Limfocyty T gamma−delta w zakażeniach wirusowych

PRACE POGLĄDOWE
Adv Clin Exp Med 2004, 13, 3, 477–481
ISSN 1230−025X
EWA SOWIŃSKA, LIDIA USNARSKA−ZUBKIEWICZ
Limfocyty T gamma−delta
w zakażeniach wirusowych i bakteryjnych
Lymphocytes T Gamma−Delta in Viral and Bacterial Infections
Klinika Hematologii, Nowotworów Krwi i Transplantacji Szpiku AM we Wrocławiu
Streszczenie
Jednym z podstawowych zadań układu odpornościowego jest ochrona organizmu przed działaniem chorobotwór−
czych bakterii i wirusów. W procesie tym uczestniczą komórki prezentujące antygen (APC), limfocyty B i limfo−
cyty T alfa−beta (Tab). Najnowsze badania wskazują także na znaczącą rolę limfocytów T gamma−delta (Tgd),
szczególnie o fenotypie TCR−Vgamma 9/Vdelta 2, w mechanizmach obronnych w chorobach wywołanych przez
wirusy i bakterie (Adv Clin Exp Med 2004, 13, 3, 477–481).
Słowa kluczowe: limfocyty T gamma−delta, wirusy, bakterie, zakażenie.
Abstract
One of the main function of the immunological system is to protect the organism against the viruses and bacteria.
Antigen presenting cells (APC), B lymphocytes and T alpha−beta lymphocytes (Tab) participate in this process. The
last laboratory examinations indicate the significant role of lymphocytes T gamma−delta, especially with fenotype
TCR−Vgamma 9/V delta 2, in the protection mechanisms againts viral and bacterial infections (Adv Clin Exp Med
2004, 13, 3, 477–481).
Key words: lymphocytes T gamma−delta, viruses, bacteria, infection.
Układ odpornościowy odgrywa główną rolę
w reakcji obronnej organizmu przeciwko drobno−
ustrojom chorobotwórczym. W odpowiedzi humo−
ralnej i komórkowej uczestniczą komórki prezen−
tujące antygen limfocytom T: limfocyty B i limfo−
cyty T alfa−beta (Tab) pomocnicze oraz supresoro−
we/cytotoksyczne [1]. Najnowsze badania wska−
zują, że również limfocyty T gamma−delta (Tgd)
odgrywają znaczącą rolę w mechanizmach obron−
nych w przebiegu chorób wywołanych przez wiru−
sy i bakterie [2]. Stanowią one u ludzi 1–4% całej
puli limfocytów T [3].
Limfocyty Tgd powstają w filogenezie wcześ−
niej niż limfocyty Tab i są określane jako prymi−
tywne limfocyty T [4]. Dojrzewają w grasicy [5],
część z nich podlega jednak nietypowej selekcji
poza grasicą, prawdopodobnie w jelicie [6].
Wyróżnia się trzy populacje limfocytów Tgd:
1) niewykazujące na swojej powierzchni ekspresji
antygenu CD4 i CD8 (limfocyty podwójnie ujem−
ne CD4–CD8–), 2) mające tylko błonowy antygen
CD8 (CD4–CD8+), 3) mające tylko cząstkę CD4
(CD4+CD8–) [7, 8].
Limfocyty Tgd kolonizują różne tkanki orga−
nizmu: tkankę limfoidalną, grasicę płodową, skórę
i błony śluzowe, płuca, jelito, żeński układ rozrod−
czy, śledzionę, i występują we krwi obwodowej
[4, 9] (tab. 1).
Mają transmembranowy receptor TCR typu 1
(TCR1) zbudowany z dwóch łańcuchów białko−
wych gamma i delta [6] oraz powierzchniowej
cząsteczki CD3, niezbędnej do wewnątrzkomór−
kowego przekazywania sygnału [10] (ryc. 1).
