Historia gospodarcza I. Historia gospodarcza powszechna 1

Historia gospodarcza
I. Historia gospodarcza powszechna
1. Periodyzacja dziejów powszechnych
-Periodyzacja - podział czasu
a)ery - żydowska, biznatyjska, grecka, rzymska, dionizyjska=chrześcijańska, mahometańska
b)praktyczna (typowa) starożytność, średniowiecze, czasy nowożytne, czasy najnowsze
c)marksistowska (według sposobów produkcji) - przejścia ewolucyjne lub rewolucyjne
- wspólnota pierwotna
- niewolnictwo
- feudalizm
- kapitalizm
- socjalizm (komunizm)
d)stadia rozwoju
-Walta Rostowa
-społeczeństwo tradycyjne (wysokie zatrudnienie w rolnictwie 75%, hierarchia społeczna,
mała wydajność)
-społeczeństwo przejściowe (zmiany w technice, produkcji, polityce, wartościach)
-start gospodarczy (gwałtowny bodziec - np. maszyna parowa, kolej)
-społeczeństwo dojrzałości (gospodarka zdolna do produkcji niemal wszystkiego w wyniku
startu gosp. )
-społeczeństwo masowej konsumpcji (produkcja i konsumpcja wszystkiego czego chce)
-Andre Piettre’a
-epoka tradycyjna - gospodarka uzależniona i podporządkowana polityce, tradycji i religii
-epoka wolności - gospodarka niezależna (liberalizm i wyzysk)
-epoka etatyzmu i techniki - gospodarka kierowana (kapitalizm kierowany, socjalizm)
2. Charakterystyka epoki wspólnoty pierwotnej. Neolityczna rewolucja rolnicza
Wspólnota pierwotna przypada na epokę kamienną, która dzieli się na:
-paleolit (1000 000 - 14 000 p. n. e. ) - zbieractwo i łowiectwo
-mezolit (14 000 - 8 000 p. n. e. )
-neolit (8 000 - 4 000 p. n. e. ) - rewolucja rolnicza - na Bliskim Wschodzie, uprawa zbóż=
tryb osiadły, w konsekwencji: społeczny podział pracy, rozkład wspólnoty pierwotnej, wzrost liczby
ludności, powstają osiedla, miasta, państwa i pierwsze nierówności
3. System niewolniczy w starożytności i przyczyny jego upadku
Niewolnictwo:
-patriarchalne (podleganie władzy najstarszego w rodzie)
w tym azjatycki sposób produkcji - ziemia własnością monarchy, ludność wiejska tylko
formalnie wolna, w rzeczywistości niewolnicy posiadający ochronę prawną
-klasyczne (niewolnik - narzędzie mówiące -Grecja, państwa hellnistyczne, Rzym)
Epoka brązu: -radło, prywatna własność ziemi, monarchia despotyczna(Mezopotamia, Persja, Syria,
Palestyna)
Grecja:
a)Wielka kolonizacja (VIII-VI p. n. e. ) rozwój handlu(w tym niewolnikami), ,
rzemiosła
b)Ateny - demokracja dla ludzi wolnych, niewolnicy pracowali w warsztatach rzemieślniczych
c)Sparta - 3 klasy: spartiaci (wojsko), periojkowie (ludzie wolni pracujący), helioci
(niewolnicy)
Rzym: -wielkie majątki ziemskie (latyfundia) w których pracowali niewolnicy pochodzący z wojen
-potem maleje podaż niewolników (brak wojen), pojawiają się kolonowie(wolni dzierżawcy)
-313r. edykt mediolański - równouprawnienie chrześcijaństwa (uderzenie formalne(?) w
niewolnictwo)
4. Geneza i istota gospodarki feudalnej w Europie
Geneza feudalizmu: regres gospodarki w V-VIIw. (cofnięcie się rozwoju cywilizacyjnego, upadek
miast, zamknięty charakter gospodarowania=gospodarka naturalna ograniczająca się do rolnictwa).
Rozwinął się na Zachodzie(Francja-najpełniej), im dalej na wschód tym mniej; także w Chinach (tam
niedziedziczono ziemi)
Istota feudalizmu: a)ustrój społeczno-polityczny opierający się na prawnej zależności
(hierarchicznej)
jednostek oraz na systemie lennym
b)ustrój społeczno-gospodarczy opierający się na podzielonej własności ziemi
(własność zwierzchnia i użytkowa) i poddaństwie chłopów(gruntowe, osobiste, sądowe) , skutkiem
czego była renta feudalna
Renty feudalne: -naturalna (danina)
-odrobkowa (pańszczyzna)
-czynszowa (dzierżawa)
Cechy feudalizmu: -dominacja gospodarki naturalnej
-decentralizacja rynków towarowych
-system stanowy (podległość społeczno-gospodarcza jednych grup innym=drabina
społecznych zależności)
Senior i wasale: -związani lennem(senior broni wasali, wasale płacą lenna, służą w armii i wykupują
seniora)
5. Gospodarka europejska we wczesnym średniowieczu( V - X w. )
a)regres gospodarki (V-VIIw. patrz wyżej)
b)ożywienie gospodarcze(VIII-Xw. )
-renesans karoliński - zreformowany system pieniężny, procesy osadnicze, rozwój handlu,
dwupolówka
-zakony - rozwój życia umysłowego i gospodarczego
6. Ekspansja gospodarcza Europy XI-XIIIw. (rolnictwo, osadnictwo, rola krucjat)
a)rolnictwo i jego intensyfikacja -zagospodarowywanie puszcz i nieużytków, nowa technika(ciężki
pług, zaprzęg z chomontem, nawożenie obornikiem), trójpolówka(wzrost o 1/6 w stosunku do
dwupolówki)
-dzięki Maurom młyny, wiatraki, ulepszono sukiennictwo i obróbkę
żelaza, kamienia, drewna
b)osadnictwo (głównie niemieckie) - na nowe tereny(karczowanie) i na wschód (Polska, Bałkany),
aktywizacja niemieckich zakonów rycerskich i kupców - postęp w Europie środkowo-wschodniej
c)krucjaty-przyczyny: -rozwój kultury, gospodarki=ekspansja polityczna(reconqiusta, powstanie
Cesarstwa Łacińskiego); rozbicie feudalne (rycerze bez ziemi); odwołanie się od altruistycznych i
materialistycznych postaw społeczeństwa (zbawienie=obrona miejsc św. i bogactwa wschodu)
-skutki: -straty ludzkie, wzmocnienie roli papiestwa, zetknięcie się z kulturami
wschodu(arabską i bizantyjską)-rolnictwo (nawadnianie, jedwab, morele, brzoskwinie, pomarańcze)
-technika (wiatraki, młyny, stal, papier, proch, szkło witrażowe)
-nauka(astronomia, medycyna, alchemia, geografia, starożytna literatura)
-handel lewantyński miast włoskich ze wschodem. Instytucje spółki, maklerów,
pieniądz złoty, kredytów=przyspieszenie rozwoju miast zachodnioeuropejskich
7. Rozwój miast europejskich w okresie średniowiecza
Rozwój miast, handlu i rzemiosła - XII do pocz. XIVw.
Miasto: -handel(lokalny, dalszy, tranzyt), obrona, produkcja
-początek przejść od feudalizmu do kapitalizmu
-wolność dla chłopa, własne sądownictwo
Tworzenie się miast: -na miejscu dawnych rzymskich
-ośrodek władzy feudalnej bądź kościelnej potem możliwość wykupu(1077 Cambraa)
-na drodze powstań o prawa miejskie i samorząd(Flandria, Lombardia) z wójtem
na czele
-osadnictwo terenów niezasiedlonych
Osadnictwo na prawie: -magdeburskim (niemieckim)
kodyfikacja, renta
czynszowa
-lubeckim
-chełmińskim (polskim) odmiana lubeckiego
„wolnych gości”, renta
odrobkowa
1257r. - prawa miejskie Krakowa
8. Organizacja i rozwój rzemiosła średniowiecznego
Rzemiosło średniowieczne odsuwane przez bogatych patrycjuszy zorganizowało się w przymusowe
zrzeszenia jednej specjalności zwane cechami.
Funkcje cechu: -produkcyjna(kontrola ilości i jakości, pozyskanie i rozdział surowca, zbyt)
-szkoleniowe(kontrola kształcenia, egzaminy dla czeladników)
-religijne(udział w ceremoniach)
-militarne(obrona wyznaczonych części obwarowań miasta)
-towarzysko-kulturalne(wspólne imprezy)
-samopomocowe(pomoc dla wdów i sierot, akcje filantropijne)
Cech zwalczał niezrzeszonych(partaczy, fuszerów, sturarzy) i pilnował tajemnicy produkcji. Statuty
cechowe określały przynależność, funkcjonowanie i warunki mistrzostwa(nauka, majsterszyk,
wędrówka, majątek i urodzenie)
Od XIVw. pojawia się nakład(chałupnictwo) we Włoszech i we Flandrii. Nakładca skupywał surowiec,
dawał do przerobu rzemieślnikom, płacąc za pracę, na następnie sam sprzedawał produkt(sukno,
jedwab). Od XVw. we Florencji pojawia się manufaktura - podział pracy.
9. Handel średniowieczny - organizacja, drogi handlowe
Handel: -lokalny
-tranzytowy, prawo składu częściowego lub całkowitego(sprzedaż całego towaru,
pozostawienie na składzie miejskim lub sprzedaż części, handel przez pewien czas), przymus
drogowy(komory celne feudałów)
Organizacje kupieckie: -gildie(kupcy z jednego miasta)
-hanzy(kupcy z różnych miast)
-faktorie(dzielnice kupców obcych w danym mieście), bez pośrednictwa
maklerów
Wyjątek od reguł: -jarmarki szampańskie we Flandrii, Brugii (spotkanie kupców lewantyńskich i
hanzeatyckich
Szlaki handlowe: a)lewantyński (M. Środziemne handel Europy z B. Wschodem)-walki Genui z
Wenecją
b)Hanza (M. Bałtyckie)-związek miast z Lubeką na czele zmonopolizował handel
Europy Zachodniej(Holandia, Anglia) ze Wschodnią(Polska, Rosja, Niemcy)-zwalczano Duńczyków,
Norwegów, Holen.
c)N-S(łączenie powyższych) - jarmarki, szlak bursztynowy
Handel: -potępiany przez Kościół (zajmowali się nim więc Żydzi) - doktryna kanoniczna
-Tomasz z Akwinu(XIIIw. ) dopuścił zysk kupiecki z ceny godziwej
-pierwszy bank - w Wenecji 1156r. weksel, kredyt, lombard
-popyt na pieniądz (srebry-obrót wewnętrzny, złoty-handel międzynarodowy)
10. Stanowy podział społeczeństwa feudalnego
Stany: -duchowny (otwarty, kultura, oświata, handel, krucjaty)
-rycerski (zamknięty, walka, administracja, moralne ideały, ziemia=władza)
-mieszczański(raczej otwarty)
-patrycjat(kupcy, bankierzy)
-pospólstwo(mistrzowie, czeladnicy, przekupnie)
-plebs(bez praw miejskich(najemni robotnicy, ludzie luźni-wałesy, żebracy, nierządnice,
przestępcy)
-chłopski(wg majątku-pełnorolni, zagrodnicy, bezrolni, najemnicy, rzemieślnicy; wg prawapoddani lub wolni)
11. Istota kryzysu XIV w.
Upadek ostatniej twierdzy krzyżowców Akka w 1291r. Wielka schizma zachodnia i antypapieże(13781417). Upadek Konstantynopola 1453r. (Bizancjum-biurokracja, korupcja, zerowy przyrost
naturalny).
Klęski głodu podczas nieurodzajów (1315, 1317) - zwiększano areał, a nie wydajność. 1348r. dżuma z Bliskiego Wschodu atakuje Włochy, Francję, Anglię, Niemcy i Norwegię. ”Czarna śmierć”
zabiera ok. 1/3-1/2 ludności. Kryzys polegał na spadku zaludnienia wsi(pustki), co wywoływało
spadek produkcji żywności, spadek ludności w mieście, spadek produkcji w mieście, zmniejszenie się
dochodów feudałów, upadek rycerstwa(raubitterzy), zahamowanie osadnictwa w Europie środkowowschodniej.
Wojna stuletnia(1337-1453) wywoływała zaburzenia społeczne(żakeria we Francji 1358, w Anglii
powstanie Wata Tylera(i lollardów) 1381, powstanie Jacka Cade’a 1450r. ), także zaburzenia w
miastach. Wojny dodatkowo wyniszczały. Kryzys ten w zasadzie nie dotknął Europy środkowowschodniej - rozwój Polski, Czech, Węgier.
12. Ekonomiczne konsekwencje wielkich odkryć geograficznych(podboje kolonialne,
rewolucja handlowa i cen)
Przyczyny: -ekonomiczne(brak kruszców, przeludnienie Europy)
-religijne(nawracanie niewiernych=ogniem i mieczem + ekspansjonizm)
Przebieg: -Henryk Żeglarz-Zatoka Gwinejska
-Bartłomiej Diaz(1488)-Przylądek Dobrej Nadziei
-Krzysztof Kolumb(12 X 1492)-Ameryka
-Vasco da Gama(1498)-Indie
-Pedro Cabral(1500)-Brazylia
-Ferdynand Magellan(1519-1522)-opłynięcie świata
Podboje kolonialne: -Hiszpanii do poł. XVIw. : Antyle, Kubę, Meksyk(Ferdynand Cortez niszczy
Azteków), Peru(Inków wyciął Franciszek Pizarro), Filipiny, Ameryka Środkowa. Kolonizacja; Indianie
ludność poddana i ewangelizowana lub eksterminowana. 1545 - pierwsza kopalnia srebra-srebrne
floty.
-Portugalii Faktorie na wybrzeżach Afryki(Angola, Mozambik, Zanzibar),
Indiach(Goa, Kalikat), Brazylii, Molukki, Sumatra, Chiny(Makao), Japonia(Nagasaki). Handel
korzenny; brak ludności do kolonizacji i podporządkowania zdobytych terenów.
