Staromiejskie “,
3. Przedszkole nr 35
4. Przedszkole nr 21
5. Przedszkole nr 48
6. Przedszkole nr 66 „Bajkolandia”
7. Przedszkole nr 69 w ZS-P nr 10
8. Przedszkole nr 77
9. Przedszkole nr 107 “ Słoneczko “
10. przedszkole nr 123
11. ZŻ-P nr 3
O celowości wprowadzania systemowych rozwiązań w zakresie profilaktyki
zaburzeń mowy świadczą wyniki badań przesiewowych przeprowadzonych w/w
placówkach, w pierwszym roku wdrażania programu, a corocznie w grupach trzylatków
oraz ewaluacji cząstkowej działań nakierowanych na dziecko dokonywanej w czerwcu.
Analizując tylko dane ilościowe można stwierdzić, że statystycznie istotny procent
dzieci wykazuje znaczne trudności w procesie nabywania mowy. Frekfencyjność zjawiska
wskazuje na jego społeczny wymiar.
U około 30% dzieci występują wady mowy. Przeważają u nich trudności w zakresie
kinestezji artykulacyjnej, słuchu fonematycznego, pamięci fonologicznej i samokontroli
słuchowej. Dzieci te znajdują się w grupie ryzyka dysleksji rozwojowej, gdzie dominują
zaburzenia przetwarzania językowego. U podstaw tego patomechanizmu stoją zaburzenia
uwagi, spostrzegania, pamięci i wyobraźni słuchowej dźwięków mowy ( aspekt
fonologiczny języka ) i / lub zaburzenia innych funkcji językowych ( aspekt syntaktyczny
i semantyczny języka ). Brak stabilizacji wzorców słuchowych powoduje brak stabilizacji
wzorców kinestetyczno- ruchowych głosek.
Równie istotny ( ze względu na złożoność zaburzenia ) jest odsetek dzieci
z opóźnionymi rozwojami mowy, u których trudności dotyczą zarówno nadawania jak
i odbioru mowy i u których usprawnianiu muszą być poddane wszystkie podsystemy
języka tj. fonologiczny , fleksyjny, składniowy oraz funkcje połykowo- oddechowe.
Dzieci te, o bardzo znacznych nieprawidłowościach rozwojowych, zazwyczaj
obejmujących nie tylko funkcje związane z mową, należą do grupy ryzyka dysleksji
rozwojowej w ciężkiej postaci, gdzie dominują zaburzenia integracji funkcji percepcyjnomotorycznych i językowych, a więc współdziałania analizatorów uczestniczących
w procesie czytania i pisania. Ze względu na znacznie obniżoną sprawność językową
i komunikacyjną nie osiągają one progu dojrzałości szkolnej w 7 r. ż., często powtarzając
klasę zerową.
Nasz Program funkcjonuje już piąty rok. Przyszedł czas na pierwsze podsumowania.
W kolejnych numerach Naszego Czasu chcemy Państwu przedstawić jak pracujemy ,
zaprezentować najciekawsze scenariusze zajęć prowadzonych przez nauczycieli
,logopedów. Pokazać, że nasza praca przyniosła wymierne efekty w postaci pięknie,
poprawnie mówiących dzieci sześcioletnich dla, których nauka czytania i pisania jest tylko
czystą przyjemnością oraz zaprezentować wyniki ewaluacji końcowej programu.
Mamy nadzieję przekonać wielu z Państwa, że warto systemowo, systematycznie
pracować nad rozwojem mowy i języka dzieci. Szczególnie teraz gdy, stoi przed nimi nowe
wyzwanie….nowa, zreformowana szkoła…..
konsultant- logopeda WCDN Magdalena Paszkiewicz
Bibliografia:
1.Jastrzębowska.G. Funkcjonowanie systemu opieki logopedycznej w Polsce.Audiofonologia t.12
.W-wa – Lublin1999
2.Grabias.S. Mowa i jej zaburzenia.Audiofonologia t.10 W-wa – Lublin 1997
3.Stecko.E. Zaburzenia mowy u dzieci – wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne.
Wyd.U.W W-wa 1996
4.Błachnio.K.Wybrane zagadnienia z metodyki terapii logopedycznej . Wyd. COMPP-P W-wa1989