PRACE POGLĄDOWE
advertisement
PRACE POGLĄDOWE Adv Clin Exp Med 2004, 13, 3, 483–489 ISSN 1230−025X EWA SOWIŃSKA, LIDIA USNARSKA−ZUBKIEWICZ Aktywność przeciwnowotworowa limfocytów T gamma−delta w nieziarniczych chłoniakach złośliwych i ich transformacja nowotworowa Lymphocytes T Gamma−Delta Antitumor Activity in non−Hodgin’s Lymphomas and Their Neoplastic Transformation Streszczenie Jednym z zadań układu odpornościowego człowieka jest obrona organizmu przed rozwojem nowotworu. Limfo− cyty T gamma−delta (Tgd) Vgamma X/Vdelta1 charakteryzują się silną i selektywną cytotoksycznością w stosun− ku do autologicznych komórek nowotworowych pochodzenia nabłonkowego. Najnowsze badania pokazują, że tak− że limfocyty Tgd Vgamma9/Vdelta2 uczestniczą w mechanizmach przeciwnowotworowych, eliminując z organi− zmu komórki niektórych linii chłoniakowych. Mogą jednak podlegać transformacji nowotworowej w nieziarnicze− go chłoniaka złośliwego T gamma−delta (Adv Clin Exp Med 2004, 13, 4, 483–489). Słowa kluczowe: limfocyty T gamma−delta, nieziarniczy chłoniak złośliwy, aktywność przeciwnowotworowa, transformacja nowotworowa. Abstract One of the main function of immunological system is to protect the organism against the cancer development. Lym− phocytes T gamma−delta (Tgd) VgammaX/Vdelta1 mediated highly potent and selective cytotoxicity to autologous epithelial tumor cells. Last laboratory examinations show, that lymphocytes Tgd Vgamma9/Vdelta2 also participa− te in antitumor mechanisms in some lymphoma cell lines elimination from human body. On the other side they can also transform into gamma−delta T−cell lymphomas (Adv Clin Exp Med 2004, 13, 4, 483–489). Key words: lymphocytes T gamma−delta, lymphoma malignum (non−Hodgin’s lymphoma), antitumor activity, neo− plastic transformation. Jednym z głównych zadań układu odporno− ściowego człowieka jest obrona organizmu przed rozwojem nowotworu przez wytwarzanie prze− ciwciał przeciwko komórkom nowotworowym oraz dzięki aktywności cytotoksycznej pobudzo− nych makrofagów, neutrofilów, komórek NK i limfocytów T [1]. Limfocyty T mają na powierzchni transbłono− wy receptor TCR, zbudowany z dwóch łańcuchów białkowych alfa i beta lub gamma i delta oraz czą− steczki powierzchniowej CD3 niezbędnej do pra− widłowego rozpoznawania obcych antygenów [2]. Ze względu na różną budowę receptora TCR wy− różnia się dwie populacje limfocytów T: 1) limfo− cyty T alfa−beta (TCR2) pomocnicze i supresoro− we/cytotoksyczne oraz 2) limfocyty T gamma−del− ta (TCR1) supresorowe/cytotoksyczne [3]. Limfocyty T gamma−delta (Tgd) wykorzystu− ją różne segmenty zmienne łańcucha gamma (VgammaX) do budowy receptora TCR, co wa− runkuje ich powinowactwo do różnych tkanek. Limfocyty Tgd o fenotypie receptora TCR Vgam− ma1 są obecne w wątrobie i śledzionie, Vgamma4 we krwi obwodowej, śledzionie, węzłach chłon− nych, płucach i gruczole mlecznym, Vgamma5 w skórze, Vgamma6 w macicy, pochwie i języku oraz Vgamma7 w jelitach [4]. Wykorzystanie róż− nych segmentów zmiennych łańcucha delta do bu− dowy receptora antygenowego różnicuje limfocy− ty Tgd pod względem funkcjonalnym. Wyodręb− 484 E. SOWIŃSKA, L. USNARSKA−ZUBKIEWICZ nia się dwie populacje tych komórek: 1) limfocyty T o fenotypie TCR VgammaX/Vdelta1, zdolne do cytolizy autologicznych komórek nowotworo− wych pochodzenia nabłonkowego, np. w raku płu− ca, skóry, nerek, sutka, jajników, wątroby i trzust− ki [2] oraz 2) limfocyty o fenotypie TCR Vgam− ma9/Vdelta2, uczestniczące