Konsekwencje odkryć:
a)złoty wiek Hiszpanii (i połączonej z nią potem Portugalii) - dobrobyt jednak zmarnowano na wojny
b)dualizm gospodarczy
c)rewolucja handlowa: -globalizacja gospodarki(handel trans oceaniczny, zwiększenie przestrzeni
handlu)
-nowe centra handlowe(Lizbona, Kadyks, Sewilla, Antwerpia)
-towary kolonialne, powiększenie się asortymentu towarów, zwiększenie się
wolumenu(skali) towarów
-wzrost roli kupca osiadłego; system księgowości kupieckiej i bilansowania
majątku(księgowość dwustronna)
-nowożytne niewolnictwo(assiento=monopol handlu Murzynami hiszpański do
1713r. )
d)rewolucja cen=inflacja monetarna=spadek wartości pieniądza przez napływ kruszców do Europy
-inflacja kruszców(spadek wartości srebra)
-nożyce cen(szybciej rosną ceny żywności niż art. przemysłowych)
-wzrost popytu na żywność (import z Europy środkowo-wschodniej) wzrost liczby ludności
13. Zróżnicowanie rozwoju rolnictwa europejskiego w XVIw. (dualizm agrarny,
refeudalizacja)
Dualizm agrarny: analogicznie do dualizmu gospodarczego Europy rolnictwo rozwijało się różnie:
-Europa Zachodnia: intensyfikacja rolnictwa(podniesienie wydajności), początki kapitalizmu w
rolnictwie(patrz Anglia)
-dzierżawa ziemi, praca najemna
-komasacja gruntów
-w Anglii ogradzanie-ziemie pana lub gospodarstwa farmerskie
-indywidualne rozporządzanie ziemią
-konwersja na opłacalną produkcje (hodowlę owiec), powiązanie z
przemysłem(sukienniczym)
-specjalizacja - import (zboża ze strefy bałtyckiej)
-spadek siły roboczej w rolnictwie, sekularyzacja ziemi(protestantyzm)
-Europa Wschodnia: refeudalizacja(powrót do feudalizmu)
-uzależnienie chłopów=wtórne poddaństwo
-renta odrobkowa(pańszczyzna), wymiar minimalny Polska 1520, Węgry 1548
-gospodarka folwarczno-pańszczyźniana
-produkcja na eksport zboża(Polska, Rosja-potem), piwa(Czechy), bydła(Węgry),
uzależnienie od Zachodu
-dwa modele folwarków: na rynek zewnętrzny(Polska-handel bałtycki), na rynek
wewnętrzny(Rosja-do miast)
14. Rozwój gospodarczy Anglii w XVI-XVIIw.
Rządy Tudorów(Henryk VIII i Elżbieta I): likwidacja własności zakonnej, poparcie dla sukiennictwa,
przyjmowanie tkaczy francuskich, popieranie ogradzania, zwalczanie i pomoc „ubogim”, rozbudowa
floty morskiej. Rewolucja cromwellowska 1640-1660 i ostatecznie 1688 -odsunięcie Stuartów od
władzy-wzrost znaczenia nowej szlachty(gentry) i mieszczaństwa. Początek produkcji stali - węgiel.
Działania morskie: -1553 - Chancellor zakłada Kompanie Moskiewską(próba północnej drogi do Indii)
-1577-1580 sir Francis Drake łupi Hiszpan(srebrna flota), opływa ziemię jako drugi
-korsarze angielscy nękają Hiszpan (John Hawkins, Henry Morgan)-srebrne floty,
handel Murzynami
-klęska w 1588 Niezwyciężonej Armady - otwarcie dla Anglii drogi do kolonii
-Walter Raleigh opanowuje 1574-1583 Nową Funlandię, 1585 Wirginię
Kolonie: -Antyle(Jamajka, Barbados, Bermudy, Bahama, Trinidad)
-1607 - założenie Jamestown, 1620 purytanie z „Mayflower” Massachusetts,
Maryland(katolicy), Pensylwania(kwakrowie), New Hampshire, Connecticut, Maine; 1664-zdobycie
Nowego Amsterdamu(New York), potem Kanada - 1763
-1600 - Kompania Wschodnioindyjska(Surat, Madras, Bombaj-faktorie)
Merkantylizm angielski: -1651r. Akt Nawigacyjny - towar poza europejskie na statkach angielskich,
towary europejskie na statkach angielskich bądź statkach kraju który towar wyprodukował uderzenie w pośrednictwo Holendrów.
Kompanie handlowe: Moskiewska(j. w. ), Wschodnia(1579) z Polską, Skandynawią,
Lewantyńska(1581) z Turcją, Kanadyjska(1628)
Handel niewolnikami (w pełni od 1713) na Antyle i do przyszłego USA z tzw. Wybrzeża
Niewolniczego.
Akumulacja kapitału doprowadziła w 1694 do założenia Banku Angielskiego(banknoty, depozyty,
rachunki bieżące, handel kruszcami)
XVIIIw: ekonomiczna kalkulacja w rolnictwie-płodozmian(z Holandii), r. pastewne, ziemniaki-wzrost
w rolnictwie=wzrost produkcji
15. Rozwój gospodarczy Holandii w XVIIw.
Podstawa potęgi i rozwoju: kolonie, handel morski, postęp w rolnictwie i przemyśle.
Handel i kolonie: a)-Cornelis de Houtman(1595) - Jawa
-Indonezja, Japonia(1600), Australia(1627), Tasmania i Nowa Zelandia(1642), Fidżi i
Kuryle(1643)-wyprawy
-Kompania Wschodnioindyjska(1602) do handlu z koloniami:
-Jawa, Molukki, Formoza, Malakka, Cejlon(1620-1660)
b)-1621-Kompania Zachodnioindyjska(przejściowo część Brazylii, Manhattan i Nowy
Amsterdam, trwalej Surinam(Gujana holen. ) i część Karaibów, 1652-Kraj Przylądkowy w Afryce
c)-handel ze Skandynawią, Polską, Moskwą, Hiszpanią
Postęp w rolnictwie: melioracje, płodozmian(dzięki nowym uprawom), sadownictwo i ogrodnictwo,
rybołóstwo
Postęp w przymyśle: przemysł stoczniowy, sukiennictwo, jewabnictwo i lniarstwo
Holendrzy tylko handlowali, nie prowadzili działalności misyjnej, tani fracht. Handel z Japonią,
Chinami(herbata od 1610), Persją - konkurencja dla Anglików. Akt Nawigacyjny i wojny
zdecydowały o supremacji angielskiej na morzach. Anglia-żelazo, węgiel jako oparcie dla przemysłu.
Holandia-rolnictwo, sukiennictwo. Amsterdam-banki(1609), giełda, przemysł.
16. Istota kryzysu XVII stulecia
Kryzys datuje się na lata 1620-1720. Osłabienie tempa wzrostu gospodarczego=kryzys koniunktury
światowej. Przyczną były skutki wojen głównie trzydziestoletniej(1618-1648)-obniżenie zaludnienia
Niemiec, spadek produkcji rolnej, upadek Hanzy w 1669. Stagnacja w handlu międzynarodowymdochody pochłonęła wojna. Najsilniej kryzys był odczuwalny w Europie środkowo-wschodniej(Polska,
Czechy, Rosja, wschodnia część Niemiec)-wojny(Polska, Rosja), spadek wydajności pańszczzny i
jednoczesny spadek koniunktury na płody rolne na Zachodzie-spadek dochodów, upadek miast.
Konsekwencjami kryzysu były rewolucje(Anglia-Cromwell, Niderlandy-powstanie Holandii) i
powstania chłopskie(Europa wschodnia). W XVIIw. rozwija się jedynie Szwecja(dobre zarządzanie,
nowoczesna armia, eksport żelaza)-traci ona na znaczenie w XVIIIw.
17. Teoria i praktyka merkantylizmu w Europie zachodniej
Merkantylizm nie jest systemem ekonomicznym jedynie zbiorem poglądów. Twórcy i przedstawiciele:
Jean Bodin, Antoni Montchretien, Jean Colbert, Barthelemy de Laffemas(Francuzi), Tomasz Mun,
Tomasz Gresham, Daniel Defoe, William Petty(Anglicy)
Założenie: o bogactwie kraju decyduje zapas kruszców(bulionizm-hiszpański monetaryzm), ale nie
zdaje to egzaminu ponieważ kruszce wyciekają poprzez import; dlatego celem powinien być dodatni
bilans w handlu zagranicznym aby to osiągnąć należy:
-stosować protekcjonizm celny i ochraniać własnych producentów
-popierać produkcję krajową
-dążyć do autarkii gospodarczej (samowystarczalności)
-popierać kolonializm(podnoszą prestiż i potęgę państwa), wzrost potęgi gospodarczej państwa
-popierać przyrost ludności=polityka pronatalistyczna(prorodzinna?)
-aktywnie kształtować konsumpcję ludności(zmniejszać aby wzrosły inwestycje)
-aby uzyskać powyższe niezbędna jest polityka unifikacyjna(jeden system miar, wag, podatkowy;
dobra poczta, system dróg i kanałów)
Merkantylizm: -przemysłowy(kolbertyzm we Francji)
najpełniej
-handlowy(Anglia i Holandia)
w tych państwach
-kameralizm(Rosja, Austria, Prusy w XVIIIw. - odmiana merktantylizmu opierająca się
o dobry system podatkowy, silnego monarchę, ograniczoną konsumpcję ludności i oszczędność)
Francja przez wojny i słaby system podatkowy marnotrawi zyski, Anglia natomiast przeciwnierozwija się.
18. Rozwój gospodarczy Francji w XVII-XVIIIw.
a)kolonie: Jacques Cartier w 1535 dociera do Kanady, w poł. XVII Francuzi opanowują Luizjanę, na
Antylach posiadają: Gwadelupę, Martynikę i Grenadę. Kompania Wschodnioindyjska(1665) forty na
wybrzeżu i handel z Persją. Od poł. XVIII Francuzi zostają wyparci z Indii i Kanady przez Anglików.
b)merkantylizm francuski-Ludwik XIV potrzebował pieniędzy na dwór i wojny-Jean Colbert zostaje
ministrem finansów. Polityka przemysłowa-protekcjonizm celny i zakładanie manufaktur z udziałem
kapitału państwowego(jedwabnictwo w Lyonie, art. luksusowe)
Poparcie dla rozwoju winnic, hodowli koni, budowie dróg i kanałów(Langwedocki). Zyski były jednak
marnotrawione przez Ludwika XIV na dwór i wojny o supremacje europejską. Na inwestycje
potrzebne były pieniądze-John Law w 1716 zakłada Bank Emisyjny w Paryżu; brak pokrycia dla
banknotów - krach w 1720.
19. Zmiany gospodarcze w Europie środkowowschodniej w XVIIIw. (Rosja, Austria, Prusy;
kameralizm)
Kameralizm patrz merkantylizm; stosowany przez Rosję, Austrię i Prusy przyczynił się do wzrostu
znaczenia tych państw.
a)Rosja-w ciągu XVIIw. opanowuje Syberię, eksport do Europy jedynie przez zamarzający port w
Archangieslku. Pańszczyzna w maksymalnym wymiarze(przywiązanie chłopa do ziemi i właścicielachłop był tylko „duszą”).
Reformy Piotra I (1689-1725): -konsekwentny merkantylizm: rozwój hutnictwa, sztoczni, budowa
kanałów, portów, cła protekcyjne
-nowy, sprawny system podatkowy(tępienie luksusu), tabela rang w
wojsku i administracji
-import technologii z Zachodu, rozwój przemysłu wojennego i nauki
-rozwój miast(Moskwa, Petersburg), eksport na Zachód zboże, drewno,
len, konopie, żelazo przez Bałtyk
-uzależnienie cerkwi od państwa
-dostęp do Bałtyku i założenie Petersburga po wygranej wojnie północnej
ze Szwecją
-wygrana wojna z Turcja dostęp do Morza Azowskiego i Czarnego;
ekspansja zakaukaska
-wpływy w Polsce
b)Austria za Marii Teresy(1740-1780) i Józefa II (1780-1790)
Reformy józefińsko-terezjańskie: -skrajny system protekcyjny, nawet prohibicyjny(zakaz importu)rozwój rodzimego przemysłu
-reformy chłopskie-zniesienie poddaństwa, sądownictwa
patrymonialnego
-akcja kolonizacyjna(Węgry, Galicja, Bukowina)
c)Prusy za rządów Fryderyka II Wielkiego (1740-1786) - kameralizm Johanna Justi’ego
-rozwój handlu i manufaktur na potrzeby wielkiej armii
-kolonizacja z zewnątrz osuszanie bagien, budowa kanałów
-zmniejszenie poddaństwa chłopów w dobrach państwowych
-powiększenie zaludnienia, armii i terytorium o Śląsk i I zabór
20. Istota i główne cechy systemu kapitalistycznego; przesłanki w Europie
Brak dokładnej definicji kapitalizmu.
Przejście od feudalizmu do kapitalizmu-główny czynnik=pierwotna akumulacja kapitału:
-dochody z ziemi inwestowane w handlu i kredycie
-procesy koncentracji ziemi u wielkich właścicieli kosztem chłopów - indywidualne rozporządzanie
ziemią
-eksploatacja kruszców szlachetnych w koloniach
-handel kolonialny-monopol spółek i rabunkowa eksploatacja
-spekulacje papierami wartościowymi
-pożyczenie państwu pieniędzy na procent-dług publiczny
-hasło oszczędności jako cnoty i postawy życiowej burżuazji
Cechy kapitalizmu:
-nagromadzony kapitał w postaci czynników produkcji(ziemia, praca) i środków na opłacenie tych
czynników do osiągania zysku
-produkcja na zbyt-celem jest zysk
-praca jest też towarem, najemnik jest wolny osobiście - brak poddaństwa
-prywatna zaradność i konkurencja wytwórców(tzw. „duch burżuazyjny”)
-inwestowanie w celu zysku-rozwój produkcji, rozwój gospodarczy kraju
Przesłanki w Europie: -hutnictwo(wielkie piece i wykorzystanie węgla kamiennego
-przejście do nakładu następnie do manufaktury(podział pracy)
-sukiennictwo(Anglia, Niderlandy), hutnictwo(Anglia, Niemcy), stocznie(Holandia,
potem Anglia)
-merkantylizm, potem liberalizm gospodarczy - popieranie i zainteresowanie
przemysłem
21. Rewolucja przemysłowa w Anglii (1760-1830) - geneza, etapy
Rewolucja przemysłowa: przełom techniczny, ekonomiczny oraz zmiany społeczne
Geneza: -wysoka kultura techniczna, skłonność do innowacji
-nagromadzenie kapitału(patrz pierwotna akumulacja)
-postęp w rolnictwie(dużo żywności i wolnej siły roboczej
-dobra sytuacja surowcowa i rynek zbytu(łatwa i opłacalna produkcja)
-rozwój nauki i techniki
-stabilny ustrój, spokój wewnętrzny
-rozwinięty system bankowy, ubezpieczeniowy
-wzrost produkcji musiał się odbyć poprzez postęp techniczny
Etapy: a)mechanizacja włókiennictwa-czółenko latające Johna Kaya (1733)-tkanie
-spinning jenny Jamesa Hargreavesa (1764)-przędzarka mechaniczna
-rama wodna Roberta Arkwrighta - udoskonalenie przędzarki
-mechaniczny warsztat tkacki Edmunda Cartwrighta (1787)
-nanoszenie wzorów(tkaniny żakardowe)-Jacquard (1804)
b)przełom w hutnictwie i obróbce żelaza-1735 Abraham Darby - koks
-1784 Henry Cort - puddlingowanie(mieszanie w wielkim piecu, walce mechaniczne)
-1798 Maudsley - obrabiarki
c)maszyna parowa-machina ogniowa Savary’ego(1698) i Tomasza Newcoma(1712)
-wielokrotne udoskonalenie powyższych 1769 James Watt
-1781 Watt udoskonala jeszcze swoją maszynę (do prac obrotowych)
d)transport-1807 parowce Robert Fulton
-1814 George Stephenson - pierwsza lokomotywa (szyny były wcześniej)
-1825 pierwsza kolej żelazna pomiędzy Stockton i Darlington
-1830 Liverpool z Manchesterem
-1838śruba okrętowa
Skutki rewolucji: -wzrost zapotrzebowania na węgiel, masowa produkcja
-wzrost znaczenia Anglii
-urbanizacja, nowe ośrodki przemysłowe i rotten boroughs, nowa klasa społecznaproletariat
-nowy ruch społeczny luddyści (burzyciele maszyn) - stłumiony
22. Przemiany społeczno-polityczne w Europie i w Ameryce (1750-1815)
a)oświecenie-racjonalizm, empiryzm, liberalizm-John Lock, Jan Jakub Rousseau(umowa społeczna),
Karol Montesquieu(trójpodział władzy), Denis Dideort i Jean d’Alembert(encyklopedia),
Wolter(historia społeczeństw i cywilizacji)
b)rewolucja amerykańska(1776-1783)-najpierw więźniowie(tzw. „białe niewolnictwo”), potem
„ojcowie pielgrzymi”, odrębna świadomość(T. Jefferson, B. Frankin), tłumienie rozwoju stanów przez
Anglię, opłaty stemplowe-1773 bostońskie picie herbaty
4 VII 1776-Deklaracja Niepodległości(hasło Tomasz Paine, wykonanie Tomasz Jefferson, uchwalona
przez Kongres Kontynentalny w Filadelfii). Zwycięstwo pod Yorktown 1781, pokój paryski 1783,
1787-konstytucja Stanów(republika, federacja, prezydencka). Rozwój na zachód od Appalachów
rolnictwa farmerskiego o charakterze kapitalistycznym. Waszyngton popierał przemysł.
c)rewolucja francuska(1789-1799)-stosunki feudalne hamują postęp i burżuazję(stan trzeci)reglamentacja królewska, monopole państwowe, cechy. Ideologia oświecenia sprzyjała rewolucji.
