Praktyczne zajęcia terenowe II Materiały pomocnicze do części

Praktyczne zajęcia terenowe II
Materiały pomocnicze do części botanicznej
Zakres tematyczny części botanicznej zajęć
– prezentacja najważniejszych fitocenoz roślinnych typowych dla regionu Pomorza
Gdańskiego, z uwzględnieniem ich zróżnicowania, uwarunkowań siedliskowych,
stopnia naturalności.
Co student powinien wiedzieć po odbyciu kursu (część botaniczna):
– rozpoznawać podstawowe typy zbiorowisk,
– wiedzieć w jakich układach siedliskowych się tworzą, jakie gatunki są dla nich
charakterystyczne (PRZEWODNIE!!!), jaka jest ich fizjonomią i struktura
– wiedzieć, które ze zbiorowisk mają charakter antropogeniczny i z jakimi formami
oddziaływania człowieka są związane
– znać najważniejsze zagrożenia dla trwania zbiorowisk naturalnych oraz
podstawowe kierunki ich przekształceń pod wpływem presji człowieka
– znać podstawowe pojęcia związane z opisem i klasyfikacją zbiorowisk roślinnych
(patrz słownik terminów).
Podstawy teoretyczne
Dlaczego tworzą się zbiorowiska roślinne? Każdy gatunek ma określone wymagania
siedliskowe. Gatunki o zbliżonej amplitudzie występują na podobnych siedliskach i
tworzą pewną powtarzalną kombinację gatunków czyli właśnie zbiorowisko
roślinne (=fitocenozę). Typ roślinności decyduje o rozmieszczeniu pozostałych
gatunków – zwierząt, grzybów itp., dlatego znajomość fitocenoz danego obszaru jest
kluczowa dla rozpoznania jego walorów przyrodniczych.
Jakie czynniki decydują o rozmieszczeniu roślin?
 właściwości siedliska (ukształtowanie terenu, które w naszym regionie
zawdzięczamy ostatniemu zlodowaceniu, gospodarka wodna, geologiczny typ
podłoża, gleba, w tym jej żyzność)
 klimat (m. in. wielkość opadów, amplitudy temperatur, długość okresów bez
przymrozków i z przymrozkami, wilgotność powietrza).
Współcześnie rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych zależy w znacznym stopniu od
działalności człowieka. Może mieć ona charakter
 bezpośredni (np. rozwój terenów zurbanizowanych lub przemysłowych, rozwój
dróg transportu, użytkowanie rolnicze itp.)
 pośredni (np. melioracje).
W zależności od stopnia naturalności i genezy zbiorowiska roślinne dzielimy na:
o naturalne – powstałe spontanicznie
o półnaturalne – które składają się z gatunków rodzimych, osiedlających się w
danym miejscu spontanicznie, ale utrzymujące się dzięki działalności
człowieka (koszenie, wypas); należą do nich łąki, pastwiska i niektóre murawy
o antropogeniczne – powstałe na siedliskach przekształconych przez człowieka,
składają się z gatunków rodzimych oraz obcych geograficznie, zawleczonych
przez człowieka (antropofitów); należą tu m. in. zbiorowiska ruderalne i
segetalne.
Słownik terminów
AMPLITUDA EKOLOGICZNA GATUNKU – skala ekologiczna, zakres czynników
środowiskowych, w których danych gatunek występuje; gatunki o szerokiej skali w
odniesieniu do konkretnego czynnika nazywamy eurytopowymi, a o wąskiej
stenotopowymi (np. sosna zwyczajna ma szeroką tolerancję względem
kwasowości podłoża, a rosiczka okrągłolistna rośnie tylko na podłożu silnie
kwaśnym).
ANTROPOFIT - patrz geograficzno-historyczne grupy gatunków
ANTROPOGENICZNY – powstały pod wpływem działalności człowieka
ARCHEOFIT – patrz geograficzno-historyczne grupy gatunków
ASPEKTOWOŚĆ – występowanie sezonowych stadiów rozwoju zbiorowiska
roślinnego, związanych z fenologią gatunków; np. aspekt wiosenny runa w grądzie
lub buczynie związany jest z wiosennym zakwitaniem geofitów
DIAFIT – patrz geograficzno-historyczne grupy gatunków
EFEMEROFIT – patrz geograficzno-historyczne grupy gatunków
EKOLOGICZNE LICZBY WSKAŹNIKOWE – liczby określające wymagania gatunku
względem określonych czynników środowiskowych (np. wilgotności podłoża, trofii,
odczynu, natężenia światła), których natężenie przedstawiono za pomocą
kilkustopniowej skali liczbowej; wykorzystują bioindykacyjne własności gatunków
roślin
EKOSYSTEM – dynamiczny układ tworzony przez organizmy żywe, połączone
zależnościami troficznymi (biocenoza) oraz środowisko (biotop), funkcjonujący w
określonej przestrzeni.