w reakcjach obron− nych przed zakażeniami wirusowymi, bakteryjny− mi i pasożytniczymi [5]. Najnowsze badania pokazują, że nie tylko lim− focyty Tgd VgammaX/Vdelta1, ale także Vgam− ma9/Vdelta2 uczestniczą w mechanizmach przeciw− nowotworowych i eliminują z organizmu komórki niektórych linii chłoniakowych. Mogą jednak pod− legać także transformacji nowotworowej [2, 3]. Aktywność przeciwnowotworowa limfocytów T gamma−delta w nieziarniczych chłoniakach złośliwych Limfocyty Tgd są komórkami nadzoru immu− nologicznego, eliminującymi komórki nabłonka zmienione nowotworowo [6]. Są to głównie limfo− cyty o fenotypie TCR Vgamma9Vdelta2 CD4– CD8– lub CD4–CD8+, w znikomym odsetku CD4+CD8– [7]. Charakteryzują się dużą aktywno− ścią przeciwnowotworową w stosunku do chłonia− ków linii B,w tym komórek Daudi ludzkiego chło− niaka Burkitta [8]. U szczurów z wszczepionymi komórkami chłoniaka linii W439 cytotoksyczne limfocyty Tgd o fenotypie CD2+ CD3+ CD4–CD5+ CD8+ CD45RB+ wykazują silną i selektywną cyto− toksyczność względem komórek chłoniakowych, bez wywierania litycznego wpływu na innego ro− dzaju komórki nowotworowe, naturalne komórki NK oraz komórki zdrowe [9]. Hamowanie wzro− stu komórek Daudi przez limfocyty Tgd obserwu− je się także u myszy ze złożonym niedoborem od− porności, co może świadczyć o ich aktywności przeciwnowotworowej szczególnie wtedy, gdy wadliwa jest odporność humoralna [10]. Limfocy− ty Tgd, wykazujące ekspresję powierzchniowej cząstki CD16, będącej receptorem dla fragmentu Fc IgG (Fc gamma RIII), uczestniczą ponadto w zjawisku spontanicznej cytotoksyczności ko− mórkowej zależnej od przeciwciał [11, 12]. Te im− munoglobulinowoswoiste limfocyty Tgd o fenoty− pie CD3+CD4–CD8–CD16+ rozpoznają determi− nanty immunoglobulinowe znajdujące się na po− wierzchni autologicznych komórek chłoniaka linii B i eliminują je z taką samą skutecznością jak limfo− cyty Tab w restrykcji z MHCI i II. Mogą więc zna− leźć potencjalne zastosowanie w skutecznej im− munoterapii przeciwnowotworowej, także u pa− cjentów z hipogammaglobulinemią [13]. Badania hybryd limfocytów Tgd powstałych z fuzji tymocytów noworodkowych z mysią linią thymoma BW5147 dowodzą, że limfocyty Tgd w dużym stopniu proliferują w obecności białka HSP−60 i 65 [14]. Są zdolne do eliminowania ko− mórek chłoniaka, charakteryzujących się wysoką ekspresją białka HSP−65 lub homologów białek HSP, tj. cząstek groEL na swojej powierzchni [8, 15]. Wiadomo, że limfocyty Tgd rozpoznają obce antygeny przez receptor TCR, w kooperacji z tzw. klasą antygenów Ib, do której zalicza się cząstki: CD1, Qa oraz H2−M3. Nie ma natomiast restrykcji w zakresie antygenów zgodności tkankowej MHC koniecznej do aktywacji limfocytów Tab [3, 4]. Skuteczne hamowanie przeciwnowotworowej aktywności cytotoksycznej przez przeciwciało an− ty−CD3 wskazuje, że limfocyty Tgd o fenotypie Thy−1+CD5+CD3+CD4–CD8+ rozpoznają komórki chłoniakowe właśnie przez receptor TCR. Klasa Ib antygenów zgodności tkankowej jest ponadto kodowana przez region Qa genomu komórek chło− niaka złośliwego. Na powierzchni tych komórek znajduje się antygen Qa−Tla, co potwierdza możli− wość eliminacji komórek nowotworowych przez limfocyty Tgd bez restrykcji w zakresie MHC kla− sy I i II [9, 16]. Limfocyty Tgd rozpoznają komórki nowotwo− rowe także bez udziału receptora TCR [17] przez liczne interakcje własnych cząsteczek powierzch− niowych z cząsteczkami komórek chłoniaka. An− tygeny limfocytowe z rodziny LFA: CD11a/CD18 (LFA−1), CD2 (LFA−2) i CD58 (LFA−3) uczestni− czą w adhezji limfocytów Tgd do komórek nowo− tworowych i w transdukcji „śmiertelnego” sygna− łu do komórek chłoniaka [18]. Aktywność cytoli− tyczna limfocytów Tgd zależy od interakcji mię− dzy cząstką LFA−1 beta limfocytu Tgd a ICAM−1 (CD54) komórki nowotworowej [19]. Nieziarnicze chłoniaki złośliwe T gamma−delta Limfocyty T mogą podlegać transformacji no− wotworowej w nieziarnicze chłoniaki złośliwe T komórkowe (NHL−T). Jest to pod względem hi− stopatologii i lokalizacji pierwotnej guza hetero− genna grupa rozrostów limforetikularnych, do której zalicza się trzy typy chłoniaków: 1) z limfo− cytów T alfa−beta (NHL−Tab), 2) z komórek NK (NHL−T NK) oraz 3) z limfocytów T gamma−del− ta (NHL−Tgd) [20–22]. Wśród nieziarniczych chłoniaków złośliwych T−komórkowych gamma−delta (NHL−Tgd) wyróż− 485 Aktywność przeciwnowotworowa limfocytów T gamma−beta nia się: 1) węzłowe NHL−Tgd [23] i 2) pozawęzło− we NHL−Tgd naciekające wątrobę i śledzionę, skórę, jamę nosową i szpik kostny [24–27]. Zacho− rowania występują w dzieciństwie i wieku dojrza− łym. W większości przypadków przebieg choroby jest agresywny z krótkim czasem przeżycia [28]. Rozsiany NHL−Tgd występuje rodzinnie i dziedzi− czy się w sposób autosomalny dominujący. U cho− rych członków rodziny w badaniu histopatologicz− nym stwierdza się duże limfoidalne komórki, wy− kazujące angiotropizm i ekspresję antygenów CD3+ CD45RO+ CD56+, a reakcja łańcuchowej po− limerazy wskazuje na klonalny rozrost limfocytów Tgd o receptorze typu TCR Vgamma9Vdelta2 [27]. Nieziarnicze chłoniaki Tgd−komórkowe roz− wijają się w tkankach, które są naturalnym rezer− wuarem limfocytów Tgd. Obecne w skórze limfo− cyty Tgd o fenotypie receptora TCR Vdelta2 mogą podlegać transformacji nowotworowej w skórnego chłoniaka Tgd−komórkowego. Występujące w wą− trobie i śledzionie limfocyty Tgd, mające receptor TCR Vdelta1, mogą proliferować w chłoniaka wą− trobowo−śledzionowego [28]. Ze względu na ekspresję na komórkach chło− niakowych różnych antygenów powierzchnio− wych wyodrębnia się trzy podtypy wątrobowo−śle− dzionowego nieziarniczego chłoniaka złośliwego T gamma−delta HTCL (hepatosplenic T gamma− −delta cells lymphoma): 1) HTCL−1 o fenotypie CD2+ CD3+ CD4– CD5– CD7– CD8– CD56– [23], 2) HTCL−2 o fenotypie CD2+ CD3+ CD4– CD5+ CD7+ CD8– CD56+ [28] oraz 3) HTCL−3 CD2+ CD3+ CD4– CD5– CD7–CD8+/– CD56+ [29], różnią− ce się symptomatologią w chwili rozpoznania i przebiegiem klinicznym choroby (tab. 1). Skórne chłoniaki Tgd−komórkowe CTCL (cu− taneous T−cell lymphoma) występują w podeszłym wieku [26]. Rokowanie jest złe, szczególnie gdy towarzyszy im zespół hemofagocytozy [34]. CTCL szybko tworzą przerzuty do piersi, mięśni, przewodu pokarmowego i ośrodkowego układu nerwowego [24]. Obraz kliniczny może przypomi− Tabela 1. Charakterystyka kliniczna podtypów wątrobowo−śledzionowego nieziarniczego chłoniaka złośliwego T gamm−delta komórkowego (HTCL) Table 1. Clinical characterization of hepatosplenic gamma−delta T−cell lymphoma subtypes (HTCL) Podtyp Charakterystyka kliniczna w chwili rozpoznania Clinical characterization at diagnosis HCTL Rokowanie (Prognosis) Cytogenetyka (Cytogenetics) i7(q10), trisomia 8 powiększenie (HCTL wątroby Subtype) ( hepoato− megaly) powiększenie śledziony (spieno− megaly) obwodo− we węzły chłonne (peripheral lymph nodes) naciek objawy szpiku układowe kostnego (systemic (bone symptoms) marrow in− filtration) morfologia krwi obwo− dowej (peripheral blood morphology) HCTL−1 [21, 27, 30–33] ++ ++ – – – prawidłowa złe, szybka progresja w kierunku transformacji blastycznej, RC(–), prze− rzuty do prze− wodu pokar− mowego, nerek, o.u.n. HCTL−2 [26] + + + + + niedokrwis− tość + małopłytko− wość lepsze niż delecja w HCTL−1 chromosomu i 3, RC(+), 11, 22, Y mimo transfor− macji blasty− cznej w chwili rozpoznania HCTL−3 + [29] + + +/– ++ niedokrwis− tość + małopłytko− wość lub pancytopenia złe, RC(–) lub i7(q10), krótkotrwała trisomia 8 RC z wczesną wznową HCTL−1 – wątrobowo−śledzionowy nieziarniczy chłoniak złośliwy T−komórkowy gamma−delta – podtyp 1. HCTL−2 – wątrobowo−śledzionowy nieziarniczy chłoniak złośliwy T−komórkowy gamma−delta – podtyp 2. HCTL−3 – wątrobowo−śledzionowy nieziarniczy chłoniak złośliwy T−komórkowy gamma−delta – podtyp 3. o.u.n. – ośrodkowy układ nerwowy, RC(+) – remisja całkowita obecna, RC (–) – remisja całkowita nieobecna, i – izo− chromosom. 486 nać zapalenie tkanki podskórnej (panniculitis) lub siatkowicę pagetoidalną (pagetoid reticulosis). W CTCL podobnym do panniculitis zmiany obej− mują głównie tkankę podskórną; składa się z ko− mórek o fenotypie CD2++ CD3++ CD4+/– CD5+/– CD7+/– CD8+/– CD43++ CD45RO++ CD56++ [28]. W pagetoid reticulosis podobnym CTCL dochodzi do nacieczenia naskórka i naczyń krwionośnych położonych w głębszych warstwach skóry przez atypowe, średniej wielkości komórki limfoidalne o fenotypie CD2– CD3+ CD4– CD5+ CD7+ CD8– CD25– CD30– CD27+ CD29+ CD43+ CD44+ CD45+ CD45RA+ CD69+ HLA−DR–. Występują nacieki w postaci rumieniowo−złuszczających się plam i wrzodziejących, bolesnych guzków w różnych częściach ciała. W początkowej fazie choroby nie ma powiększenia wątroby i śledziony oraz obja− wów układowych. Morfologia krwi obwodowej i szpik kostny są prawidłowe. Mimo stosowania psoralenów i ultrafioletu A (PUVA) z chemiotera− pią, choroba nasila się i powstają przerzuty w płu− cach [35]. Węzłowy NHL−Tgd (wNHL−Tgd) występuje rzadko. Histologicznie jest to chłoniak pleomor− ficzny z komórek dużych lub średnich rozmiarów, z azurochłonnymi ziarnistościami w cytoplazmie. Wyróżnia się 2 podtypy węzłowego NHL−Tgd: 1) wNHL−Tgd CD4– [33] i 2) wNHL−Tgd CD4+ [36]. Węzłowy NHL−Tgd CD4– charakteryzuje się bardzo dużym powiększeniem obwodowych wę− złów chłonnych, niewielkiego stopnia hepatosple− nomegalią, znacznie nasilonymi objawami ukła− dowymi, tj. gorączką, wzrostem potliwości i spad− kiem masy ciała oraz pancytopenią obwodową i nacieczeniem szpiku kostnego. Badaniem immu− nohistochemicznym stwierdza się ekspresję po− wierzchniowych antygenów: CD1– CD2+ CD3+ CD4– CD5– CD7+/– CD8+/– CD10– CD16– CD20– CD21– CD25– CD30– CD56–CD57– HLA−DR+ be− taF1– TCRgd+ [23, 33]. Węzłowy NHL−Tgd CD4+ (pełny fenotyp: CD2++ CD3+ CD4+ CD5++ CD7– CD8– CD25– CD30+ CD69+ CD71– HLA−DR+ TCRgd+) ma łagodniejszy przebieg kliniczny niż NHL−Tgd CD4–. Prawdopodobnie jest to związa− ne z mniejszą aktywnością cytotoksyczną limfocy− tów Tgd CD4+CD8–, które w tym podtypie chło− niaka ulegają klonalnej proliferacji [36] oraz bra− kiem antygenu CD71 na komórkach chłoniako− wych, którego ekspresja koreluje z agresywnym przebiegiem choroby [20]. Charakteryzuje się ni− skim stadium zaawansowania klinicznego w chwi− li rozpoznania. Występuje powiększenie obwodo− wych węzłów chłonnych bez hepatosplenomegalii i nacieczenia szpiku kostnego oraz brak objawów układowych. Zauważa się dodatnią odpowiedź na chemio− i radioterapię z krótkim okresem remisji całkowitej [36]. E. SOWIŃSKA, L. USNARSKA−ZUBKIEWICZ Najnowsze badania pokazują też, że w zależ− ności od lokalizacji pierwotnej guza, komórki NHL−Tgd CD2+ CD3+ TCR gamma/delta1+ be− taF1– wykazują ekspresję różnych markerów ak− tywnej cytotoksyczności, jak: wewnątrzkomórko− wego restrykcyjnego antygenu TIA−1, granzymu B, perforyny lub Fas ligandu (FasL). Komórki chło− niaka wątrobowo−śledzionowego są TIA+, perfory− no–, granzymB–, innych typów pozawęzłowych TIA+, perforyno+ i granzymB+, a chłoniaka węzło− wego są w większości TIA−1+, perforyno+/–, gran− zymB+/–, FasL+. Duża ekspresja perforyny i gran− zymu B koreluje z indukcją aktywności cytolitycz− nej komórek chłoniakowych. Im więcej różnych antygenów aktywności cytolitycznej znajduje się na komórkach chłoniakowych, tym choroba ma bardziej agresywny przebieg kliniczny, a leczenie cytostatyczne jest mniej skuteczne [21, 23]. W NHL−Tgd obserwuje się różne zmiany cyto− genetyczne. Geny łańcuchów gamma i delta recepto− ra TCR znajdują się odpowiednio na chromosomie 7 i 14 [2], dlatego w większości komórek NHL−Tgd są obecne aberracje strukturalne tych chromosomów. Izochromosom 7 i(7)(q10), występujący razem z trisomią chromosomu 8, charakterystyczny dla HTCL−1 i HCTL−3, jest związany z utratą jednej kopii genu dla łańcucha gamma receptora TCR, zlokalizowanego na ramieniu krótkim chromoso− mu 7 (7p15) oraz duplikacją genu dla łańcucha be− ta receptora TCR, mieszczącego się na ramieniu długim chromosomu 7 (7q35) [29, 32]. W HCTL− 2 występują delecje chromosomów 11, 22 i Y [26]. Translokacja t(7;9) (p15;q13) pojawia się u pa− cjentów, u których chłoniak T−komórkowy gam− ma−delta rozwinął się po przeszczepieniu nerek [37]. Translokacja t(7,14)(p13;q11) jest ściśle związana z ekspresją nieprawidłowego receptora antygenowego TCR na komórkach skórnego chłoniaka Tgd−komórkowego [36]. W CTCL spotyka się też t(1;2) (q11;q35), t(2;1;14) (q35;q11−q32;q22) oraz inwersję chromosomu 7 (7) (p13:q22) i delecję 12 [38]. W podtypie wNHL−Tgd CD4– występują translokacje między chromosomami 1, 4, 5, 6, 8, 15, 22 i X, np: 45X,X− ,t(4,6)(q35;q14)add (22)(p10)] [23] oraz t(X,5,1)(q13;q13;p22) i t(6,15,8)(p22;q26;q13) [33]. We wznowie NHL−Tgd komórki szpiku kost− nego mają kariotyp 46XX/45XX,−17 del (5)(q11) [30]. Dla wNHL−Tgd CD4+ charakterystyczna jest delecja ramienia krótkiego chromosomu 1 [del 1(p11)] i izochromosom 17 i(17q), który często występuje razem z hiperploidalnym kariotypem limfoidalnych komórek nowotworowych. Zabu− rzenia hipotetraploidalne są drugorzędowymi aberracjami chromosomalnymi, związanymi ra− czej z szybką progresją nowotworu niż pierwotną inicjacją karcinogenezy [36]. Aktywność przeciwnowotworowa limfocytów T gamma−beta Analiza genotypu komórek NHL−Tgd wyka− zuje dwa typy rearanżacji genów dla łańcuchów gamma i delta receptora TCR: 1) klonalną, pro− duktywną rearanżację genów prowadzącą do eks− presji pełnego receptora TCR na powierzchni ko− mórek chłoniakowych oraz 2) nieproduktywną, bez ekspresji receptora TCRgd. Nieproduktywna rearanżacja genów dla łańcuchów gamma i delta występuje nie tylko w komórkach NHL−Tgd, ale także w komórkach NHL−Tab [20, 21, 36], dlatego rozpoznanie chłoniaka z limfocytów Tgd powinno być oparte raczej na immunofenotypowaniu niż badaniu genotypu [26, 33, 36]. W nawrocie NHL− −Tgd może dochodzić do braku ekspresji łańcucha delta receptora TCR na komórkach nowotworo− wych. Pojawienie się komórek chłoniakowych o fenotypie TCRg+d– CD3– wiąże