W wyniku pozytywnej stymulacji receptora TCR
dojrzałych limfocytów T dochodzi do wzrostu stę−
żenia jonów wapnia Ca2+ w cytoplazmie, zwięk−
szenia syntezy interleukiny 2 i proliferacji limfo−
cytów. Przyłączenie natomiast przeciwciała anty−
−CD3 do receptora TCR tymocytów (stymulacja
negatywna) wywołuje kaskadę reakcji prowadzą−
cych do apoptozy. Zatem różny sygnał początko−
wy może inicjować skrajnie odmienne efekty koń−
478
E. SOWIŃSKA, L. USNARSKA−ZUBKIEWICZ
Tabela 1. Rozmieszczenie limfocytów T gamma−delta
w różnych tkankach u człowieka
Table 1. Human T gamma−delta cells arrangement in dif−
ferent tissues
Podtyp
limfocytów T
gamma−delta
(T gamma−
−delta cells)
Lokalizacja
(Localization)
Vdelta 1
grasica >> krew (we krwi liczba
limfocytów zmniejsza się wraz
z wiekiem)
Vdelta2
krew >> grasica (we krwi liczba
limfocytów zwiększa się wraz
z wiekiem)
Vgamma 1
śledziona, wątroba
Vgamma 4
krew, śledziona, węzły chłonne,
płuca, gruczoł mleczny
Vgamma 5
skóra, błony śluzowe
Vgamma 6
język, macica, pochwa
Vgamma 7
jelito
Ryc. 1. Budowa receptorów limfocytów T w organiz−
mie człowieka
Fig. 1. T−cells receptors structure in human body
cowe, tj. podziały komórkowe lub śmierć limfocy−
tów w zależności od stopnia dojrzałości komórki,
której receptor TCR został pobudzony [11].
Wyodrębniono dwie populacje krążących lim−
focytów Tgd: 1) limfocyty TCR VgammaX/Vdel−
ta1 zdolne do cytolizy autologicznych komórek
nowotworowych pochodzenia nabłonkowego
i niektórych linii chłoniakowych oraz 2) limfocyty
TCR Vgamma9/Vdelta2 uczestniczące w reak−
cjach obronnych przed zakażeniem [5, 6].
Limfocyty Tgd rozpoznają antygeny przez re−
ceptory TCR wspólnie z tzw. klasą antygenów Ib,
obejmującą cząstki: CD1, Qa oraz H2−M3, bez re−
strykcji w zakresie antygenów zgodności tkanko−
wej MHCI i II [4, 9]. Limfocyty Tgd wykazują po−
nadto ekspresję powierzchniowej cząsteczki
CD16, która jest antygenem powierzchniowym
komórek NK i receptorem dla fragmentu Fc IgG
(Fc gamma RIII). Dzięki temu uczestniczą w zja−
wisku spontanicznej cytotoksyczności komórko−
wej zależnej od przeciwciał [4, 12]. Stanowią więc
populację limfocytów o cechach pośrednich mię−
dzy limfocytami T a komórkami NK.
Limfocyty Tgd biorą udział w odpowiedzi na
przewlekłą stymulację układu odpornościowego
w procesach autoimmunologicznych, np. w reu−
matoidalnym zapaleniu stawów [13].
Najnowsze badania wskazują na znaczącą rolę
limfocytów Tgd w powstawaniu miejscowej odpor−
ności w infekcjach wirusowych i bakteryjnych [6].
Limfocyty T gamma−delta
w zakażeniach wirusowych
Prezentacja antygenów wirusowych na po−
wierzchni zakażonych komórek jest silnym bodź−
cem stymulującym limfocyty Tgd do migracji do
miejsca rozwijającej się infekcji [14].
W miejscu zakażenia pobudzone limfocyty
Tgd wydzielają cytokiny, które są mediatorami re−
akcji zapalnej [15]. Granulocytarno−makrofagowy
czynnik wzrostu (GM−CSF) powoduje migrację
neutrofilów do miejsca zakażenia, czynnik trans−
formujący beta (TGF−beta) sprzyja aktywacji lim−
focytów B w błonie śluzowej i przyłączeniu wy−
twarzanych przeciwciał do IgA [1]. Interleukina 2
(IL−2) wzmaga aktywność regulacyjną limfocytów
Tab [9]. Interleukina 10 (IL−10) przyspiesza re−
sorpcję zmian zapalnych [16]. Interferon gamma
(INF−γ), zwany cytokiną antywirusową, umożliwia
pobudzenie makrofagów i usprawnia proces pre−
zentacji antygenu komórkom efektorowym [17].