1789: -14 VII-zdobycie Bastylii-początek; 26 VIII-Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, 3 IXkonstutucja, nowa administracja, cenzus wyborczy. Reformy jakobinów: konfiskata dóbr kościelnych,
rojalistów, zdrajów. świeckie powszechne szkolnictwo, oddzielenie kościoła od państwa, zniesienie
powinności feudalnych, wolność zawodu i działalności przemysłowej-wzrost znaczenia burżuazji.
d)okres napoleoński(1799-1815)-1800 Bank Francuski, rozwój przemysłu cukierniczego(buraki
zamiast trzciny od Anglików)
-1803-sprzedaż Luizjany USA
-1804-kodeks cywilny(wolność, równość, prawo własności)
-1806 blokada kontynentalna Anglii
-1807 koniec poddaństwa chłopów w Europie środkowowschodniej
-1815-upadek Napoleona, kongres wiedeński
23. Postawy teoretyczne i praktyka liberalizmu gospodarczego w Europie w XIX wieku
a)teoria-fizjokratyzm Franciszka Quesnay-1758 Tablica ekonomiczna; porządek naturalny, prawa
ekonomii, rolnictwo
- „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” Adama Smitha w 1776 oraz David
Ricardo=klasyczna angielska szkoła ekonomiczna: charakter obiektywny praw ekonomii,
automatyzm gospodarki, wolność działań gospodarczych i wolna konkurencja=wolny rynek, źródłem
bogactwa jest praca i dobra z niej uzyskiwane, należy dbać o jej wydajność.
Jean Say „Traktat ekonomii politycznej”(podaż podaje popyt); T. Malthus-prace demograficzne(o
przeludnieniu m. in. )
-liberalizm gospodarczy(leseferyzm): -wolność: jednostki(wolna siła robocza), działalności
gospodarczej i handlowej
b)praktyka-liberalizm popierany był głównie przez burżuazję. Liberlizm gospodarczy w Anglii:
-Liga do Walki z Ustawą Zbożową(Anti-Corn-Law-League, manchesteryzm-1839) Richarda Cobdena i
Johna Brighta popieranie zniesienia ceł na import zboża także przez czartystów i robotników
zwycięstwo w 1846(głód w Irlandii)-godzi to we właścicieli ziemskich, korzystne dla burżuazji i
robotników. 1849-zniesienie Aktu Nawigacyjnego z 1651 - Anglia krajem liberalnej gospodarki.
Anglia potęgą gospodarką(1870-1/3 produkcji światowej); nowe kolonie Australia i N. Zelandia, RPA,
Indie; wpływy od Turcji po Chiny(Hongkong, Singapur). Autonomia dla Kanady - 1867; rozwiązanie
Kompanii Wschodnioindyjskiej(1858)-koniec monopolu.
Zmniejszenie zainteresowaniem koloniami, autonomię, ale nie rezygnacja.
24. Rozwój gospodarczy Francji, Niemiec i Rosji(do 1870r. )
a)Francja-rozwój po rewolucji lipcowej(1830), rozwój kolei, rozszerzenie cenzusu wyborczego,
zwalczanie feudalizmu, przemysł regionalny: -włókiennictwo w Alzacji, Normandii; hutnictwo żelaza
nad Loarą i w okolicach Lille
-tradycja manufaktur (z XVIIw. ) +
-brak węgla i niska jego jakość, odizolowanie od rynków zagranicznych, słaby przyrost naturalny i
popyt -skutek małe zakłady o produkcji łączonej i produkcja luksusowa
-strata kolonii(Luizjana, wyzwolenie San Domingo)
-podbój Algierii(1830-1860) i Indochin francuskich(1863-Kochinchinę i 1867-Kambodża)
b)Niemcy-Prusy z „pigmeja gospodarczego” poprzez reformę armii, szkolnictwa i rozwój przemysłu
ciężkiego rosną w siłę
-opóźnienie ekonomiczne(ustrój feudalny na wsi, ustrój cechowy w mieście do poł. XIXw. ,
rozdrobnienie polityczne, przewaga junkrów nad burżuazją, brak kolonialnych źródeł pierwotnej
akumulacji kapitału, emigracja zewnętrzna do USA)
-Niemiecki Związek Celny-1833 z inicjatywy Prus - jednolity rynek wewnętrzny
-rozwój przemysłu(budowa kolei od 1835, wzrost liczby ludności, wynalaszczość, likwidacja
stosunków feudalnych od 1848r. , upowszechnienie banków i towarzystw akcyjnych)
-okręgi przemysłowe Ruhry, Sarry, Górny Śląsk, Saksonia(włókiennictwo); zakłady Kruppa w Essen
- 1815
c)Rosja-silna armia przy słabej gospodarce, brak uwłaszczenia i pańszczyzna do 1861r. , zacofany
przemysł(pańszczyzna w manufakturach), brak sieci komunikacyjnej; po 1815 Kongresówka
rozwiniętą częścią imperium(Łódź, Warszawa, Zagłębie Dąbrowskie). Próby popierania przemysłu
poprzez kameralizm od początku XVIIIw.
25. Rozwój gospodarczy USA do 1865r. ; znaczenie wojny secesyjnej
-rozwój przemysłu na północy, izolacjonizm(od 1823r. - doktryna Monroe’a, polityka
protekcjonizmu(raczej)
-powiększenie terytorium(1803-Luizjana, 1819-zakup Florydy od Hiszpanii, Teksas-1844, po wojnie
z Meksykiem(1845-46) Nowy Meksyk i Kalifornię, 1846-Oregon po wytyczeniu granic z Kanadą,
1867-zakup Alaski)
-wysoki przyrost naturalny, imigracja, wypieranie Indian, rozwój komunikacji(kolej, drogi bite,
żegluga parowa)
-antagonizmy między Północą i Południem:
-Północ-kapitalizm, przemysł, robotnicy; Południe-rolinctwo, niewolnictwo, feudalizm + czuje
się pokrzywdzone w budżecie
-ekonomiczne, różne systemy społeczno-gospodarcze(patrz wyżej), Południe dąży do secesji
-różnice w rozwoju gospodarczym, Południe czuje się pokrzywdzone(Północ-protekcjonizm,
Południe-liberalizm)
-polityczne(Północ-republikanie patrzący na Kanadę; Południe-demokraci patrzący na
Amerykę Łacińską)
-propaganda abolicjonistów(John Brown), Północ zainteresowana siłą roboczą
-druga rewolucja amerykańska=wojna secesyjna(1861-1865) próby pokojowego rozwiązania nie
przyniosły rezultatu, wybór Abrahama Lincolna na prezydenta(1860)-secesja Południa; początkowo
Konfederacja wygrywa, ale z ekonomicznego punktu widzenia nie ma szans(3: 1 w ludności
włączając niewolników i produkcji), Północ ma prawie cały przemysł i flotę.
-1863r. -punkt zwrotny w wojnie(zniesienie niewolnictwa, akt o domostwach, U. Grantgłównodowodzącym na Północy)
Skutki i znaczenie: -dewastacja Południa, taktyka spalonej ziemi Shermana, 600tys. zabitych,
4mln$-koszty
-rozwój armii USA, zmiany w transporcie(kolej rządzi), rozwój przemysłu, powstanie wielkich
przedsiębiorstw, zniesienie niewolnictwa, kolonizacja Dzikiego Zachodu, urbanizacja w okresie
rekonstrukcji, napływ emigrantów z Europy południowej i wschodniej po wojnie
26. Demograficzne konsekwencje industrializacji w XIXw.
-poprawa warunków życia=mniejsza śmiertelność, wiecęj żywności(patrz rewolucja agrarna), rozwój
medycyny(1862-Ludwik Pasteur obala „samorództwo” bakterii)-przedłużenie życia, ekspozja
demograficzna(koniec XVIII i XIXw.
-Prawo ludności(1798) Thomasa Roberta Malthusa o przeludnieniu przekreślona przez rewolucje
agrarną i prawem Bertillone’a
(przyrost naturalny zmniejsza się w miarę postępu dobrobytu)
-rozwoju nauki, transportu, produkcji masowej, urbanizacja
27. Rewolucja agrarna; rozwój kapitalizmu w rolnictwie w XIXw.
-przyczyny-eksplozja demograficzna i postępująca urbanizacja-przeobrażenia techniczne(zmiany
produkcji-Zachód) i organizacyjne(likwidacja feudalizmu i początki kapitalizmu w rolnictwie-Wschód)
w rolnictwie
-dwie drogi ekstensywna(USA, Australia, Ameryka południowa)-tam gdzie można było powiększyć
areał i intensywna(Europa)-podniesienie wydajności
-przeobrażenia techniczne: -płodozmian(zwiększenie o 1/3, ale wymagał nawożenia)=wieloletnie
zmianowanie
kierat)
sztuczne)
kukurydza)
-mechanizacja rolnictwa(1860’-kombajny, 1870’-snopowiązałki, na wschodzie-melioracje i nawożenie(guano, torf, szlam, 1840-Justus Liebig - nawozy
-zmiana struktury upraw(rośliny motylkowe, ziemniaki, burak cukrowy,
-intensyfikacja uprawy i hodowli(nowe gatunki bydła)
-przeobrażenia społeczne: -likwidacja stosunków feudalnych, powiązanie rolnictwa z przemysłem,
nauką, oświatą, emancypacja ludności wiejskiej
Skutki: -rozwój przemysłu maszynowego i chemicznego na potrzeby rolnictwa, powstanie przemysłu
rolno-spożywczego(cukrownictwo, gorzelnictwo, piwowarstwo, krochmalnictwo)
-nauka i oświata rolnicza
-kapitalizm w rolnictwie=produkcja tylko na rynek, prywatna własność ziemi:
landlord(właściciel), farmer(dzierżawca) i najemnicy bezrolni
-drogi do kapitalizmu w rolnictwie: angielska(długotrwałe zmiany),
francuska(rewolucja-szybka sprzedaż ziemi kościoła, emigrantów-szlachty; także Belgia, Dania,
Włochy N, Hiszpania, cześć Niemiec), amerykańska(ziemia dla osadników; także Australia),
pruska(reformy odgórne, uwłaszczenie, wielka własność ziemska pozostaje nadal-regulacja, bogaci
chłopi zostają, biedni wyrugowani, odszkodowanie dla dziedzica w ziemi-1/2 - 1/3); Austria w
1848(chłopi przez 20 lat odszkodowanie-indemnizacja); Rosja w 1861(1/5 ziemi odszkodowanie; w
Królestwie Polskim bez odszkodowania)
-rolnictwo kapitalistyczne, własność indywidualna(obszarnicza lub chłopska)
-wzrost produkcji i nastawienie na towarowość jej
-pauperyzacja wsi nadal w Europie wschodniej(kwestia parcelacji ziemi obszarniczej)
28. Charakterystyka kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (do 1870r. )
a)podstawy-prywatna własność środków produkcji
-wolność osobista i równość jednostek wobec prawa
-siła robocza staje się towarem; nierówność majątkowa-nierówność polityczna(cenzus
majątkowy)
-celem zysk, sposób-wolna konkurencja
-spółki akcyjne, giełdy, kursy, akcjonariusze(dywidendy)-koncentracja rozproszonego kapitału
b)kryzysy nadprodukcji-cyklicznie co 10-12 lat
-1825-Anglia(po okresie napoleońskim i wyzwoleniu się Ameryki Południowej)
-1836-Anglia i USA, 1846-47-Europa zachodnia i środkowa(przeinwestowanie przy
budowie kolei)
-wszystkie kraje 1857, 1866
-liberałowie-wolna konkurencja najlepszym regulatorem, przeciwnicy-straty kapitału,
bezrobocie i nędza robotników
c)sytuacja robotników-minimum egzystencji 12-14h pracy, praca kobiet i dzieci(wykorzystanie
maszyn do maksimum)
Ustawodawstwo pracy: -1833-państwowe inspekcje fabryczne w Anglii(zakaz pracy dzieci w
włokiennictwie)
-1842-j. w. także w kopalniach
-1847-USA-10h pracy w niektórych stanach
-1874-Anglia-ruch przeciwko wyzyskowi-socjaliści
Socjaliści i związkowcy: -utopijni Robert Owen, Charles Fourier, Henri Saint-Simon
-1848 „Manifest komunistyczny” Marksa i Engelsa
-związki zawodowe(płace, warunki, opieka socjalna)-Anglia-1824, 1864-Francja(1884ustawowo), 1890-Niemcy
29. Druga rewolucja przemysłowa; nowa fala industrializacji
a)postęp techniczny-destylacja ropy naftowej-Ignacy Łukasiewicz(1853), benzyna-Karol Benz
-silniki spalinowe(1876)-Nikolaus Otto, Eugen Langen, udoskonalone Gottlieb Daimer i
Walter Siemens(1883)
-silnik wysokoprężny(1892)-Rudolf Diesel
-samochód(1885)-niezależnie Daimler i Benz=motoryzacja
-samolot(1903)-bracia Wright(przelot nad La Manche 1909 Bleriota)=lotnictwo
-1908-produkcja wieloseryjna, 1913-masowa(taśmowa)-Henry Ford
-Thomas Alvy Edison, żarówka, lepszy silnik elektryczny i prądnica)=upowszechnienie
prądu
-telegraf Morsa(1838), telefon(1876)-Graham Bell, 1908-radio Marconi’ego, lampa
katodowa(1904)-Fleming
-tramwaj w Berlinie(1881), London underground - 1890
-aluminum, cynk i miedź elektrolityczna
-chłodnia amoniakalna Carla von Linde(1887)
1874
-masowa produkcja stali Sidney Thomas(po Bessemerze, Siemensach, Martinach)-
-chemia-1869 D. Mendelejew, 1863-E. G. Solvay(środki piorące i szkło), nawozy
sztuczne-kwas siarkowy, 1878 Alfred Bater-indygo, farmaceutyki; masy plastyczne, guma z
kauczuku naturalnego(John Dunlop-1886-opona)
-zmiana w organizacji produkcji fabrycznej Fryderyk Taylor-nuakowa organizacja
pracy(tayloryzm), Ford(j. w. )
-wzrost wydobycia węgla, produkcji stali, ropa naftowa, nowe gałęzie(chemiczny), rozwój nauki
-rozwój kolei transsyberyjska(1905), transafrykańska
-kanały Sueski(1869), Panamski(1914), Kiloński(1895), Koryncki(1893)-rozwój żeglugi
-kryzys agrarny(1873-1896)-spadek opłacalności zbożowych Europie(import z USA, Australia,
Kanada, Argentyna) - przejście na rośliny przemysłowe, spółdzielczość rolnicza
b)skutki: -ruch robotniczny-urbanizacja i industrializacja postępują dalej
-aglomeracje miejskie(Paryż, Londyn, Berlin) z nowoczesną infrastrukturą(oświetlenie,
kanalizacja, komunikacja)
-emigracja z Europy za ocean
-przymus szklony i powszechne prawo wyborcze, także lepsza jakość i większa długość życia
-wzrost potęgi USA, Niemiec(nowy kolonializm), Japonii spadek Wielkiej Brytanii i Francji