się z progresją choroby nowotworowej i źle rokuje [21]. Badania genetyczne, w tym hybrydyzacja in situ, wskazują również na istnienie ścisłej korelacji między wy− stępowaniem w organizmie aktywnej replikacji wirusa Epstein−Barr (EBV) a zachorowaniem na węzłowego i pozawęzłowego NHL−Tgd. Wyjątek stanowi typ wątrobowo−śledzionowy, w którym 487 nie wykrywa się współtowarzyszącego zakażenia EBV [21, 23, 33]. Przypuszcza się, że chłoniak Tgd−komórkowy rozwija się w miejscu rezerwua− rowym wirusa EBV [39]. Wirus ten indukuje pro− liferację nowotworową cytotoksycznych limfocy− tów Tgd [23]. Ekspresja antygenu cytotoksyczno− ści mdr−1, towarzysząca zakażeniu EBV w nawra− cajacych NHL−Tgd, wiąże się z szybszą progresją choroby i wzrostem oporności na chemioterapię [40]. Limfocyty Tgd są zdolne do eliminowania z organizmu komórek nowotworowych, choć mo− gą także podlegać transformacji w nieziarniczego chłoniaka złośliwego. Wprowadzenie do standar− dowego leczenia NHL−Tgd, megachemioterapii z autologicznym przeszczepem szpiku kostnego oraz przeciwciał monoklonalnych anty−TCRgd [26] prawdopodobnie pozwoli w niedalekiej przy− szłości na uzyskanie lepszych wyników terapeu− tycznych w nieziarniczych chłoniakach złośliwych Tgd−komórkowych. Szybki rozwój immunologii może doprowadzić do lepszego wykorzystania właściwości cytotoksycznych limfocytów Tgd w immunoterapii różnych nowotworów. Piśmiennictwo [1] Jakóbisiak M, Lasek W: Immunologia nowotworów. W: Immunologia: Red. Jakóbisiak M. Wydawnictwo Nau− kowe PWN, Warszawa 2000, wyd 3, 34, 619–652. [2] Bartkowiak J, Błoński J: Aktywność przeciwnowotworowa limfocytów T gamma delta. Post Hig Med Dośw 2000, 54, 1, 35–51. [3] Haas W, Pereira P, Tonegawa S: Gamma/delta cells. Annu Rev Immunol 1993, 11, 637– 685. [4] Szczepanik M, Gryglewski A: Limfocyty gamma delta. Przegl Lek 1995, 52, 8, 400–402. [5] Porcelli SA, Morita CT, Modlin RL: T−cell recognision of nonpeptide antigens. Curr Opin Immunol 1996, 8, 510–516. [6] O’Brien RL, Born WK: Direct evidence for an immunological role of lymphocytes bearing T cell receptor gam− ma, delta. Year Immunol 1990, 6, 51–54. [7] Songtao Y, Wei H, Juan C, Fang Z, Denian B: Expansion and Immunological Study of Human Tumor Infiltra− ting Gamma/Delta T Lymphocytes in vitro. Int Arch Allergy Immunol 1999, 119, 31–37. [8] Sturm E, Braakman E, Fisch P, Vreugdenhil RJ, Sondel P, Reinder L, Bolhuis H: Human Vgamma9−Vdel− ta2 T cell receptor−gamma/delta lymphocytes show specificity to Daudi Burkitt’s Lymphoma cells. J Immunol 1990, 145, 10, 3202–3208. [9] Ericsson PO, Hansson J, Dohlsten M, Sjogren HO, Hedlund G: In vivo induction of gamma/delta T cells with highly potent and selective anti−tumor cytotoxicity. Eur J Immunol 1991, 21, 2797–2802. [10] Malkovska V, Cigel FK, Armstrong N, Strober BE, Hong R: Antilymphoma activity of human gamma/delta T−cells in mice with severe combined immune deficiency. Cancer Res 1992, 52, 5610–5616. [11] Van de Griend RJ, Tax WJM, Van Krimpen BA, Vreudgenhil RJ, Ronteltap CPM, Bolhuis RLH: Lysis of tumor cells by CD3+4–8–16+ T cell receptor alpha/beta– clones, regulated via CD3 and CD16 activation sites, re− combinant interleukin 2 and interferon beta. J Immunol 1987, 138, 1627–1633. [12] Kuziel WA, Lewis J, Nixon−Fulton J, Tigelaar RE, Tucker P: Murine epidermal gamma−delta T cells express Fc gamma receptor II encoded by the FcgRa gene. Eur J Immunol 1991, 21, 1563–1566. [13] Wright A, Lee JE, Link MP, Smith SD, Carroll