W zakażeniu wirusem Varicella (VV) docho−
dzi do eliminacji zakażonych komórek w cytolizie
zależnej od INF−γ [18].
W zakażeniu wirusem grupy (Influenza virus)
limfocyty Tgd wydzielają INF−γ i −β oraz GM−
−CSF, przez co zapewniają ochronę przed penetra−
cją wirusa do płuc i rozwojem zpalenia płuc jako
powikłania w przebiegu grypy [16]. Odsetek ilo−
ściowy tych limfocytów w miąższu płuc zwiększa
się od 7. do 10. dnia po wtargnięciu wirusa grypy
do organizmu [19].
W cytomegalii (CMV) z ziarnistości limfocy−
tów Tgd zostają uwolnione granzymy i perforyny,
co prowadzi do niszczenia zakażonych komórek
gospodarza na drodze perforynozależnej cytolizy.
Jest to bardziej skuteczna forma ochrony przeciw−
wirusowej we wczesnej fazie infekcji niż ochrona,
w której mediatorami są komórki NK [18].
Reaktywne względem niektórych wirusów
limfocyty Tgd są zdolne do rozpoznawania tzw.
Limfocyty T gamma−delta w zakażeniach wirusowych i bakteryjnych
wczesnych białek strukturalnych jako swoistych
dla siebie superantygenów. W taki sposób rozpo−
znają glikoproteinę 1 wirusa herpes simplex
(HSV1), co znacznie przyspiesza eliminację tego
wirusa jeszcze przed jego replikacją [20].
We wstępnej fazie mononukleozy zakaźnej
limfocyty Tgd o fenotypie TCR V gamma9/Vdel−
ta2, CD4–, CD8– są aktywowane przez białkowe
antygeny kapsydu wirusa Epstein−Barr (EBV).
Duży odsetek tych limfocytów Tgd występuje tak−
że w okresie rekonwalescencji, podczas gdy liczba
limfocytów Tab CD4+ i CD8+ powraca do normy.
Zatem limfocyty Tgd mogą zapewnić ochronę
przeciwwirusową na początku zakażenia oraz sku−
tecznie chronić organizm przed reinwazją wirusa
w okresie zdrowienia [21].
W zakażeniu ludzkim wirusem upośledzenia
odporności (HIV1) obserwuje się zwiększenie od−
setka limfocytów Tgd o fenotypie TCR Vdelta1
we krwi obwodowej oraz limfocytów Tgd o feno−
typie TCR Vdelta2 w płucach [4]. Zwiększenie
odsetka limfocytów Tgd TCR Vdelta1 jest następ−
stwem fenotypowych i funkcjonalnych zmian
w populacji autologicznych limfocytów B CD38+
[22], które pobudzają limfocyty Tgd do wzmożo−
nej sekrecji INF−γ. Prowadzi to do nasilonej elimina−
cji wirusa HIV1 w cytolizie zależnej od INF−γ [23].
Płucne limfocyty Tgd oddziałują z komórkami na−
błonka płuc przez powierzchniowe cząstki adhe−
zyjne CD44, CD11a/CD18, CD49 [24]. Ze wzglę−
du na dużą ekspresję cząstki CD45RO+ – markera
pamięci immunologicznej, są uważane za nową
populację komórek pamięci immunologicznej.
Wiążą też odmienny zestaw antygenów wirusa
HIV1 niż płucne limfocyty Tab. W ten sposób
zwiększają swój udział w miejscowych mechaniz−
mach odporności przeciwko HIV1 i zapewniają
pewną obronę przed oportunistycznymi zakaże−
niami, np. zapaleniem płuc wywołanym przez
Pneumocystis carinii [25].