30. Cechy kapitalizmu monopolistycznego po 1870r.
Cechy: -odchodzenie od zasad liberalnych na rzecz monopolizacji
-zwiększający się dystans między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się
-wzrost znaczenia kapitału finansowego i jego eksportu
-umacnianie się nacjonalizmu i imperializmu w polityce zagranicznej mocarstw-nowy kolonializm
Imperializm(wg Hobson)-budowanie władztwa kolonialnego poprzez konflikty zbrojne; agresywna
polityka zagraniczna
Imperializm(wg Lenina)-najwyższa i ostatnia faza kapitalizmu
Kryzysy zwłaszcza ten z 1873 przyczyniły się do monopolizacji:
-kartele(z tej samej branży ustalają ceny)
-syndykat(j. w. + wspólne biuro sprzedaży towarów)
-trust(zrzeszenie, rezygnacja z samodzielności na rzecz wspólnego zarządu)
-koncern(jeden właściciel odrębnych przedsiębiorstw: -z tej samej branży(koncentracja pozioma) lub
z uzupełniających się gałęzi(koncentracja pionowa)
Pozytywne cechy: -racjonalizacja produkcji, produkcja masowa, normalizacja
Negatywne cechy: -podbijanie cen, obniżanie jakości
Porozumienia międzynarodowe między monopolistami(monopole międzynarodowe) np. AEG i
General Electric w 1907
Kapitał pożyczkowy(banki) + kapitał przemysłowy=kapitał finansowy(jeden)-oligarchia
finansowa(grupa potentatów finansowych zajmująca kierownicze role. Oddzielenie własności od
zarządzanie(wzrost jego roli)-fachowcy ekonomiści, inżynierowie, technicy-rozwój wyższych uczelni.
Eksport kapitału: -nieopłacalność lokowania w krajach rozwiniętych kapitału doprowadza do jego
eksportu, najczęsciej kredytów które wracają w postaci dywidend lub procentów, niekiedy łączył się z
podporządkowaniem militarnym i politycznym. Eksporterzy: Wlk. Brytania(do USA i kolonii),
Niemcy(Bałkany i Ameryka Południowa), Francja(kolonie i Europa wschodnia-Rosja), USA(Kanada i
Ameryka Łacińska), Japonia(do Chin i Korei)
31. Ekspansja kolonialna po 1870r.
Nowy kolonializm(polityka imperialistyczna): -podział Afryki i większości Azji=„posłannictwo białego
człowieka”
-rynki: zbytu produktów i eksportu kapitału
-surowce dla nowych gałęzi przemysłu(ropa, kauczuk, metale kolorowe)
-punkty strategiczne dla powyższych(np. szlaków morskich)
Politycy: Beniamin Disraeli, Joseph Chamberlain(w UK), Jules Ferry(Francja), Alfred T.
Mahan(USA), Otto Bismark (Niemcy)
Formy: -podbój lub protektorat
Konflikty kolonialne przyczyniały się dodatkowo do ruchów nacjonalistycznych
Nacjonalizm gospodarczy(protekcjonizm, wojny celne): zamiast free trade „fair trade”, Wlk.
Brytania, Hoalndia, Belgia-wolny handel; Rosja-1877, Niemcy-1879, Francja-1881, USA-1890protekcjonizm. Wojny celne Francja-Włochy, Rosja-Niemcy.
Wlk. Brytania: -Indie, Kuwejt, Birmę, Malaje, cz. Borneo i Nowej Gwinei, Egipt(1882), Sudan(1898 Gordon pobija Mahdiego), Nigeria, Złote Wybrzeże, Ghana; 1899-1902-wojny burskie i 1908
Związek Południowej Afryki; Cecil Rhodes podbija dalej Rodezję, Niasę, Zanzibar, Kenię, Ugandę.
1913r. -70% ludności i 33, 5 mln km2
Francja: -Indochiny francuskie, Tunezję(1881), Senegal, Dahomej, Mali, Gwinea, Niger, Czad,
Mauretania, Gabon, Kongo franc. , Madagaskar(1896), Maroko i Somali franc. 1914r. -drugie
miejsce po Wlk. Brytanii - 10, 6 mln km2
Rosja: -oparcie granic o Afganistan(brytyjski) przez Turkmenię, Bucharę; od 1860r. Daleki WschódKraj Ussuryjski i Nikołajewsk+Władywostok(od Chin). 1898-dzierżawa płw. Liaotung z bazą Port
Artur, Mandżuria, próba budowy kolei i przegrana z Japonią w 1904r. - ograniczenie wpływów Rosji
Niemcy: -Namibia, Togo, Kamerun(1884-1885), 1891-Zanzibar, Tanganika, Ruanda-Urundi; cz.
Nowej Gwinei, Karoliny, Mariany, Mashalla, Samoa; dzierżawa od Chin płw. Szantung. Współpraca z
Turcją kolej(Belin-Belgrad-Bagdad). Rozwój floty.
USA: -nawalizm(opanowanie Pacyfiku przez Stany)-adm. A. T. Mahan-1895 pomoc dla powstania na
Kubie-wpływy
-wojna morska z Hiszpanią 1898 - Porto Rico, Guam, Filipiny(za 20 mln$), Hawaje i cz.
Samoa, 1903-budowa kanału w Panamie(poprzez powstanie i oderwanie jej od Kolumbii) do 1914r.
Japonia: -1894-95 wojna z Chinami, uzyskuje Tajwan, Liaotung(Port Artur), prawa do Korei,
wówczas Rosja protestuje i zabiera Liaotung. 1904-Japonia uderza na Rosję, pobija ją na
lądzie(Mukden), zajmuje Mandżurię, Koreę i Port Artur. Zwycięstwo na morzu-1905 Cuszima.
Aneksja Korei w 1910r. i umocnienie się w Chinach
32. Rozwój gospodarczy W. Brytanii, Francji i Rosji(1870-1914)
a)Wielka Brytania-zahamowanie rozwoju , utrata przodownictwa w gospodarce światowej,
technologie zaczęły być przestarzałe
Kryzys 1873r. zamienił się w wielką depresję(1874-1894)-kryzys spowodowany napływem taniej
żywności. Import surowców i żywności z kolonii; ożywienie gospodarcze na przełomie wiekówmonopolizacja, eksport do Imperium, Indii, Europy Wschodniej, Ameryki Południowej; rozbudowa
floty; konkurencja niemiecka( „słynne” Made in Germany) i amerykańska. Wysoki udział w handlu
międzynarodowym
b)Francja-utrata Alzacji i Lotaryngii na rzecz Prus(1870), olbrzymia kontrybucja, wojna domowaKomuna Paryska(1871)-stagnacja gospodarcza Francji, brak węgla, niski przyrost naturalny-brak
dynamicznego rynku wewnętrznego. Monopolizacja jedynie w hutnictwie, protekcjonizm zmniejsza
udziały w handlu międzynarodowym. Większy eksport kapitału(zwłaszcza do Rosji) niż inwestycje
wewnętrzne.
c)Rosja-odwilż posewastopolska po wojnie krymskiej(1853-1856)-konieczność reform(powolne);
1861-uwłaszczenie chłopów stwarza przesłanki do kapitalistycznego rozwoju, od ok. 1880 faza
industrializacji z dużym zaangażowaniem kapitałów państwowych, protekcjonizm celny. Zagłebia:
donieckie(węgiel kamienny), Krzywy Róg(rudy żelaza), petersburskie(włókienniczy i maszynowy),
kaukaski(ropa naftowa). Szybkie procesy monopolizacyjne, coraz większe uzależnienie od krajów
zachodnich(Anglicy-nafta, Francuzi-kolej, Niemcy i Belgowie-górnictwo i hutnictwo). Współistnienie
kapitalizmu w przemyśle z pozostałościami w rolnictwie. Duża dynamika wzrostu, ale i tak mała w
porównaniu do Europy Zachodniej.
33. Rozwój gospodarczy Niemiec, USA, Japonii(1870-1914); czynniki wzrostu
gospodarczego
a)Niemcy-zjednoczenie polityczne(1871), przyłączenie Alzacji i Lotaryngii, olbrzymia kontrybucja od
Francji(kapitał inwestycyjny), grynderka(ruch zakładania spółek), chłonny rynek zbytu na wsi,
przyrost naturalny, protekcjonizm celny, zamówienia zbrojeniowe, badania naukowe - rozwój
techniki, rozwój floty, bankowości i ubezpieczeń; nieduża emigracja do USA. Sprawna administracja,
stawianie na jakość, tradycyjna, ale stwarzająca szanse oświata
-po 1873 niezwykły rozwój; przemysły nowoczesne elektrotechniczny i chemiczny także
rolno-spożywczy i włókienniczy. Monopolizacja(Reńsko-Westfalska wspólnota węgla i stali, AEG, IG
Farben). 1913r. - wyprzedzenie Wlk. Brytanii(II miejsce w świecie po USA). Rolnictwo opierało się
na wielkiej własności rodzin junkierskich, wydajne i dobrze zaopatrzone technicznie.
b)USA-wielkie bogactwa naturalne(węgiel, ropa, rudy), imigranci z Europy i Azji. 1894-pierwsze
miejsce na świecie w produkcji przemysłowej. Postęp techniczny i zastosowanie naukowej
organizacji pracy - rozwój wszystkich gałęzi przemysłu. Rozwój monopoli (1870-Standart Oil
Trust(potem Company) Johna D. Rockefellera, J. P. Morgan United Steel Corporation, International
Harvester Company, 1903-Ford Motor Company - Henrego Ford). 1890-Sherman Act prawo
antytrustowe omijane przez tworzenie holdingów.
Rolnictwo-Południe bawełna i tytoń(obudowa po wojnie), Zachód -pszenica, kukurydza, bydło. I
potęga gospodarcza świata.
c)Japonia od 1638 izolacja, polityka „zamkniętych drzwi” (z wyj. Holendrów w Nagasaki) szogunów
z dynastii Tokugawa
1854-Matthew Perry przypływa do Japonii(z eskadrą okrętów wojennych) - USA nawiązuje kontakty
z Japonią.
1867-obalenie szoguna, rządy cesarza Mutsuhito - epoka oświecenia(meidżi)
Lata 70’ - reforma administracji, oświaty i armii (w duchu pruskim)
Zlikwidowano system feudalny(bunty samurajów) - reforma rolna na wzór zachodnii; 1889konsytucja Wielkiego Cesarstwa Japonii(władza absolutna cesarza z pozorami demokracji
parlamentarnej)
Rozwój floty, przemysłu lekkiego(sukienniczy, bawełniany, jedwabniczy), ciężkiego (surowce z Chin i
Korei)-początkowo duża rola państwa. Wyzysk siły roboczej(kontrola urodzeń w celu zapewnienia jej
dopływu), monopolizacja(zaibatsu)-Mitsui, Mitsubishi, Sumitomo. Tempem wzrostu przewyższa wiele
krajów europejskich.
34. Ekonomiczne przyczyny i konsekwencje pierwszej wojny światowej
a)przyczyny - głównie ekonomiczne sprzeczności mocarstw kolonialnych(w Afryce i Azji),
antagonizmy o granice(Niemcy i Francja, Austria i Serbia, Niemcy i Rosja), nacjonalizm i zbrojenia
(„zbrojny pokój”), zamach w Sarajewie - pretekst(1882-trójprzymierze, 1904-Ententa - znacznie
wcześniej dążono ku wojnie np. kryzysu marokańskie i wojny bałkańskie)
b)przebieg a gospodarka-wojna pozycyjna wymagała dużego zaangażowania gospodarki(długotrwały
charakter)-wojna materiałowa, mobilizacja na dużą skalę=wolny wzrost, zatrudnienie kobiet; nie
udał się niemiecki plan(blitzkrieg)
-wojna maszynowa-czołgi(‘16), samoloty, działa, gazy bojowe, łodzie podwodne, lotniskowce,
balony
-blokada morska państw centralnych(nieprzełamana w V 1916 - bitwa jutlandzka), zajęcie
niemal całych kolonii niemieckich przez Anglików, Francuzów i Japończyków, przyłączanie się do
Ententy Włoch(‘15), Rumunii(‘16), USA(‘17), Chiny i państw amerykańskich(‘17-’18), wielki zasięg
działań, olbrzymie zaangażowanie środków przemysłowych i ludzkich
-konwersja gospodarki na potrzeby wojenne(pierwsze Niemcy od Hindenburga)-mobilizacja
gospodarki, priorytetowy przemysł zbrojeniowy, przymus pracy, trudności w rolnictwie, militaryzacja
przemysłu, rekwizycje, państwowa kontrola zatrudnienia, cen i płac, zakaz strajków, system
kartkowy, brak materiałów, nastroje pacyfistyczne i rewolucyjne wśród robotników, olbrzymie straty
w wyniku działań wojennych(ludnościowe-front+choroby, materialne-rolnictwo, pśrednie-rabunkowa
eksploatacja lasów i węgla, żegluga sparaliżowana przez U-booty niemieckie-nieograniczona wojna
podwodna od 1917)
-z punktu widzenia gospodarczego państwa centralna były przegrane od początku(2: 1,
Ententa 51% produkcji światowej i 57 mld$; centralne-19% i 24 mld$)
c)skutki-system wersalski(obarczenie Niemiec winą), Liga Narodów, reparacje obciążające Niemcyokupacja zagłębia Ruhry
-zmiany terytorialne(Republika Weimarska-strata kolonii, rozpad Austro-Węgier, nowe
państwa-Polska, państwa bałtyckie, Finlandia, Węgry, Czechy, SHS-od 1929 Jugosławia, Irlandia od
1921), rewolucja w Rosji(‘17), próby na Węgrzech(Bela Kun na 4 miesiące stworzył republikę rad),
rewolucje republikańskie w Austrii, Finlandii i Turcji(Kemal Pasza-Ataturk), wzrost potęgi USA(z
dłużnika wierzycielem państw europejskich, niezniszczone wojną i nie przestawiły gospodarki),
korzyści dla państw neutralnych (Szwajcaria, Szwecja, Holandia, Hiszpania), kryzys
rekonwersji(Mussolini u władzy).