W, Levy R, Clayberger C, Krensky AM: Cytotoxic T lympho− cytes specyfic for self tumor immunoglobulin express T cell receptor delta chain. J Exp Med 1989, 169, 1557–1564. [14] O’Brien R, Happ MP, Dallas A, Palmer E, Kubo R, Born WK: Stimulation of a major subset of lymphocytes expressing T cell gamma/delta receptor by an antigen derived from Mycobacterium tuberculosis. Cell 1989, 57, 667–674. [15] Fisch P, Malkovsky M, Kovats S, Sturm E, Braakman E, Klein BS, Voss SD, Morrissey LW, De Mars R, Welsch WJ, Bolhuis RLH, Sondel P: Recognition by human Vgamma9/Vdelta2 T cells of a gro−EL homolog on Daudi Burkitt’s lymphoma cells. Science 1990, 250, 1269–1273. [16] Simonet−Martin MT, Marini V, Ricciardi−Castagnoli P, Astier−Gin T, Greimers R, Boniver J, Schaaf−Lafon− 488 [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30] [31] [32] [33] [34] [35] [36] [37] [38] [39] [40] E. SOWIŃSKA, L. USNARSKA−ZUBKIEWICZ taine N: A RadLV−induced gamma−delta T cell lymphoma displaying an antitumoral cytotoxicity. Scand J Immu− nol 1994, 40, 144–150. Philips JH, Weiss A, Gemlo TB, Rayner AA, Lanier L: Evidence that the T cell antigen receptor may not be in− volved in cytotoxicity mediated by gamma−delta and alpha−beta thymic cell lines. J Exp Med 1987, 166, 1579–1582. Sanchez−Madrid F, Krensky AM, Ware CF, Robbins E, Strominger JL, Burakoff SJ: Three distinct antigens associated with human T−lymphocyte−mediated cytolysis: LFA−1, LFA−2 and LFA−3. Proc Natl Acad Sci USA 1982, 79, 7489–7493. Ensslin AS, Formby B: Comparison of Cytolytic and Proliferative Activities of Human gamma−delta and alpha− −beta T Cells from Peripheral Blood Againts Various Human Tumor Cell Lines. J Natl Cancer Inst 1991, 83, 1564–1569. Fallini B, Flenghi L, Fagioli M, Martelli MF, Pileri S, Grignani F, Beltrami A, Novero D, Pelicci PG: T−lym− phoblastic lymphomas expressing the non−disulfide−linked form of the T−cell receptor gamma/delta: Characteriza− tion with monoclonal antibodies and genotypic analysis. Blood 1989, 74, 2501–2507. Farcet JP, Gaulard P, Marolleau JP, Le Couedic JP, Hanni T, Gourdin MF, Divine M, Haioun C, Zafrani S, Goossens M, Hercend T, Reyes F: Hepatosplenic T−cell lymphoma: sinusal/sinusoidal localization of malignant cells expressing the T−cell receptor gamma−delta. Blood 1990, 75, 2213–2219. Jaffe ES, Krenacs L, Raffeld M: Classification of T−cell and NK−cell neoplasms based on the REAL classifica− tion. Ann Oncol 1997, 8, S17–S24. Ohshima K, Suzumiya J, Sugihara M, Kanda M, Shimazaki K, Kawasaki C, Haraoka S, Kikuchi M: Clini− cal, immunological and phenotypic features of aggressive nodal cytotoxic lymphomas including alpha/beta, gam− ma/delta T−cell and natural killer cell types. Virchows Arch 1999, 435, 92–100. Fujita M, Miyachi Y, Furukawa F, Toichi E, Furukawa I, Nakajima N, Imamura S: A case of cutaneous T−cell lymphoma expressing gamma/delta T−cell receptors. J Am Acad Dermatol 1993, 28, 355–360. Ohno T, Komada F, Yamaguchi M, Oka K, Nishii K, Tsuda M, Katsuta K, Yamaguchi T, Kita K, Shiraka− wa S: Gamma/delta T−cell lymphoma with hepatosplenomegaly: report of a case. Int J Hematol 1993, 57, 269–276. Wong KF, Chan JKC, Matutes E, McCarthy K, Ng CS, Chan CH, Ma SK: Hepatosplenic gamma−delta T−cell lymphoma. A distinctive aggresive lymphoma type. Am J Surg Pathol 1995, 19, 6, 718–726. Donadieu J, Canioni D, Cuenod B, Fraitag S, Bodemer C, Stephan JL, Sigaux F, LeDeist F, Schraub S, Ran− fraing E, Griscelli C, Brousse N: A