Limfocyty T gamma−delta
w zakażeniach bakteryjnych
Znaczenie limfocytów Tgd w zakażeniach bak−
teryjnych nie zostało dokładnie poznane. Limfocy−
ty Tgd są obecne w skórze, nabłonku jelitowym
i płucnym, co wskazuje na ich udział w mechaniz−
mach obronnych w miejscach pierwszego kontaktu
z obcym antygenem [26]. Stanowią tzw. pierwszą
linię obrony w zakażeniach wywołanych przez Li−
steria monocytogenes [27] oraz rodzinę Mycobacte−
riacae, takich jak trąd [4] i gruźlica [28].
W płucach większość limfocytów stanowią lim−
focyty Tab o fenotypie Vbeta2, 5, 6 i 8 [29], które
uczestniczą w reakcji szoku toksycznego TSS−1 (to−
479
xic shock syndrome). Jest to wstrząs wywołany
głównie zakażeniem gronkowcowym lub mikobak−
teryjnym, w którym wzrasta stężenie tzw. białek
szoku termicznego HSPs (heat shock proteins) [8].
Limfocyty Tgd stanowią tylko 1–10% wszyst−
kich limfocytów w miąższu płuc [2]. Podobnie jak
limfocyty Tab są swoiste wobec Mycobacterium
tuberculosis (M. tuberculosis) i proliferują w obec−
ności białka HSP−60 i 65 [4, 8, 30]. Czynniki ko−
stymulujące tę proliferację są dostarczane przez
makrofagi płucne, prezentujące żywe mikobakte−
rie limfocytom Tgd [31].
Stymulacja wrażliwych na tuberkulinę limfocy−
tów Tgd także może być wywołana przez inny li−
gand mikobakteryjny. Jest nim małocząsteczkowa
frakcja o wielkości 2–10 kDa oporna na działanie
enzymów proteolitycznych, która wiąże się z pew−
nymi lektynami rozpoznającymi limfocyty Tgd [9].
Funkcja limfocytów Tgd w zakażeniu gruźli−
czym nie została dokładnie poznana. Uważa się, że
M. tuberculosis tylko wybiórczo indukuje ekspansję
limfocytów Tgd we krwi obwodowej, a tuberkulina
aktywuje raczej odpowiedź komórkową limfocytów
Tab. Autorzy udowadniają także czynny udział lim−
focytów Tgd we wstępnej fazie odpowiedzi komór−
kowej na mikobakterie [8, 26, 31]. Wzrost odsetka
krążących limfocytów Tgd obserwuje się u chorych
na czynną gruźlicę płuc w porównaniu z populacją
ludzi zdrowych [32] i chorych na nieziarniniakowe
choroby płuc [8]. Liczba krążących i obecnych
w tkance płucnej limfocytów Tgd wzrasta w czasie
pierwotnej ekspozycji na M. tuberculosis [33], szyb−
ko powraca do wartości prawidłowych w czasie
pierwszych trzech miesięcy skutecznego leczenia
tuberkulostatycznego [34] i znacznie obniża się przy
kolejnych narażeniach na mikobakterie [28].
Wzrost liczby limfocytów Tgd w przebiegu
gruźlicy może być związany ze swoistą aktywacją
układu immunologicznego, charakterystyczną tyl−
ko dla M. tuberculosis. W aktywacji tej limfocyty
Tgd uzyskują zdolność rozpoznawania antygenu
mikobakteryjnego jako swoistego dla siebie super−
antygenu [35].
Sarkoidoza nie jest zaliczana do chorób infek−
cyjnych płuc, choć badania genetyczne potwier−
dzają, obecność mikobakteryjnego DNA w ziarni−
niakowych tkankach u chorych na sarkoidozę
[32]. Na podstawie tych badań wysuwa się hipote−
zę, że mechanizm działania limfocytów Tgd w sar−
koidozie może być taki sam jak w gruźlicy.
W przebiegu sarkoidozy i gruźlicy w skórze,
tkankach limfatycznych powstają ziarniniaki z na−
ciekiem limfocytów, głównie populacji Tab [36],
podczas gdy limfocyty Tgd stanowią w nacieku
tylko 2% w gruźlicy i 1–4% w sarkoidozie [37].