EURYTOPOWY gatunek – patrz amplituda ekologiczna gatunku
EUTROFICZNY – patrz trofia
EUTROFIZACJA – przeżyźnienie, nagromadzenie się w wodzie lub glebie zbyt dużej
ilości składników pokarmowych w wyniku wprowadzenia do nich związków fosforu
i azotu; powodowana jest m.in. przez dopływ ścieków bytowo-gospodarczych i
zanieczyszczenie atmosfery związkami azotu
FLORA – ogół gatunków roślin występujących na danym terenie, często z
odniesieniem do konkretnego czasu, np. flora współczesna, flora historyczna
GATUNEK ATLANTYCKI – gatunek występujący na obszarach o łagodnym klimacie
morskim, związany głównie z wybrzeżami morskimi Europy
GATUNEK BOREALNY – gatunek występujący głównie w strefie tajgi, tj. północnych
lasów iglastych lub pochodzący z tej strefy
GATUNEK CHARAKTERYSTYCZNY zbiorowiska – gatunek wykazujący znaczny
stopień przywiązania do danego zbiorowiska, mający swój „punkt ciężkości”
występowania w tym zbiorowisku; kombinacja gatunków charakterystycznych
występujących w tym samym miejscu pozwala na identyfikację zbiorowiska
GEOGRAFICZNO-HISTORYCZNE GRUPY GATUNKÓW – klasyfikacja gatunków
roślin uwzględniająca m. in. pochodzenie i czas osiedlenia się obcego gatunku na
danym terytorium. Zgodnie z tą klasyfikacją wyróżnia się gatunki rodzime
(spontaneofity) oraz gatunki obce geograficzne (antropofity), które z kolei można
podzielić na gatunki przybyłe przed 1500 rokiem (archeofity), gatunki przybyłe po
1500 roku (kenofity) oraz gatunki nie zadomowione trwale (diafity), w tym gatunki
przejściowo zawlekane (efemerofity)
GLEBA – powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej powstała ze skały macierzystej
przekształconej w procesie glebotwórczym. Substrat glebowy tworzy się poprzez
procesy wietrzenia skał lub nanoszenia osadów i wraz z materią organiczną
produkowaną przez rośliny i zwierzęta ulega przekształceniom przez organizmy
glebowe. Gleba jest tworem żywym, w którym cały czas zachodzą przemiany.
Cechy gleby w danym miejscu określamy na podstawie profilu glebowego
(przekroju pionowego), w którym uwidaczniają się warstwy związane z procesami
glebowymi, np. akumulacją, wymywaniem, wmywaniem. Na powierzchni gleby
znajduje się tzw. poziom organiczny, zawierający nierozłożona lub słabo
rozłożona materię organiczną (obumarłe rośliny), poniżej zaś poziom
próchniczny, gdzie substancja organiczna jest już dobrze rozłożona. Miąższość
(grubość) i typ próchnicy decydują o żyzności gleby. Na podstawie barwy
poszczególnych warstw możemy wnioskować o procesach, które tam zachodzą:
- barwa biaława: zawartość krzemionki
- barwa ciemnoszara, kasztanowa: duża zawartość próchnicy
- barwa czerwonawa: utlenianie związków żelaza
- barwa mlecznobiała: zawartość węglanu wapnia
- barwa niebieskawa, zielonkawa: procesy glejowe (redukcyjne).
HALOFIT – organizm słonolubny, wymagający do swojego rozwoju lub tolerujący
obecność w środowisku znacznego stężenia soli (chlorków, siarczanów,
węglanów)
INDYKATOR – gatunek wskaźnikowy, gatunek ściśle związany z wąskim zakresem
pewnych warunków środowiska (temperaturą, wilgotnością, żyznością), jego
obecność w danym biotopie wykorzystywana jest w badaniach ekologicznych do
łatwego ustalania tych warunków (lub ich zmian), bez konieczności ich mierzenia
KENOFIT – patrz geograficzno-historyczne grupy gatunków
MEZOTROFICZNY – patrz trofia
OLIGOTROFICZNY – patrz trofia
POZIOM GLEBOWY – patrz: gleba
PROFIL GLEBOWY – patrz: gleba
RELIKT GLACJALNY – gatunek występujący na danym obszarze jako pozostałość
z okresu zlodowacenia
ROŚLINNOŚĆ – ogół zbiorowisk roślinnych występujących na danym terenie
RUDERALNY – związany z terenami silnie przekształconymi przez człowieka:
terenami zabudowanymi, śmietniskami itp.