familial T−cell lymphoma with gamma/delta phenotype and an original loca− tion. Cancer 1996, 77, 1571–1577. Przybylki GK, Wu H, Macon WR, Finan J, Leonard DBG, Felgar RE, DiGiuseppe JA, Nowell PC, Swer− dlow SH, Kadin ME, Wasik MA, Salhany KE: Hepatosplenic and subcutaneous panniculitis−like gamma/delta T−cell lymphomas are derived from different Vgamma subset of gamma/delta T lymphocytes. J Mol Diag 2000, 2, 11–19. Francois A, Francois−Jean L, Stamatoullas A, Comos F, Lenormand B, Etienne I, Mendel I, Hemet J, Ba− stard C, Tilly H: Hepatosplenic gamma/delta T−cell lymphoma. A report of two cases in immunocompromised patients, associated with isochromosome 7q. Am J Surg Pathol 1997, 21, 7, 781–790. Biondi A, Motta T, Garofalo A, Rossi V, Giudici G, Rizzo V, Pioltelli P, Corneo G, Barbui T, Parma A, Ram− baldi A, Giavazzi R: Human T−cell lymphoblastic lymphoma expressing the T−cell receptor gamma/delta establi− shed in immune−deficient (bg/nu/xid) mice. Leukemia 1993, 7, 2, 281–289. Chan JK: Hepatosplenic gamma/delta T−cell Lymphoma. Am J Surg Pathol 1996, 20, 5, 641–642. Jonveaux P, Daniel MT, Martel V, Maarek O, Berger R: Isochromosome 7q and trisomy 8 are consistent pri− mary, non−random chromosomal abnormalities associated with hepatosplenic T gamma/delta lymphoma. Leuke− mia 1996, 10, 1453–1455. Kagami Y, Nakamura S, Suzuki R, Yatabe Y, Okada Y, Kobayasi T, Taniwaki M, Seto M, Ogura M, Suchi T: A no− dal gamma/delta T−cell lymphoma with an association of Epstein−Barr virus. Am J Surg Pathol 1997, 21, 6, 729–736. Gonzalez CL, Medeiros LJ, Braziel RM, Jaffe E.S: T−cell lymphoma involving subcutaneous tissue: a clinico− pathologic entity commonly associated with hemophagocytic syndrome. Am J Surg Pathol 1991, 15, 17–27. Berti E, Cerri A, Cavicchini S, Delia D, Soligo D, Alessi E, Caputo R: Primary cutaneous gamma/delta T−cell lymphoma presenting as disseminated pagetoid reticulosis. J Invest Dermatol 1991, 96, 718–723. Ichinohasama R, Miura I, Takahashi T, Yaginuma Y, Myers J, DeCoteau JF, Yef C, Kadin M.E, Mori S, Sa− wai T: Peripheral CD4+CD8– gamma/delta T−cell lymphoma: a case report with multiparameter analysis. Hum Pa− thol 1996, 27, 12, 1370–1377. Ross CW, Schnitzer B, Sheldon S, Braun DK, Hanson CA: Gamma/delta T−cell post−transplantation lympho− proliferative disorder primarily in the spleen. Am J Clin Pathol 1994, 102, 310–315. Dyer MJ, Nacheva E, Fischer P, Heward JM, Labastide W, Karpas A: A new human T−cell lymphoma cell line (karpas 384) of the T−cell receptor gamma/delta lineage with translocation t(7;14)(p13;q11.2). Leukemia 1993, 7, 1047–1053. Kanavaros P, De Bruin PC, Briere J, Meijer CJ, Gaulard P: Epstein−Barr virus (EBV) in extranodal T−cell non−Hodgkin’s lymphomas (T−NHL). Identification of nasal T−NHL as a distinct clinicopathological entity asso− ciated with EBV. Leu Lymph 1995, 18, 27–34. Cheng AL, Su IJ, Chen YC, Lee TC, Wang CH: Expression of P−glycoprotein and glutathione−S−transferase in recurrent lymphomas: the possible role of Epstein−Barr virus, immunophenotypes, and other predisposing factors. J Clin Oncol 1993, 11, 109–115. Aktywność przeciwnowotworowa limfocytów T gamma−beta Adres do korespondencji: Ewa Sowińska Klinika Hematologii, Nowotworów Krwi i Transplantacji Szpiku AM Wybrzeże L. Pasteura 4 50−367 Wrocław Praca wpłynęła do Redakcji: 9.05.2003 r. Po recenzji: 3.07.2003 r. Zaakceptowano do druku: 5.08.2003 r. Received: 9.05.2003 Revised: 3.07.2003 Accepted: 5.08.2003 489