Zatem ta populacja limfocytów nie uczestniczy
bezpośrednio w budowaniu ziarniniaków [29],
480
E. SOWIŃSKA, L. USNARSKA−ZUBKIEWICZ
może jednak pobudzać makrofagi do ich formo−
wania [1].
Udział limfocytów Tgd w patogenezie sarkoi−
dozy nie jest dokładnie poznany. W sarkoidozie
70% limfocytów we krwi obwodowej stanowią
limfocyty Tgd o fenotypie Vdelta2+, odsetek limfo−
cytów Tgd Vdelta1+ jest taki sam jak w populacji
zdrowej [29, 32 ]. Zwiększenie odsetka limfocytów
Tgd we krwi obwodowej [38] oraz znaczne nagro−
madzenie w płucach i węzłach chłonnych [39] ko−
reluje z obniżeniem liczby krążących limfocytów
Tab pomocniczych CD4+ przy prawidłowym odset−
ku limfocytów Tab supresorowych CD8+, limfocy−
tów B CD19+ i komórek NK CD16+ [40].
Limfocyty Tgd są nowo poznaną populacją
limfocytów T. Ostatnie badania doprowadziły do
sformułowania odmiennych tez dotyczących od−
setka limfocytów Tgd uczestniczących w reak−
cjach immunologicznych towarzyszących zakaże−
niom. Powstały też kontrowersyjne poglądy o me−
chanizmach rozpoznawania obcego antygenu
przez limfocyty Tgd i o modelu ich działania. Nie−
zbędne są więc dalsze badania aktywności limfo−
cytów Tgd w celu oceny ich udziału w budowaniu
odporności przeciwko wirusom i bakteriom.
Piśmiennictwo
[1] Gaciong Z: Odporność przeciwzakaźna. W: Immunologia. Red. Jakóbisiak M, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2000, 25, 399–409.
[2] Morretta L, Ciccone E, Ferrini S: Molecular and cellular analysis of human T−lymphocytes expressing T gam−
ma−delta cell receptor. Immunol Rev1991, 120, 117–135.
[3] Ferrini S, Bottino C, Biassoni, Poggi A, Sekaly RP, Moretta L, Moretta A: Characterization of
CD3+CD4–CD8– clones expressing the putative T cell receptor gamma−gene product. Analysis of the activation pa−
thways leading to Il−2 production and triggering of the lytic machinery. J Exp Med 1987, 166, 227–289.
[4] Haas W, Pereira P, Tonegawa S: Gamma/delta cells. Ann Rev Immunol 1993, 11, 637–685.
[5] Doherty PC: The function of gamma delta cells. Brit J Haematol 1992, 81, 321–324.
[6] Barkowiak J, Błoński J: Aktywność przeciwnowotworowa limfocytów T gamma delta. Post Hig Med Dośw
2000, 54, 1, 35–51.
[7] Lefrancois L, Goodman T: In vivo modulation of cytolytic activity and Thy−1 expression in TCR−gamma−delta+
intraepithelial lymphocytes. Science 1989, 243, 1716–1718.
[8] Mróz RM, Kowal E: Odporność komórkowa w gruźlicy z uwzględnieniem roli limfocytów T gamma−delta.
Pneumonol Alergol Pol 1996, 64, 11–12, 815–820.
[9] Szczepanik M, Gryglewski A: Limfocyty gamma delta. Przegl Lek 1995, 52, 8, 400–402.
[10] Van Neerven J, Coligan JE, Koning F: Structural comparison of alpha/beta and gamma/delta T cell receptor−
−CD3 complexes reveals identical subunit interactions but distinct cross−linking patterns of T cell receptor chains.
Eur J Immunol 1990, 20, 2105–2111.
[11] Sikora E: Przekazywanie sygnałów wywołujących śmierć komórki. W: Molekularne mechanizmy przekazywa−
nia sygnałów w komórce. Red. Konarska L, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, 13, 222.
[12] Van de Griend RJ, Tax WJM, Van Krimpen BA, Vreudgenhil RJ, Ronteltap CPM, Bolhuis RLH: Lysis of
tumor cells by CD3+4–8–16+ T cell receptor alpha/beta–clones, regulated via CD3 and CD16 activation sites, re−
combinant interleukin 2 and interferon beta. J Immunol 1987, 138, 1627–1633.