35. Gospodarka światowa w latach wychodzenia z wojny(1918-1924)
Kryzys rekonwersji: Anglia-recesja i bezrobocie, dłużnikiem z wierzyciela; Francja-najbardziej
zadłużona, zniszczenia północnej części kraju odzyskała Alzację i Lotaryngię; Kryzys we Włoszech
dojście faszystów do władzy(‘22); Niemcy-utrata części terytorium, świadczenia rzeczowe(oddanie
części floty), reparacje, okupacja zagłębia Ruhry(I ‘23 za niepłacenie), demilitarycja Nadrenii,
redukcja armii, strata wszystkich kolonii, umiędzynarodowienie dróg wodnych; USA-wzrost
produkcji, rozwój stoczni, dodatni bilans w handlu zagranicznym, wierzyciel państw europejskich,
wpływy na Pacyfiku i Dalekim Wschodzie; Japonia-rozwój gospodarki, umocnienie się w Chinach;
„białe dominia” Wlk. Brytanii(Kanada, Austalia i Nowa Zelandia)-rozwój rolnictwa(Europa kupuje
żywność) i początki inwestowania w przemysł, podobnie Indie i Ameryka południowa. Europa
środkowa i południowa-parcelacja ziemi obszarników, przyspieszenie budowy kapitalizmu w
rolnictwie, korzystnie w krajach z mniejszościami i własnością cudzoziemców (Czechosłowacja,
Rumunia, rep. nadbałtyckie), mniej korzystnie gdzie indziej(Polska-’25, Finlandia)
Inflacja w Europie-odejście od pieniądza złotego na rzecz papierowego, dodatkowa emisja(inflacja)Niemcy, Austria, Węgry, Polska i rep. bałtyckie, niekorzystne dla posiadaczy drobnych oszczędności i
pracowników najemnych, korzystne dla państwa-pozbycie się długu wewnętrznego(zwrot w walucie
zdeprecjonowanej) i dla eksporterów(premia inflacyjna). Anglia przywraca przedwojenną wartość
funta szterlinga, Francja i Włochy uciekają się do dewaluacji. Reformy walutowe w Austrii(‘23 Bank
Narodowy zamiast zdewaluowanych koron-szylingii; ’22-zakaz anschlusu na 20 lat, pożyczka od Ligi
Narodów). W Niemczech hiperinflacja-korzystne dla przemysłu i rolnictwa(pozbycie się długów),
spadek płacy realnej-niepokoje społeczne. Hjalmar Schacht(prezes Banku Rzeszy i komisarz
walutowy)-’23 „marka rentowa”=1mln papierowych. ’24-przywrócono parytet złota i określono
rozmiary emisji-zahamowanie inflacji
36. Ożywienie w gospodarce światowej (1924-1929)
-stabilizacja polityczna(‘25-Locarno, ’26-Niemcy w Lidze), postępy w odbudowie, w Indiach zaczyna
działać Mahatma Gandhi
-postęp techniczny(powszechność silnika elektrycznego, radiotelekomunikacja, gramofon, ’26telewizja, ’28-film dzwiękowy, powstanie wielkich wytwórni kinowych, benzyna syntetyczna),
mechanizacja i racjonalizacja pracy(taśma-obniżenie cen)-wzrost wydajności pracy; rozwój
przemysłu: samochodowego, lotniczego(Charles Lindbergh przelatuje nad Atlantykiem w ‘27),
chemiczny i elektryczny.
Umacnianie się monopoli znanych wcześniej. Wykorzystanie produkcji wojskowej dla celów cywilnych
podczas rekonwersji.
Niemcy: -plan Dawesa i plan Younga(rozkład reparacji niemieckich, ich odroczenie i uzyskanie
całkowitej suwerenności przez Niemcy)
-układ z Rapallo(dogadanie się z ZSRR w ‘22-zrzeczenie się wzajemnych roszczeń)
-napływ kapitału amerykańskiego(w ‘28-Niemcy znów drugą potęgą gospodarczą świata),
wzrost dochodu narodowego, świadczeń socjanych, ‘24 -’29 - złote lata
USA-boom gospodarczy(kieruje H. C. Hoover w rządzie Calvina Coolige’a - „interesem Ameryki jest
interes”)
Japonia, Francja, Włochy, Szwecja, Belgia, Czechsłowacja-rozwój(Japonia 5 razy, reszta 60-40% ‘29
w stosunku do ‘13)
Wlk. Brytania: -brak modernizacji, wysokie bezrobocie(‘26-strajk górników, węgiel ze Skandynawii i
z Polski, ’29 poziom z ‘13)
Sztuczna „prosperity”: -stabilizacja polityczna, rozwój gospodarczy-myślano, że będzie to trwało
wiecznie(Niemcy ‘28 -pakt Brianda-Kelloga o wyrzeczeniu się agresji jako środka w polityce, ’29Gustaw Stresemann minister spraw zagranicznych Republiki Weimarskiej - pokojowa nagroda Nobla.
-inwestycje na kredyt, coraz większe zadłużenie, mniejszy przyrost-mniejszy popyt,
niskie ceny w rolnictwie-nadprodukcja w przemyśle już na początku ‘29
37. Przyczyny, przebieg i skutki wielkiego kryzysu 1929-1933
a)przyczyny-cykl koniunkturalny Juglara, nadprodukcja, nadmiar kredytów w okresie ‘24-’29
zwłaszcza konsumpcyjnych(zbytnia łatwość dostępu do kredytów, wywindowanie ceny akcji znacznie
przekraczające ich rzeczywistą wartość
Cykl koniunkturalny
Samonapędzanie się kryzysu
nadprodukcja
rozkwit
boom
kryzys
depresja
ograniczenie
malejący
produkcji
popyt
bezrobocie
b)przebieg - do 29 X ‘29 hossa na giełdach; krach na Wall Street w ten dzień, spadek cen
akcji=sprzedaż akcji=spadek cen(ceny lecą na łeb, szyje i wszystko inne).
Kryzys: -obiął całą gospodarkę
-trwał kilka lat(długotrwałość)
-głęboko oddziaływał(wszystkie działy gospodarki, skutki demograficzne i polityczne), rynek
sam z niego by nie wyszedł
-szerokim zasięgiem geograficznym-wszystkie kapitalistyczne kraje świata(jedynie w ZSRR
nie było kryzysu)
-największy kryzys w historii
Spadek produkcji przemysłowej: świat-33%, Ameryki-50%, Europa-35 %, Azja-10%, Niemcy-57%,
USA, Polska-46%, Kanada-42%, Czechsłowacja-40%; szybciej spada produkcja dóbr
inwestycyjnych niż konsumpcyjnych. Olbrzymie bezrobocie-Niemcy 43%, USA-27%, co wywoływało
spadek zarobków(patrz samonapędzanie się kryzysu), bezrobocie nie dotykało pracowników dobrze
wykwalifikowanych. Wzmocnienie się monopoli(ceny minimalne dyktowane przez monopolistówpaństwo próbowało walczyć, ale monopole dawały dochód z eksportu)
Kryzys w rolnictwie: -gdy ceny spadały rolnicy starali się produkować wiecęj, co wywoływało
dodatkowy spadek cen, nożyce cen -szybciej spadały ceny artykułów rolnych niż przemysłowych.
Zubożenie wsi przedłuża kryzys, podaż głodowa(ograniczenie konsumpcji aby tylko sprzedać),
masowe niszczenie zapasów i zbiorów.
Kryzys w handlu zagranicznym, walutowy i bankowy: -spadek obrotów w handlu zagranicznym,
dumping(sprzedaż poniżej cen światowych lub nawet poniżej kosztów) spowodował
neoprotekcjonizm, ograniczenie importu-powszechna taryfa celna, umowy o zrównoważonej
wymianie(umowy clearingowe) lub o wzajemnych ulgach i przywilejach(kraje korony brytyjskiej).
Koniec waluty złotej(pokrytej w złocie) i pozłacanej(pokrytej przez waluty złote), ’31-zawieszenie
wymienialności funta na złoto, ’33-dolara; obniżenie parytetu złota. Próby bronienia się przed
kryzysem deflacją(wysoka wartość poprzez obniżanie emisji pieniądza)-drogi kredyt i zastój
gospodarczy. Deficyt budżetowy państw, niewypłacalmość i upadek banków(‘31-Kreditanstalt)upadek systemu bankowego, zmniejszenie ilości godzin pracy pomoc społeczna
Skutki: -demograficzne(zmniejszenie się liczby małżeństw i spadek przyrostu naturalnego
-skrajności(uznano kres kapitalizmu-faszyści-Włochy, Niemcy, Austria, Rumunia, Bułgaria;
komuniści-niemiccy Ernst Thalmann)
-korporacjonizm i solidaryzm społeczny głoszony przez kościół - ‘31(Portugalia Salaraza,
Włochy Mussoliniego, faszyści)
38. Założenia i praktyka interwencjonizmu gospodarczego w świecie po wielkim kryzysie
(USA, państwa faszystowskie)
a)teoria-’36 John Maynard Keynes „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”regulowany(kierowany) kapitalizm
-kryzys wywołany został przez słaby popyt na dobra konsumpcyjne i należy „nakręcić koniunkturę” w
tym celu:
-środki bezpośrednie-roboty publiczne(tak by wzrósł popyt), działalność gospodarcza państwapaństwowe przedsiębiorstwa(etatyzm)
-środki pośrednie-kontrolowana inflacja(zwiększanie pieniądza w obiegu), opodatkowanie
progresywne(kto więcej zarobi więcej zapłaci), zwiększenie świadczeń socjalnych, obniżenie stopy
procentowej-wzrost inwestycji i popytu, zamiast oszczędzania
b)praktyka: -USA-Herbert Hoover(‘29-’33)- reformy, stara się pobudzić gospodarkę, przeciwny
pomocy społecznej
-Franklin Delano Roosevelt(‘33-’45)-„New Deal”-podniesienie siły nabywczej ludności i
cen, zakaz wywozu złota za granicę, zniesienie wymienialności dolara na złoto, dewaluacja dolara,
zmiejszenie produkcji w rolnictwie, polityka uprawnień socjalnych, zachęcano przedsiębiorców do
podnoszenia płac i zawierania umów z państwem(kod generalny)-zmniejszenie czasu pracy, roboty
publiczne-wszystko to aby zmniejszyć bezrobocie(np. zagospodarowanie doliny rzeki Tennessee).
Polityka przeniosła sukces(mimo powrotu kryzysu w ‘37), krytyka warstw kapitalistycznych, ale i
trzykrotnie wygrane wybory prezydenckie
-Wlk. Brytania-deprecjacja i protekcjonizm, Francja-Front Ludowy-Leona Bluma reformy socjalne,
dewalucja-próby walki z kryzysem
-państwa faszystowskie: -Niemcy-faszystowski korporacjonizm(reglamentacja, centralizm,
planowanie), grupy przemysłowe zarządzające handlem i przemysłem, Front Pracy-zakaz strajków,
plan 4-letni-zdobycie niezależności surowcowej(środki zastępcze), zbrojenia i roboty publicznerozwój transportu(pod przyszłe podboje), ograniczanie popytu ludności(armaty zamiast masła),
zwiększanie terytorium(‘38-Austria, Kraj Sudecki, ’39-Czech i Morawy, Kłajpeda)
-Włochy-roboty publiczne(osuszenie Bagien Pontyjskich, skrócenie dnia pracy, wzrost
pochłaniany przez „budowę mocarstwowości”, podbicie Etiopii ‘35-’36(cesarz Hajle Selassie na
emigracji), ’39-podbicie Albanii
-Japonia-’31-podbicie Mandżurii(utworzenie Mandżukuo), ’32-’37 wygrana wojna z
Chinami, próba opanowania Monogolii(wojska radzieckie), ’33-wystąpienie z Ligi i program Wielkiej
Azji(podbicie Pacyfiku i Indochin), planowanie i podporządkowanie gospodarki wojsku-przygotowania
do wojny
-Hiszpania’36-’39-wojna domowa pomiędzy zwolennikami Frontu
Ludowego(republikanie, socjaliści, komuniści, anarchiści, brygady międzynarodowe i pomoc ZSRR)
a zwolennikami gen. Franco(prawica hiszpańska i faszyści, wojsko Niemiec, Włoch i Portugalii). III
‘39-zwycięża Franco i rządzi do ‘75.
-Portugalia-’28 obalenie republiki, ’32-’68-premier Antonio Salazar, rządy
dyktatorskie, mimo głębokiej antydemokratyzacji państwa sukcesy gospodarcze korporacjonizmu.
Salazaryzm był nazywany „dyktaturą profesorów” lub katedrokracją(rządy ludzi najlepiej
wykształconych-forma technokracji ?)
39. Etapy rozwoju gospodarczego ZSRR w latach 1917-1941(komunizm wojenny, NEP,
industrializacja, kolektywizacja)
a)rewolucje rosyjskie-1095-nieznaczne ustępstwa caratu; Piotr Stołypin premierem(‘06-’11),
zahamowanie reform(reformy w dziedzinie rolnictwa, brak ustępstw politycznych. Dławienie
strajków(‘12-w kopalniach złota, ’14-w Petersburgu). Pierwsza wojna światowa spowodowała
nieprawdopodobną mobilizację-chaos gospodarczy. Grigorij Rasputin(szarlatan)-wpływ na cara(przez
carycę)
1903 na zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji-rozłam na bolszewików(Lenin-teoria
najsłabszego ogniwa) i mienszewników(Jerzy Plechanow-przeciw zbrojnemu powstaniu i dyktaturze
proletariatu). 8 III ‘17-rewolucja lutowa-uaktywnienie Dumy i Rada Delegatów Robotniczych i
Żołnierskich. Dwuwładza-Rząd Tymczasowy(Jerzy Lwow, Aleksander Kiereński od lipca) i Rada
Petersbuska. Tezy kwietniowe Lenina-pokój z Niemcami i „cała władza w ręce rad”. Z USA przybywa
Lew Trocki i 7 XI ‘17-rewolucja pażdzienikowa(zdobycie-Pałacu Zimowego bez walki)-Rada
Komisarzy Ludowych z Leninem na czele-rząd.
b)kapitalizm państwowy-krótki okres; organizacja gospodarki-upaństwowienie przemysłu, szkół,
banków, koleje i handel zagraniczny, centralne sterowanie gospodarką(tezy Marksa o
państwowej=społecznej własności, centralnym zarządzaniu, naturalizacji stosunków
ekonomicznych=eliminacja pieniądza). Dekret o ziemi(upaństwowienie i przekazanie chłopom ziemi
część na komuny ziemskie, artele) i o pokoju(3 III ‘18-pokój brzeski z Niemcami). W wyborach do
parlamentu w ‘17 wygrywają eserowcy-stworzenie Czeka(posłuży zniszczeniu
eserowców=rewolucyjnych socjalistów, anarchistów i innych lewicowców) przez Feliksa
Dzierżyńskiego, Armii Czerwonej przez Trockiego, 6 I ‘18-rozpędzenie zgromadzenia Narodowegodyktatura w Rosji.
c)komunizm wojenny VII ‘18-III ‘21 - kontrrewolucja(generałowie Kołczak-Syberia, Denikin i
Wrangler-południe, Judenicz-Estonia), bunty kozackie i chłopskie, interwencja wojskowa(AnglicyMurmańsk, Francuzi-Odessa, Japonia-Władywostok, korpus czechosłowacki na Syberii), komunizm
wojenny uratował władzę bolszewików(‘20-wyraźna przewaga „czerwonych” nad „białymi”),
doprowadził do terroru i ruiny gospodarki(głodu). Pełna centralizacja gospodarki, produkcja
zbrojeniowa i rozdzielnictwo żywności (reglamentacja dla pracujących), likwidacja handlu
prywatnego(monopol państwowy-czarny rynek), chłopi byli zmuszani do oddawania wszelkich
nadwyżek żywności(w praktyce wszystkiego), próby sojuszu robotniczo-chłopskiego, przymus i
militaryzacja pracy, dewaluacja rubla spowodowała naturalizacje wymiany. Rozstrzelanie rodziny
carskiej. I ‘21-powstanie marynarzy w Kronsztadzie („czwarta rewolucja”), krwawo stłumione. III
‘21-wobec stabilizacji i zwycięstwa bolszewików-odejście od komunizmu wojennego.
d)NEP-’21-ok. ’28. Traktaty z Polska(‘21-Ryga), rep. bałtyckie, Finlandia, Niemcy(‘22). Powstanie
ZSRR-’22.