SEGETALNY – związany z polami uprawnymi
SIEDLISKO – (1) miejsce, w którym żyje organizm, populacja, gatunek; (2) układ
czynników abiotycznych, determinujący rozwój ekosystemów; zasadniczo nie
zmieniają się one w trakcie sukcesji ekologicznej:
a) mezoklimat=topoklimat=klimat lokalny, uwarunkowany topografią terenu:
promieniowanie słoneczne, temperatura powietrza, wilgotność względna
powietrza, opady, długość okresu wegetacji
b) czynniki topograficzne, elementy rzeźby terenu: ekspozycja, nachylenie,
wyniesienie n. p. m.
c) głębokość zalegania wód gruntowych i reżim wodny
d) utwór geologiczny
e) skład mineralogiczny podłoża, uziarnienie (skład mechaniczny)
SKLEROFIT – roślina przystosowana do życia w warunkach deficytu wody (kserofit),
która posiada przystosowania ograniczające transpirację oraz ułatwiające sprawne
pobieranie wody
SPONTANEOFIT – patrz geograficzno-historyczne grupy gatunków
STENOTOPOWY gatunek – patrz amplituda ekologiczna gatunku
STRUKTURA PIONOWA ZBIOROWISKA – zróżnicowanie wysokościowe warstw
tworzących zbiorowisko, np. w strukturze pionowej las wyróżniamy warstwę runa,
podszytu i drzewostanu
SUKULENT – roślina gruboszowata, przystosowana do życia w warunkach deficytu
wody (kserofit), gromadząca zapasy wody w tkance miękiszowej
SYNANTROPIJNE SIEDLISKO – siedlisko, którego powstanie związane jest z
działalnością człowieka; takie siedliska wykształcają się wokół siedzib ludzkich
(np. przychacia, przypłocia, wydepczyska), wzdłuż dróg transportu (pobocza dróg
gruntowych i szos) lub na terenach przemysłowych (hałdy, wyrobiska po
eksploatacji). Siedliska synantropijne zasiedlane są przez antropofity lub
przystosowane do takich warunków gatunki rodzime (apofity).
SYNANTROPIJNY GATUNEK – gatunek związany z człowiekiem lub
przekształconym przez niego środowiskiem
SZATA ROŚLINNA – flora + roślinność
TORF – patrz torfowisko
TORFOWISKO - podmokły obszar, porośnięty przez specyficzna roślinność, której
obumarłe szczątki gromadzą się w podłożu, nie ulegając całkowitemu rozkładowi z
powodu wysokiego poziomu wody i niedoboru tlenu. Z biegiem czasu
przekształcają się one w torf, czyli skałę organiczną pochodzenia roślinnego, z
zachowaną struktura roślinną. W sensie ekologicznym torfowisko jest
ekosystemem, w którym produkcja materii przeważa nad procesem jej rozkładu.
Ze względu na zawartość związków odżywczych oraz odczyn podłoża wyróżnia
się 3 typy ekologiczne torfowisk: torfowisko wysokie, niskie i przejściowe.
TRANSEKT – w badaniach ekologicznych linia wyznaczona w terenie, wzdłuż której
porusza się badacz, zbiera próbki, prowadzi obserwacje
TROFIA – zasobność siedliska w związki odżywcze; zależy głównie od ilości
dostępnych dla roślin związków azotu i fosforu; siedliska dzielimy na
oligotroficzne (o niskiej żyzności), mezotroficzne (żyzność średnia) oraz
eutroficzne (bardzo żyzne).
WYBRZEŻE KLIFOWE – urwisty brzeg morski powstający na skutek podmywania
brzegu przez fale (abrazji); w Polsce klify tworzą się tam, gdzie wysoczyzny
morenowe dochodzą do brzegu morskiego
WYBRZEŻE WYDMOWE – piaszczysty brzeg morski, na którym nanoszony przez
wodę i przemieszczany przez wiatr piasek tworzy charakterystyczne pagórkowate
kształty; typowa dla wybrzeża wydmowego strefowość wiąże się ze stopniowym
utrwalaniem brzegu w procesie sukcesji roślinnej
ZBIOROWISKO ROŚLINNE – ugrupowanie roślin o charakterystycznym wyglądzie i
określonym składzie; powtarzalna kombinacja gatunków, które mają określone
wymagania siedliskowe; na kształtowanie zbiorowisk mają wpływ czynniki
abiotyczne
(warunki
siedliskowe)
i
biotyczne
(głównie
konkurencja
międzygatunkowa); zbiorowiska podlegają przemianom w czasie, związanym np. z
sukcesją; zbiorowiskiem jest np. zespół roślinny (szuwar trzcinowy, kwaśna
buczyna niżowa).
ZDJĘCIE FITOSOCJOLOGICZNE – zwięzły opis płatu roślinności, zawierający listę
gatunków wraz z oceną ich ilościowego udziału oraz ogólną charakterystykę
warunków środowiska
ZIOŁOROŚLA – zbiorowiska wysokich roślin wieloletnich, tworzące się na glebach
wilgotnych i zasobnych w związki odżywcze; często na brzegach cieków wodnych
lub niekoszonych obrzeżach łąk