[13] Sioud M, Forre O, Natvig JB: T cell receptor delta diversity of freshly isolated T lymphocytes in rheumatoid sy−
novitis. Eur J Immunol 1991, 21, 239–241.
[14] Alaibac M: Gamma/Delta T−lymphocytes: Relevance of the current studies to dermatology. Int J Dermatol 1992,
31, 3, 157–59.
[15] Barnes PF, Grisso CL, Abroms JS, Band H, Rea TH, Modlin RL: Gamma/delta T lymphocytes in human tu−
berculosis. J Infect Dis 1992, 165, 506–512.
[16] Eichelberger M, Allan W, Carding SR, Bottomly K, Doherty PC: Activation status of the CD4–8– T cells re−
covered from mice with influenza pneumonia. J Immunol 1991, 147, 2069–2074.
[17] Taguchi T, Aicher WK, Fujihashi K,Yamamoto M, McGhee JR, Bluestone JA, Kiyono H: Novel function for
intestinal intraepithelial lymphocytes: murine CD3 gamma, delta TCR T cells produce IFN−gamma and IL−5. J Im−
munol 1991, 147, 3736–3744.
[18] Welsh RM, Lohman BL, Varga SM, Zarozinski CC, Selin LK: Alpha−beta and gamma−delta T−cell networks
and their roles in natural resistance to viral infections. Immunol Rev 1997, 159, 79–93.
[19] Carding SR, Allan W, Kyes S, Hayday A, Bottomly K, Doherty P: Late dominance of the inflammatory pro−
cess in murine influenza by gamma/delta+ T cells. J Exp Med 1990, 172, 1225–1231.
[20] Johnson RM, Lancki DW, Sperling AI, Dick RF, Spear P, Fitch G, Bluestone JA: A murine CD4–CD8– T cell
receptor−gamma/delta lymphocyte clone specyfic for herpes simplex virus glycoprotein. J Immunol 1992, 148,
983–988.
[21] Paoli P, Gennari D, Martelli VC, Comoretto R, Santini G: Gamma/delta T Cell Receptor−Bearing Lymphocy−
tes during Epstein−Barr Virus Infection. J Infect Dis 1990, 161, 1013–1016.
[22] Hacker G, Kromer S, Falk M, Heeg K, Wagner H, Pfeffer K: The V delta 1 positive subset of human gam−
Limfocyty T gamma−delta w zakażeniach wirusowych i bakteryjnych
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
[39]
[40]
481
ma/delta T cells responds to ligands expressed by Epstein−Baar virus infected Burkitt lymphoma cells and trans−
formed B−lymphocytes. J Immunol 1992, 149, 12, 3984–3989.
Hyjek EM, Bartkowiak J, Drozdz R, Wasik TJ, Jasinski M, Kaneko Y, Lischner HW, Kozbor D: Evidence
for B Cell−Mediated Activation of Vdelta1+ T Lymphocytes During Progression of HIV Infection. J Immunol
1997, 158, 464–474.
Agostini C, Zambello R, Trentin L, Cerutti A, Bulian P, Crivellaro C, Cipriani A, Semenzato G: Gamma/del−
ta T Cell Receptor Subsets in the Lung of Patients with HIV−1 Infection. Cell Immunol 1994, 153, 194–205.
Agostini C, Zambello R, Trentin L, Semenzato G: T lymphocytes with gamma/delta T−cell receptors in patients
with AIDS and Pneumocystis carinii. AIDS 1995, 9, 203–204.
Janeway CA, Jones B, Hayday A: Specifity and function of T−cell bearing gamma/ delta receptors. Immunol To−
day 1988, 9, 73–76.
Ohga S, Yoshikai Y, Takeda Y, Hiromatsu K, Nomoto K: Sequential appearance of gamma−delta and alpha−be−
ta bearing T cells in peritoneal cavity during an i.p. infection with Listeria monocytogenes. Eur J Immunol 1990,
20, 533–538.