NEP(Nowa Ekonomiczna Polityka)-w praktyce do śmierci Lenina w ‘24. Zniesienie
kontyngentów(dostaw żywności) zastąpienie ich podatkiem w naturze(prodnałog)-odbudowa
rolnictwa, rachunek ekonomiczny w przedsiębiorstwach państwowych i rozliczenia finansowej między
nimi, prywatna inicjatywa w usługach i mniejszych zakładach przemysłowych(nepmani). Odbudowa
przemysłu, kapitał zagraniczny(amerykański i niemiecki), rozwój rolnictwa(spadła towarowość),
sowchozy i artele-minimalne znaczenie, wymiana rubli na „czerwieńce” oparte o parytet złota i
walut-zrównoważenie budżetu i stabilizacja rubla-reforma anty inflacyjna, odejście od przymusu
pracy, pod koniec NEP-u rosły ceny a malały płace-niepokoje społeczne, pierwsze układy handlowe
przełamały izolacje gospodarczą. NEP był okresem przejściowym-nepmani i kułacy do likwidacji
e)industrializacja i kolektywizacja-’29-’41-dyktatura Stalina(od ‘29; przymierze z Bucharinemodsunięcie Trockiego, Zinowiewa i Kamieniewa od władzy-’24, potem rozprawienie się Bucharinaczołowego teoretyka partii), dualizm władzy(administracja państwowa miała swój odpowiednik w
partyjnej), pojęcie „wroga ludu”(każdy kto się nie zgadza), „centralizm
demokratyczny”(posłuszeństwo górze); szybki rozwój przemysłu ciężkiego kosztem
rolnictwa(rozprawienie się z kułakami), elektryfikacja, autarkia gospodarcza-rozwój kosztem
poziomu życia ludności; ’28-’32-pierwsza pięciolatka-20% obszarów do kolektywizacji, rozwój
przemysłu(w tym nowych gałęzi)-Magnitogorsk i Kuznieck(górnictwo, hutnictwo i metalurgia),
Stalingrad i Charków(traktory), niskie kwalifikacje+stare technologie-mała wydajność pracy, rozwój
przemysłu ciężkiego kosztem lekkiego-niedobory środków konsumpcyjnych. Od ‘28 kartkowy system
zaopatrzenia ludności do ‘36. ’27-’30-dobrowolna, powolna kolektywizacja i tworzenie kołchozów, od
‘30 - przyspieszona, powszechna kolektywizacja-likwidacja kułaków(teza Stalina o zaostrzaniu się
walki klas-śmierć, obozy lub przesiedlenie)-skutek głód zwłaszcza na Ukrainie, zacofanie, pojawienie
się kołchoźników. Wielka czystka od ‘34(zamordowanie Kirowa) do ‘37-’38(skazanie na śmierć
Zinowiewa, Kamieniewa, Bucharina, Tuchaczewskiego, wiekszość korpusu oficerskiego i komunistów
obcych przebywających w ZSRR). GUŁAG(Główny Zarząd Obozów)-’30-łagry były gigantycznym
przedsiębiorstwem.
‘33-’37 i ‘38-’41-kolejne pięciolatki-początkowo miano zwiększyć produkcje środków
konsumpcyjnych, ale zwiększono produkcje zbrojeniową, wiecęj inwestycji w Azji i na zakaukaziu,
woluntaryzm ekonomiczny(błędne decyzje, bo góra tak każe). Od ‘35
stachanowszczyzna(współzawodnictwo pracy), ruch racjonalizatorski(usprawnienia produkcji),
ograniczono kontakty gospodarcze ze światem(plus autarki-brak kryzysu), od ‘39 gospodarka
wojenna; niekorzystne położenie ludności. Postępy w ochronie zdrowia, kulturze i oświacie(koniec
analfabetyzmu, dostępność nauki na wszystkich szczeblach). Jednostronny rozwój przemysłudysproporcje w rozwoju gospodarczym, apatia społeczeństwa. „Pierwotna akumulacja
socjalistyczna”: -produkcja węgla i stali, łagry, rozwój kolei, budowa kanałów(Białodoniecki-240km
w granicie więźniowie bez maszyn), ograniczenie przemieszczania się=paszporty wewnętrzne,
mobilizacja ludności do pracy, ale mała jej wydajność. Częściowe wykonanie idei Marksa: -brak
obfitości i jednej, dużej fabryki, dominacja państwa, zhierarchizowanie administracji(Marks bał się
biurokracji), centralne planowanie i zarządzanie z pominięciem mechanizmu rynkowego,
podporządkowanie ekonomii polityce.
40. Charakterystyka gospodarki wojennej 1939-1945(Niemcy, ZSRR, USA, W. Brytania)
a)Niemcy-wzrost potencjału ekonomicznego poprzez aneksje i eksploatacje krajów podbitych,
doktryna wielkoobszarowej gospodarki=Niemcy centrum przemysłowym Europy-reszta dostarcza
surowców(jak kraje neutralne), siły roboczej i żywności. Po Stalingradzie „wojna totalna”, drastyczne
ograniczenie produkcji cywilnej, przymus, pracy robotników, metody pracy przymusowej w
fabrykach i rolnictwie-zatrudnianie siły roboczej, od poł ‘44 deorganizacja przemysłu, załamanie
produkcji, brak surowców, naloty aliantów. Gospodarka niemiecka nie wytrzymała walki na kilka
frontów i trzykrotnej przewagi aliantów, niewykorzystanie na początku wojny obcej siły roboczej i
obcego potencjału militarnego(mniejszości w ZSRR), klęska blitzkiregu. Nie wytrzymanie
demograficzne frontu wschodniego(pod koniec ‘43 było tam 2: 1 jeśli chodzi o liczbę żołnierzy,
Rosjanie bez trudu odbudowywali tracone dywizje).
b)ZSRR-utrata znacznej części terytorium, ewakuacja zakładów przemysłowych(za Ural), ’41Państwowy Komitet Obrony kierowany przez Stalina, zarządzający całym państwem(wszystko
podporządkowane obronie), ’41-pakt o nieagresji z Japonią-jeden front, maksymalna produkcja
środków przypada na lata ‘43-’44 - przewyższenie produkcji niemieckiej(znakomite czołgi-T-34,
samoloty-Jaki i katiusze). Aktywizacja bazy surowcowej na Syberii, praca w łagrach i więźniów
niemieckich, pomoc w ramach Lend-lease Act, priorytet wyżywienia armii-system kartkowy dla
ludności cywilnej(wojenna aprowizacja), wojenne zarządzanie siłą roboczą. Główny ciężar wojny
spoczywał na ZSRR-olbrzymi wysiłek społeczeństwa wymuszony został przez państwo totalitarne
c)USA-III ‘41-Lend-lease Act, dostawy broni, żywności, surowców, sprzętu inwestycyjnego
państwom koalicji antyhitlerowskiej, olbrzymi potencjał ekonomiczny przestawiono na potrzeby
wojny-szybka budowa silnej armii i floty, likwidacja bezrobocia-rozwój gospodarczy Stanów, ’42większa produkcja niż wszystkie państwa Osi razem wzięte, rozwój rolnictwa-brak reglamentacji,
jedynie ograniczenie produkcji towarów luksusowych. Sięgnięcie do rezerw siły roboczej(młodociani,
emeryci, kobiety, robotnicy z krajów neutralnych).
d)Wlk. Brytania-nieprzygotowana w okresie „dziwnej wojny”, strata sprzętu pod Dunkierką. Od V
‘40 Churchill tworzy program przyspieszonej militaryzacji gospodarki; wygranie bitwy o Anglię i
Atlantyk - dzięki intensywnej produkcji i osiągnięciom techniczym, a także metodą walki(konwoje),
intensywny rozwój rolnictwa, mobilizacja siły roboczej; gorsza sytuacja w handlu zagranicznym-dług
państwowy(uzależnienie się od USA, Kanady i Australii - jednocześnie ruchy narodowo-wyzwoleńcze
w koloniach(Indie)
41. Ekonomiczne i polityczne skutki drugiej wojny światowej
a)przesłanki wojny-militaryzm państw faszystowskich, wojny lokalne(Hiszpania, Chiny, Etiopia),
Monachium(‘38), 23 VIII ‘39-Ribbentrop-Mołotow-tymczasowy pakt Hitlera ze Stalinem skuteczny
wobec Polaków
b)przebieg=1 i 17 IX ‘39-atak na Polskę, ’39/’40-atak ZSRR na Finlandia; wiosna ‘40-Niemcy
zajmują DanięNorwegię, Beneluks i Francję, VIII-X-przegrana niemiecka w bitwie o Anglię, ZSRR
zajmuje rep. bałtyckie, Besarabię i Bukowinę, IV ‘41-atak państw faszystowskich na Bałkany, 22 VI
‘41-inwazja na ZSRR, 7 XII ‘41-atak na Pearl Harbour; Filipiny, Indochiny i Indonezja zajęte przez
Japończyków. ’42/’43-decydujące bitwy Stalingrad, El-Alamein, Midway(VI ‘42), Guadalcanal, Kursk i
Orzeł. ’43-wyparcie Niemców z Afryki, lądowanie na Sycylii, przewaga Rosjan na wschodzie. ’44przekroczenie granic Polski, na linii Wisły, 6 VI-lądowanie w Normandii, taktyka środkowego
Pacyfiku(„żabiego skoku”), I ‘45-ostatnie próby Osi(kontrofensywa w Ardenach, na Węgrzech,
Okinawa), 8 V-kapituacja III Rzeszy, 6 i 9 VIII-Hiroszima i Nagasaki(projekt Manhattan), 2 IX ‘45kapitulacja Japonii
c)charakter wojny-długotrwała, wielki zasięg, maksymalne zaangażowanie potencjału gospodarczego
i ludzkiego, nowoczesne środki walki, wielkie straty ludnościowe i materialne, olbrzymi poziom
mobilizacji(łącznie 110mln), regularna partyzantka(Jugosławia, Polska ZSRR), rozwój techniki
wojskowej, broń rakietowa i atomowa. Konwesja gospodarki(system gospodarki wojennej):
maksymalna produkcja wojenna, gromadzenie surowców strategicznych, mobilizacja siły roboczej
d)skutki wojny: -polityczne: upadek państw faszystowskich(choć nie wszystkich), , zmiany
granic(linia Curzona wschodnią granicą Polski), strefy wpływów i pojawienie się supermocarstw(USA
i ZSRR) i zimna wojna, „era atomowa”, powstanie Izraela(‘48), powstanie ONZ(‘45-San Francisco),
upadek kolonializmu i tradycyjnej pozycji mocarstw kolonialnych, 4xD w Niemczech, powstanie
dwóch państw niemiekich, ’47-paryskie traktaty pokojowe
-ekonomiczne-zniszczenia wojenne i straty ludnościowe, podział świata w system
kapitalistyczny i komunistyczny, postęp techniczny, nowe sposoby produkcji i kultura masowa,
osłabienie polityczne i ekonomiczne Europy(wzrost roli USA, ZSRR-cz. azjatykiej, Japonii po
odbudowie, Indii wyzwolonych przez Gandhiego, Chin i Tajwanu), pomoc UNRRA(2, 36$mld) dla
Europy, demobilizacja gwałtownej przestawienie się na potrzeby cywilne i wyprzedaż sprzętu
wojskowego, zbrojenia(zwłaszcza atomowe) pochłaniają duże ilości środków, które mogły by być
lepiej spożytkowane.
42. Rozwój gospodarczy państw bloku radzieckiego w latach 1945-1955
a)ZSRR-nabytki terytorialne(rep. bałtyckie, część Finlandii, Besarabia i Bukowina, Ukraina
Zakarpacka, Prusy Wschodnie, kresy wschodnie, Kuryle i południowy Sachalin)+wpływy na wschód
od Łaby; ’46-susza na Ukrainie, Mołdawii, Powołżu; ’46-’50-odbudowa kraju(czwarta pięciolatka)wykorzystanie reparacji i siły jeńców wojennych; rekonwesja przemysłu, słaby rozwój rolnictwakolektywizacja w rep. nadbałtyckich oraz w zachodniej Białorusi i Ukrainie; ’51-’55(piąta
pięciolatka)-autarkia gospodarcza-embargo strategiczne Zachodu, zagospodarowanie Syberii, Azji
Środkowej, terenów północnych i dziewiczych-przekształcenia przyrody, nadal niedobór żywności; 5
III ‘53-Stalin umiera(koniec kultu i polowania na czarownice), odwilż polityczna, Nikita
Chruszczow(początkowo triumwirat Beria-Malenkow-Mołotow) u władzy-koniec terroru(ale Berię
skazał), rehabilitacja ofiar czystek, zwolnienie z łagrów-destalinizacja; skrócenie tygodnia pracy,
zwiększenie płacy minimalnej, przyspieszenie budownictwa mieszkaniowego.
b)przemiany polityczne i gospodarcze-’44-’48 przejęcie władzy przez komunistów w Europie
środkowej-demokracje ludowe(aktywizacja lewicy w czasie okupacji niemieckiej, radykalizacja
nastrojów ludzi po wojnie-zmiany w stosunku do rządów przedwojennych, obecność Armii
Czerwonej, brak zainteresowania ze strony Zachodu), XI ‘45-Tito wygrywa wybory w Jugosławii
(rzeczywiste poparcie) i ma wpływy w Albanii, w Bułgarii rozbili partię chłopską(‘46-w referendum
Bułgaria miała być republiką, ’47-demokracją ludową, Gieorgi Dymitrow); na Węgrzech przegrali
wybory z Partią Drobnych Rolników(Ferenc Nagy), ale opanowali ministerstwo spraw zagranicznych i
podobnie jak w Rumunii ścigano „przestępców wojennych” - ‘47 opanowali władzę(m. Rakosi);
w Rumunii Petru Groza przeprowadził szybką i korzystną dla chłopów reformę rolną, dzięki czemu w
‘46 komuniści wygrali wybory w ‘47 król abdykował; w Czechsłowacji rządził emigracyjny premier
Edward Benesz, w ‘46 wygrali komuniści(uczciwie). Klement Gottwald premierem, ’48 zamach stanu,
nowa konstutucja, wybory-demokracja ludowa; ogólnie-rozbicie patrii chłopskich najczęściej przez
zfałszowane wybory(poza Czechami i Jugosławią), związanie z Moskwą, ’47-Kominform-zjednoczenie
partii robotniczych pod sztandarem komunistów, ’48-rozłam między ZSRR a Jugosławią, stalinizmlikwidowanie i aresztowanie nawet własnych działaczy (Dżunew w Bułgarii, Rajek na Węgrzech,
Slanski w Czechsłowacji, Gomułka w Polsce). Przemiany gospodarcze: reforma rolny rolne o
charakterze antyfeudalnym i antyfaszystowskim(likwidacja warstwy ziemiańskiej, częściowa
poprawiona struktura rolna, w większości byłt to jednak gospodarstwa za małe, część ziemi przejęło
państwo), nacjonalizacja(likwidacja prywatnej własności środków produkcji i przejęcie ich na
własność społeczną-likwidacja kapitalistów, etatyzm, upaństwowienie przemysłu, transportu,
bankowości, handlu również zagranicznego), rekonwersja i odbudowa powojenna(pomoc radziecka i
UNRRA=Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Powojennej Odbudowy), planowanie
gospodarcze(5 lat-Jugosławia, 3 lata Polska i Węgry, 2 lata Czechosłowacja i Bułgaria, roczne w
NRD i Rumunii), ’49-Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej=RWPG(ZSRR, Bułgaria, Czechsłowacja,
Polska, Rumunia, Węgry potem Albania i NRD)-rozbudowa wzajemnej bazy przemysłowej i handlu
zagranicznego=słuzy gospodarczej i politycznej jedności bloku wschodniego
c)rozwój gospodarczy-industrializacja(przemysł ciężki)-model radziecki(autarkia, wyrzeczenia ze
strony ludności) a nie model angielski(przejście od lekkiego przemysłu do ciężkiego), plany 5-letnie,
forsowny przemysł obronny, ’50-’53 rozwój bazy paliwowo-energetycznej, produkcja stali i wtsokie
inwestycje w przemyśle, akumulacja obniża konsumpcję; ’53-’55 napięcia wewnątrz krajów (Berlin’53) i odwilż, więcej na lekki i rolnictwo-poprawa konsumpcji), wysoki wzrost przemysłowy, kartki i
obowiązkowe dostawy-kryzys rolnictwa, gorsze rozwiązania radzieckie(izolacja od Zachodu), zmiana
struktury społecznej i gospodarczej, rewolucja kulturalna i oświatowa; w ‘48 Kominformkolektywizacja rolnictwa(wzrost w ZSRR wynikał z ekstensifikacji upraw), opór na Węgrzech i w
Polsce, przymusowe zakładanie spółdzielni, katastrofa dla rolnictwa przymusowe dostawy od ‘51, w
‘53 zmniejszony wykorzystanie wsi, w ‘55-’56 zrezygnowano z kolektywizacji wogóle.
d)postępy w Azji-rewolucja chińska-’49 ChRL z Mao Tse-tungiem na czele-Kuomintang z Czang Kajszekiem ucieka na Tajwan po trzyletniej wojnie(pomoc ZSRR jednym, USA drugim); ’48 dwie Koree:
połnocna(Kim Ir Sen) i południowa(Li Syng-man), granica na 38 równoleżniku, liczne incydenty
wojskowe aż w ‘50 wojska Korei północnej(pomoc radziecka) atakują południową-interwencja
ONZ(głównie Amerykanie)-pod koniec ‘50 głównodowodzący Douglas MacArthur prawie dociera do
granicy chińskiej, „ochotnicy chińscy” odrzucają Amerykanów na 38 równoleżnik, wojna pozycyjna
do ‘53 rozejm z inicjatywy Eisenhowera, wzrost w państwach kapitalistycznych, trudności w
komunistycznych. Duże straty-ok. 1mln Koreańczyków, 250tys. Chińczyków i 40tys. Amerykanów
43. USA i państwa kapitalistyczne w latach 1945-1955
a)USA-wzrost gospdarczy rozwój techniczny(bomba atomowa, DDT, penicylina, radar, masy
plastyczne)-przywództwo w świecie kapitalistycznym. ’46-„żelazna kurtyna”(Churchill w Fulton),
doktryna Trumana(Kennana)=powstrzymywanie komunizmu, 5 VI ’47-plan Marshalla(13mld$)nadzór amerykański nad wykorzystaniem pieniędzy w praktyce usunięcie komunistów z
rządu(Francja i Włochy); ’48-’49-kryzys berliński, most powietrzny, ’49-powstanie RFN(chadecja z
Adenauerem), NRD(SED), IV ‘49-NATO(Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Luksemburg,
Norwegia, Portugalia, Wlk. Brytania, Włochy, Kanada i USA, ‘52-Grecja i Turcja, ’55-RFN)-socujsz
obronny. ’49-ZSRR ma już bombę atomowa(proces i skazanie na śmierć Rosenbergów), ’55-bomba
wodorowa USA(projekt Panda) i ZSRR. V ‘55-Układ warszawski. ’55-neutralność i koniec okupacji
Austrii. Okres rekonwesji i demobilizacji-wysoka nadprodukcja-plan Marshalla tworzy rynki zbytu w
Europie, wysoki przyrost naturalny(baby-boom), interwencjonizm gospodarczy(pośrednie środki
zarządzania-indirect planning), wzrost znaczenia monopolizacji(wielka trójka-3 koncerny z Detroit
kontrolujące produkcję stali i aluminium), zbrojenia(boom koreański)
b)Wlk. Brytania-Clement Attlee z lauborzystów, podniesienie poziomu życia pracowników
najemnych, państwo dobrobytu, nacjonalizacja Banku Anglii, produkcje gazu, węgla, elektryczności,
koleje i lotnictwo cywilne; dobra koniunktura podczas wojny koreańskiej od ‘55 znów konserwatyści
ale bez większych zmian w gospodarce; koniec imperium kolonialnego
c)Francja-’45-wygrana lewicy-de Gaulle premierem, ale podaje się do dymisji, ’46-wygrywa
chadecja, kierownicza rola państwa i plannowania gospodarczego, plan Monneta(rozbudowa
przemysłu wydobywczego stali, cementu, energii elektrycznej). Nacjonalizacja (‘44-’47)-lotnictwa i
przemysłu lotniczego, węgla i Renaulta. Ważne stały się zbrojenia-wojna w Indochinach.
d)Włochy-’46 wygrywa chadecja, zła sytuacja gospodarcza(ubogie rolnictwo, brak rozwiniętego
przemysłu różnice regionalne), interwencjonizm państwowy(banki i monopole), rozwój w ramach
planu Marshalla tak, że w 50’ miano cudu gospodarczego, ’54-uregulowanie sprawy Triestu
e)RFN-zaraz po wojnie wielki zastój gospodarczy, czarny rynek, zniszczenia, plan Marshalla, reforma
walutowa 18 VI ‘48 Ludwiga Erharda-wymiana zdewaluowanej marki na nową, premiująca kapitał
produkcyjny(majątek zecowy i akcje 1: 1, natomiast dyskryminująca kapitał pieniężny(100: 6, 5)potężny wpływ na inwestycje+plan Marshall=boom inwestycyjny-”niemiecki cud gospodarczy”,
Erhard jako minister gospodarki Adenauera głosił neoliberalizm, przy czym państwo nie pozostawało
bierne-wzrost produkcji i konkurencyjność-olbrzymi wzrost eksportu towarów przemysłowych
f)Japonia-na wzór Niemiec(4xD)-zmiany w Japonii, ’47-konstytucja demokratyczna Japonii, trudne
początki zniszczenia, utrata kolonii i przyjęcie repatriantów; zmiana stanowska USA po zwycięstwie
Mao w Chinach; ’52-Japonia suwerenna; wojna koreańska rozwija kraj
g)integracja europejska-głoszona przez Schuman(Francuz), Adenauera i de Gasperi(premier Włoch).
’46-unia celna państw Beneluksu, ’48-Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej(państwa z
planu Marshalla), ’50-plan Schumana(kontrola produkcji węgla i stali Francji i RFN)=‘51 Europejska
Wspólnota Węgla i Stali(Francja, Włochy, RFN i Beneluks)
44. Główne problemy gospodarcze w ćwierćwieczu 1955-1980
a)rewolucja naukowo-techinczna-(pojęcie wprowadził w ‘39 John Bernal)rozwój naukowy i postęp
techinczny-rozwój sił wytwórczych, nowe metody wytwarzania-automatyzacja(ważnymi składnikami
rozwoju są elektronika i cybernetyka), wykorzystanie energii jądrowej(od ‘54 w ZSRR) spowolonione
po katastrofie w Czarnobylu(IV ‘86), masowe wykorzystanie ropy naftowej i gazu ziemnego, rozwój
telekomunikacji(‘62-łaczność satelitarna) i mikroelektroniki(‘72-kieszonkowy kalkulator, komuputery
osobiste i profesjonalne-’79 rewolucja informatyczna IBM’a)-elktronika kwantowa i
nadprzewodnictwo w wysokich temperaturach(‘86)-sondy kosmiczne, TV Sat, światłowody,
magnetowidy, płyty CD(‘82). ‘52-Watson i Crick-odkrycie struktury DNA, ’72-biotechnika(inżynieria
genetyczna)-biologia przemysłowa pozwala na rozwiązanie problemów żywnościowych i
energetycznych. USA-dzięki Wernerowi von Braunowi(konstruktor V-1 i V-2 w niewoli) rozwój
techniki rakietowej. 4 X ’57-pierwszy sztuczny satelita Ziemi i 12 VI ‘61-Jurij Gagarin w kosmosiesukcesy ZSRR-USA przestaje czuć się bezpieczne utworzenie NASA-20 VII ‘69-Neil Armstrong i
Aldrin na Księżycu, bezzałogowe statki na Wenus(ZSRR-’70) i Marsie(USA-’75). Wahadłowce
amerykańskie do ‘86-katastrofa. Ograniczanie środków na eksploratacje kosmosu. Następstwa
rewolucji naukowo-technicznej:
-restrukturyzacja przemysłu(od tradycyjnych do nowoczesnych i przyszłościowych gałezi-szybciej w
krajach rozwiniętych)
-nowa rola nauki-lepiej finasowana(znów kraje rozwinięte), powiązana z produkcją-technologia staje
się towarem
-zmiany w technologii wytwarzania(nacisk na oszczędność), poprawa jakości i szybkości
usług(motoryzacja, lotnictwo, łączność)
-zmiany w organizacji i zarządzaniu działalnością gospodarczą - komputeryzacja i automatyzacja
-podniesie jakości życia-więcej czasu wolnego, nowoczesne środki masowego przekazu-uczestnictwo
w masowej kulturze
-dysproporcja w rozwoju gospodarczym bariery polityczne(embargo, brak kapitału) i techniczne(brak
kadr i infrastruktury)
b)kryzys energetyczny-po powstrzymaniu recesji pod koniec 50’; dekada szybkiego wzrostu’60-’70;
uzależnienie gospodarki światowej od energii elektrycznej i ropy naftowej(podstawowy surowiec dla
przemysłu energetycznego, motoryzacyjnego i chemicznego). W latach ‘51-’72-wzorst
wydobycia(kraje arabskie i ZSRR) i zużycia ropy przy spadeku cen. Koniec 50’ - powstaje
OPEC(Organizacja krajów Eksporterów Ropy naftowej), który pod wpływem wojny ‘67 i zwiększenia
roli nafty libijskiej uzyskuje podwyżkę cen ropy w ‘71-umowa w Teheranie. W czasie wojny ‘73, kraje
arabskie użyły broni ekonomicznej-Irak znacjonalizował instalacje wydobywcze(Exxon, Mobil, Royal
Dutch Shell), embargo na dostawy ropy do krajów popierających Izrael i dwukrotne podniesienie cen
ropy(70% i 128%)-4-krotny wzrost cen w przeciągu roku-koniec taniej energii. Drugi szok naftowy w
‘80 po rewolucji islamskiej w Iranie-spadek wydobycia. Skutki kryzysu naftowego:
-zahamowanie tempa wzrostu państw zachodnich(bezrobocie, stagnacja gospodarcza, wzrost censtagflacja)
-przeciw działanie sktukom(rezerwy strategiczne i wzrost własnego wydobycia, poparcie Arabii
Saudyjskiej związanej z USA)
-polityka oszczędności zużcia energii(technologie oszczędnościowe i alternatywne źródła energiialkohol, biogazy, słoneczna, wiatru)
-zmiana polityki gospodarczej-zwalczanie bezrobocia i inflacji
-nadwyżki finansowe(petrodolary)-lokawane w bankach zachodnich(na dalsze inwestycje,
konsumpcja i wojny - Iran-Irak)
c)zadłużenie międzynarodowe-od ‘70 wzrasta zadłużenie państw rozwijających się u
rozwiniętych(prawie 8 razy). Przyczyny:
-popyt na pożyczki-inwestycje w rozwój(industrializacja, rozwój rolnictwa i infrastruktury)
-niska stopa oprocentowania utrzymująca się w 70’
-ceny towarów przez kraje rozwijające się rosły do ‘81-szans na zysk
-petrodolary z banków zachodnich były przeznaczane na pożyczki do krajów rozwijających się i do
kilku komunistycznych-długoterminowe kredyty finansujące rozwój gospodarczy
d)integracja gospodarcza-Traktaty Rzymskie w ‘57 powstanie EWG(Francja, RFN, Włochy, Beneluks,
potemWlk. Brytania, Dania, Iralandia, Gracja, Hiszpania i Portugalia-wspólny rynek, swoboda
wymiany towarowej i informacji, współpraca w zakresie przemysłu, transportu, ochrony socjalnej,
polityki podatkowej i celnej) i Euratom(Europejska Wspólnota Energii Atomowej).
EFTA(Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu-’60)-kraje zachodnie poza EWG. ’60-powstanie
OECD-koordynacja polityki gospodarczej i przeciw działanie kryzysom(EWG+EFTA+USA, Kanada,
Jopania, Turcja, Australia, Nowa Zelandia, Meksyk).
67’-Wspólnota Europejska(połączenie EWG, Euratom i Europejskiej wspólnoty węgla i stali). ’58wymienialne waluty
-RWPG(Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej-’49), słaba integracja, embargo
ze strony Zachodu, narzucona doktryna gospodarcza ZSRR-autarkia(wszystkie gałęzie bez
specjalizacji), mała rola handlu międzynarodowego-brak wymienialnej waluty, w ‘58międzynarodowy podział pracy(ale ograniczenia zostały-mopol państwa w handlu zagranicznym,
brak wspólnej waluty). ’71-kompleksowy program, mimo olbrzymiej administracji nie wprowadzony
w życie, wręcz przeciwnie Polska, Węgry próbują zacieśniać więzy z gospodarką zachodnią
e)korporacje transnarodowe-przedsiębiorstwa które mają conajmniej jedną filię za granicą w
conajmniej jednym kraju-skutek przekształteń w gospodarce światowej; wpływ na
politykę(zwiększają siłę krajów rozwiniętych, a zmiejszają siłę krajów rozwijająych się), badania
naukowe w ‘80: Exxon Corporation(USA), Royal Dutch Shell(Wlk. Brytania), Mobil Oil
Corporation(USA)-największe i najwięcej fili w Europie zachodniej. Przyczyny umocnienia się:
-rewolucja naukowo-techniczna-możliwość badań, a telekomunikacja pozwala sprawnie zarządzać
-zmiejszenie poczucia bezpieczeństwa inwestycji zagranicznych(kryzys naftowy, wojny lokalne)
-postępy integracji w Europie zachodniej-swobodny przepływ kapitału i technologii
f)pokojowe współisnienie i wyścig zbrojeń-od ‘55 pokojowe współistnienie i jednocześnie zbrojenia i
rozbrojenia-wyścig technologiczny-„równowaga strachu” i „spirala zbrojeń”-żadna ze stron nie mogła
użyć broni, bo groziło by to totalny, atomowym konfliktem, ale obie strony zwiększały i
unowocześniały swoje arsenały. Szpeigostwo-‘60 zestrzelenie U-2, pociski rakietowe(pociski
„pershing”, „cruise”, SS-20), bombowce i okręty podwodne wyposażony w głowice jądrowe. Broń
neutronowa(USA). Wlk. Brytania, Francja, ChRL(‘64), Izrael(prawdopodobnie)-broń atomowa. W
latach osiemdziesiątych możliwości do budowy osiągnęly: Indie, Pakistan, Brazylia, Irak, RPA. ’57plan Rapackiego-utworzenie strefy bezatomowej w Europie środkowej(nam by się najbardziej
oberwało). Zakaz prób w atmosferze(‘63), demilitaryzacja kosmosu i księżyca(‘67, ’79), ’68-o
nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. ’72-SALT I; ’79-SALT II(nie ratyfikowany przez kongres USAwojna w Afganistanie). ’75-KBWE(Konferncja Współpracy i Bezpieczeństwa w Europie) w Helsinkachsuwerreność państw, wyrzeczenie się agresji, prawa człowieka- osobiste, ekonomiczne, kulturalne i
ekologiczne. Przestrzeganie swobody wymiany informacji, wyboru ojczyzny(czwarty koszyk KBWE)
g)konflikty militarne- „brudna wojna” Francuzów w Indochinach ’45-’54; Wietnam’64-’75 po
incydencie w zatoce Tonkijskiej, kontyngent wojsk amerykańskich i SEATO do Wietnamu
południowego, ruch pacyfistyczny w USA-Nixon w ‘69 pomału wycofuje się z Wietnamu. ’75-pada
Sajgon, Ho Chi Minh rządzi. ’75-’79 - rządy Czerwonych Khmerów w Kambodży(efekt uboczny
interwencji amerykańskiej)-terror Pol-Pota obalony przez armię wietnamską.