Janis EM Kaufmann SHE, Schwartz RH, Pardoll DM: Activation of gamma/delta T cells in the primary im−
mune response to Mycobacterium tuberculosis. Science 1989, 244, 713–716.
Ziora D, Mazur B, Grzanka P, Niepsuj G, Oklek K: BAL z dwóch różnych segmentów płuc wskazanych ba−
daniem tomografii komputerowej o wysokiej rozdzielczości (HRCT) u chorych na sarkoidozę. Część II. Rola lim−
focytów T gamma delta. Pneumonol Alergol Pol 1999, 67, 9–10, 435–442.
Mróz R, Kowal E, Ossolińska M: Wybiórczy wzrost liczby limfocytów T gamma/delta we krwi obwodowej cho−
rych na gruźlicę płuc w różnej postaci i fazie choroby. Pneumonol Alergol Pol 1996, 64, 11–12, 723–728.
Boom WH, Chevenak KA, Mincek MA, Ellner JJ: Role of the mononuclear phagocyte as an antigen−presen−
ting cell for human gamma/delta T cells activated by live Mycobacterium tuberculosis. Infect Immunol 1992, 60,
3480–3488.
Balbi B, Valle MT, Oddera S, Giunti D, Manca F, Rossi GA, Allegra L: T− Lymphocytes with gamma/delta+
Vgamma2+ Antigen Receptors are Present in Increased Proportions in a Fraction of Patients with Tuberculosis or
with Sarcoidosi. Am Rev Respir Dis 1993, 148, 1685–1690.
Fujii T, Kadota J, Mukae H: Gamma−delta T cells in BAL fluid of chronic lower respiratory tract infection.
Chest 1997, 111, 1697–1701.
Kowal E, Mróz R, Ossolińska M, Zagórecka A: Ocena wybranych testów immunologicznych u chorych na gruź−
licę płuc w różnych fazach i postaciach choroby. Pneumonol Alergol Pol 1995, 63, Supl 11, 667–679.
De Libero G, Casorati G, Giachino C, Carbonara C, Migone N, Matzinger P, Lanzavecchia A: Selection of
two powerful antigens may account for the presence of the major population of human peripheral gamma−delta+
T cells. J Exp Med 1991, 173, 1311–1322.
Hunninghake GW, Gadek JE, Young RC, Kawanami O, Ferrans VJ, Crystal RG: Maintenance of granulo−
ma formation in pulmonary sarcoidosis by T lymphocytes within the lung. N Engl J Med 1980, 302, 594–598.
Tazi A, Fajac I, Soler P, Valeyre D, Battesti JP, Hance AJ: Gamma/Delta T−Lymphocytes are not Increased in
Number in Granulomatous Lesions of Patients with Tuberculosis or Sarcoidosis. Am Rev Respir Dis 1991, 144,
1373–1375.
Balbi B, Moller DR, Kurby M, Holroyd KJ, Crystal RG: Increased number of T lymphocytes with gamma−
−delta positive antigen receptors in a subgroup of individuals with pulmonary sarcoidosis. J Clin Invest 1990, 85,
1353–1361.
Augustin AD, Kubo RT, Sim GK: Resident pulmonary lymphocytes expressing the gamma/delta T−cell recep−
tor. Nature 1989, 340, 239–241.
Shigehara K, Shijubo N, Nakanishi F, Hirasawa M, Inuzuka M, Ohmichi M, Hiraga Y, Abe S: Circulating
gamma−delta−T−Cell−Receptor−Positive Lymphocytes in Sarcoidosis. Respiration 1995, 62, 84–88.
Adres do korespondencji:
Ewa Sowińska
Klinika Hematologii, Nowotworów Krwi i Transplantacji Szpiku AM
Wybrzeże L. Pasteura 4
50−367 Wrocław
Praca wpłynęła do Redakcji: 9.05.2003 r.
Po recenzji: 3.07.2003 r.
Zaakceptowano do druku: 25.09.2003 r.
Received: 9.05.2003
Revised: 3.07.2003
Accepted: 25.09.2003