-kryzys-zestrzeleniu U-2 nad ZSRR, ’61-kryzys berliński-postawienie muru, ’59-obalenie
Batisty-Fidel Castro Ruz z pomocą „Che” Guevary przejmuje władzę na Kubie(ruch 26 lipca), reforma
rolna i nacjonalizacja, ’61-nieudana inwazja amerykańska w Zatoce Świń, ’62-próba zainstalowania
rakiet radzieckich-Chruszczow idzie na kompromis wobec J. F. Kennedy’ego.
-kryzysy bliskowschodnie-’48-’49-pierwsza wojna(powstanie państwa Izrael); ’56-Naser
nacjonalizuje Kanał Sueski-atak Wlk. Brytanii, Francji, Izraela na Egipt(strefę kanału)-protest ZSRR,
ONZ i objętość USA-wycofanie się agresorów-koniec wpływów brytyjskich na Bliskim Wschodzie-dwa
obozy: USA i Izrael i ZSRR i państwa arabskie; ’67-wojna siedmiodniowa(opanowanie i kolonizacja
Wzgórz Golan, starej Jerozolimy, lewgo brzegu Kanału). 6 X ’73-wojna Jom Kippur(następca Nasera
Sadat chciał z pozycji siły negocjować z Izraelem)-pomoc USA błyskawiczne zwycięstwo Izraela,
kryzys naftowy-Konferencja Bliskowschodnia, ’79-pokój w Camp David-Egipt uznaje Izrael, walki na
terenie Libanu wspierającego OWP.
-wojska w Afganistanie ‘79-’89, pomoc komunistom afgańskim, odwrócenie uwagi od
problemów wewnętrznych, protest USA i wsparcie ze strony amerykańskiej i pakistańskiej dla
mudżahedinów
h)dekolonizacja-zbrojne powstanie narodowo wyzwoleńcze lub pokojowo po uzyskaniu zdolności do
samorządności i samodzielczości gospodarczej(-Wlk. Brytania-Macmillan, Francja-de Gaulle; nie
tracenie więzi z koloniami); pomoc sekretarza ONZ Daga Hammarskjolda; ’62-wyzwolenie Algerii
przez rząd Abbasa. ’56-’59-niepodległość Maroka, Tunezji, Sudanu, Ghany i Gwinei.
‘60-rok Afryki-17 kolonii wyzwolonych(brytyjskich, francusich i belgijskich). Do ‘68 pozostałe
francuskie i brytyjskie. ’75- „rewolucja goździków” w Portugalii-niepodległośc Angoli, Mozambiku i
Wysp Zielonego Przylądka. Niepodległość uzyskały też(‘60-’75): Cypr, Malta, Kuwejt, Singapur,
Borneo, Jamjka, Bardados, Gujana bryt. i holen. , Grenada, Nowe Hybrydy, Samoa, Fidżi, Tonga, Wpy Salomona.
Skutki dekolonizacji: -dojście do władzy ludzi dążacych do totalitaryzmu, wojny lokalne(najemnicy’60 Kongo Belgijskie), próby integracji(Kwame Nkrumah-premier Ghany), próby budowy państwa na
wzór ZSRR
45. ZSRR i państwa realnego socjalizmu w latach 1955-1980
a)przemiany polityczne w ZSRR-XX Zjazd KPZR-potępienie „kultu jednostki” - Stalina, Chruszczow
do ‘64-usunąl konkurentów do władzy, odprężenie na świecie, stłumienie rewolucji na Węgrzech,
współpraca z Castro(rozwój floty), umocnienie pozycji na Bliskim Wschodzie po ‘56, pogorszenie
stosunków z Chinami, sukcesy w opanowywaniu kosmosu, większa samodzielność państw
satelickich, rozładowywanie napięć na arenie miedzynarodowej; podniesienie poziomu życia, rozwój
oświaty-niepowodzenia polityki gospodarczej zmusiły go do dymisji. Rządy Leonida Breżniewa(‘64’82-premierem Kosygin)-zastój, apogeum wzrostu potęgi politycznej ZSRR, centralne sterowanie
życiem społecznym w ZSRR; ruch dysydentów-Sołżenicyn, Sacharow; doktryna ograniczonej
suwerenności państw bloku radzieckiego-doktryna Breżniewa=stłumienie „praskiej wiosny”,
interwencja w Afganistanie, przygotowanie interwencji w Polsce; zbrojenia i wojna w Afganistanie
przyspieszyły rozpad imperium
b)komunizm poza ZSRR-’56 Polska i Węgry-’53-umiera Bierut, do ‘56 narasta ferment polityczny,
Władysław Gomułka poraca do władzy-„polska droga do socjalizmu”, poparcie społeczeństwa,
bardziej suwerenne stosunki z ZSRR(, repatriacja Polaków, status wojsk radzieckich, umożenie
długów i nieekwiwalentnej wymiany handlowej), jednocześnie Gomułka zapewnia Chruszczowa, że
Polska pozostanie socjalistyczna; powstanie na Węgrzech premierem Imre Nagy, wystąpienie z
Układu Warszawskiego, interwencja radziecka, rząd Janosa Kadara-ZSRR nie chce zmienić status
quo
-’68-Czechsłowacja-stalinizm do ‘68 w wydaniu Antonina Novotnego-protesty-próba
budowy „socjalizmu z ludzką twarzą” Aleksandra Dubczeka-interwencja wojsk układu(ZSRR,
Bułgaria, NRD, Polska, Węgry)-potwierdzenie doktryny Breżniewa-zniesie reform Dubczeka(swobody
polityczne, zmiany w gospodarce, większa suwereność i kontakty z Zachodem) przez G. Husaka
-Kuba-początkowo Castro głosił hasła, demokratyczne, ludowe, antykolonialne i
antyamerykańskie, potem coraz bardziej w lewo-wzrost zainteresowania Kubą ZSRR, likwidacja
pluralizmu, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu, sancje gospodarcze USA, utrzymanie armiipogorszenie stopy życiowej ludności(kartki); zasady rozprzestrzeniania(próby w Boliwi, Zairze,
Angoli) opracowane przez Ernesto „Che” Guevarę w „Wojnie partyzanckiej”.
-Chiny-hasła Mao były tak agresywne(„wojna atomowa-papierowy tygrys”, „wiatr
wschodu zawsze góruje nad wiartem z zachodu”, „połowa ludności która, przeżyje wojnę atomową
zbuduje socjalizm”), że w ’60 doszło do rozłamu z ZSRR, rywalizacji na świecie(Kambodża, Albania)konflikt nad rzeką Ussuri; maoizm zakładał, że partią rewolucyjną jest chłopstwo, reforma rolna,
’55-kolektywizacja rolnictwa, prowokacje polityczne(„niech zakwitnie tysiąc kwiatów”-pluralizm i
zamkniemy je w więzieniach), potem pomysł-Wielkiego Skoku-samowystarczalne komuny
ludowe(ruina gospodarki i głód)-kompromitacja maoizmu, aby utrzymać się przy władzy ‘65-’68rewolucja kulturalna-oddziały „Czerwonej Gwardii”(hunwejbini) rozprawiali się z przeciwnikami Mao,
intelektualistami(i wszystkimi których o cokolwiek podejrzewano)-katastrofa gospodarcza dopiero po
śmieci w ‘76 Mao Tse-tung i Czou En-laia -reformy i otwarcie się na Zachód-’79, „pragmatyzm”Deng Xiao Pinga
-pozostałe-’70-Chile Salvatore Allende-reformy socjalistyczne-kontrakcja USA,
korporacji międzynarodowych i posiadaczy chilijskich-ruina gospodarcza-’73-’88-junta wojskowa
obejmuje władzę z Augusto Pinochetem na czele
-’79-Nikaragua-paryzanci sandinowscy obalają Somozę; pomoc USA dla
„contras”(partyzanci prawicowi)
-od ’75-wpływy w Angolii(interwencja kubańska), Etiopii, Indochinach,
Mozambiku, Somalii i Jemenie połud.
-narastanie opozycji w Polsce od ‘68, ’70, 76 do Solidarności
c)rozwój gospodarczy ZSRR-wielkie możliwości surowcowe, ograniczenie możliwości poprawy
poziomu życia ludności-wyścig zbrojeń i kosmiczny, hamowanie wzrostu od lat 70-tych; bariery
wzrostu-wyczerpywanie się głównych zasobów naturalnych w europejskiej częsci kraju, zmniejszenie
podaży siły roboczej=zmniejszenie przyrostu naturalnego, narastania opóźnienia systemu
ekonomicznego(centralizacja-brak jakości, efektywności, modernizacji-strary i marnotrastwo),
degradacja środowiska naturalnego, czynniki inwestycyjne i ekstensywne kajo dominujące, wzrost
produkcji przemysłowej(choć tempo coraz mniejsze)-głównie czynniki produkcji, rozbudowa
infrastruktury związki z eksploatacją bogactw naturalnych z Syberii. Wzorst rolnictwa nie nadążał za
wzrostem popytu-import ze USA, próba zagospodarowania terenów nieuprawianych(ziemie celinne)naruszenie równowagi ekologicznej, próby osiągnięcia rentowności zakładów przemysłowych do ‘65‘78, od ‘81 „faza rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego”, szeroki dostęp do oświaty, ale niskie
wyposażenie w dobra trwałego użytku, szczególnie kołchoźników, dominująca rola narodowości
rosyjskiej na tle innych, aktywnośc dymplomatyczna, eksport broni, kredyty zachodnie, ratował się
sprzedażą złota i diamentów, maleje tempo wzrostu, spada tempo prac, frustracje i
patologie(alkoholizm, narkomania, przestępczość i korupcja)
d)gospodarka państw socjalistycznych-postępująca industrializacja i przyspieszony wzrost
gospodarczy opierający się o czynniki ekstensywne(wysoka stopa inwestycji, wzrost zatrudnienia), a
nie czynnikach intensywnych(wydajnośc pracy, postęp technologiczny)- wysoka energo-, materiało- i
kapitałochłonnośc produkcji, brak towarów(rynek producentów)-napięcia społeczne, w 70’ próby
intensyfikacji(zwiększenie intesywności, proeksportowy rozwój gospodarki, import technologii i
kredyty z Zachodu)-nie powiodły się- brak wzrostu efektywności pracy i anachroniczne zarządzanie
sprzeczne z wysokim poziomem bazy przemysłu, przeinwestowanie w środki produkcji, nie
doinwestowanie konsumpcji, podrożenie kredytów na Zachodzie, gwałtowne zmiany w gospodarce
światowej, połowiczne i niekonsekwentne reformy-przyczyny załamania się gospodarki-na Węgrzech
nowy mechanizm gospodarczy-lepsze planowanie i zwiększanie samodzielności przedsiębiorstw,
zachęcanie pracowników do lepszej pracy
46. Gospodarcze problemy Trzeciego Świata po drugiej wojnie światowej
a)początek dekolonizacji-Indonezja-Sukarno prezydentem ‘49-’54- całkowite wyzwolenie spod
władzy Holandii
-rząd Aunga Sanga(powstanie antyjapońskie)-’45-’48-wybory, Brytyjczycy uznają
niepodległość
-Indyjski Kongres Narodowy(Mahatma Gandhi) i Liga Muzułmańska; ’46-wojna
domowa; 15 VIII ‘47-niepodległość Indii i Pakistanu, konflikty trwają, ’48-zamordowanie Gandhi’ego
- „brudna wojna” ‘45-’54 Francuzów przeciwko Ho Szi Minowi -pomoc ChRL i ZSRR,
’54-zdobycie Dien-Bien-Phun-największej bazy francuskiej; 20 VII ‘54-genewskie układy pokojowe
dzielące Wietam wzdłuż 17 równoleżnika, niepodległość Laosu i Kambodży
-Front Wyzwolenia Narodowego w Algerii(Ahmed Ben Bella), od ‘54 powstanie
antyfrancuskie
-powstanie Izraela(poparcie Wlk. Brytanii-deklaracja Balfoura-’17)-15 V ‘48,
premierem Dawid Ben Gurion
-’52-przewrót Nasera w Egipcie(obalenie monarchii)-nacjonaliści egipscy-antybrytyjscy
i antyizraelscy
b)konferancja w Bandungu i Grupa 77-’55-konferencja w Bandungu z inicjatywy Sukarno, deklaracja
niezaangażowania państw Trzeciego Świata w konflikty światowe, proklamowanie antykolonializmu,
równości, pokojowego współistnienia, nieagresji , niemieszanie się do spraw wewnętrznych innych
państw, sprzeciw wobec rasizmu-5 deklaracji „Pańcza Sila”-ruch silny tylko 60’
-Strefa Wolnego Handlu i Wspólny rynek a Ameryce Łacińskiej; nowo
wyzwolone kraje-Grupa 77 (kraje niezaangażowane w ‘64)-pomoc dla krajów Trzeciego Świata,
znikome wyniki
c)ogólne warunki i klasyfikacja-kraje nie należące do krajów kapitalistycznych i
komunistycznych(dwa pierwsze światy), opóźnione w rozwoju spłeczno-ekonomicznym, klasyfikacja
według GNP per capita(brutto na mieszkańca):
-kraje najuboższe-„Czwarty Świat” ok. 260$-1: 40 w stosunku do krajów rozwiniętych
-państwa nowo uprzemysłowione(Korea S, Singapur, Hongkong, Taiwan, Tajlandia, Malezja,
Indonezja+Meksyk, Brazylia)
-eksporterzy ropy naftowej(Arabia Saudyjska, Libia, Kuwejt, Iran, Zjednoczone Emiraty Arabskie,
Oman)-żyjące ze sprzedaży ropy
Przyczyny zacofania: -zerwanie z metropolią-obawa neokolonializmu
-zacofane rolnictwo, nie potrafiące wyżywić ludności
-brak środków na iwestycje
-brak wykwalifikowanej kadry technicznej i organizatorskie-emigracja za
granicę=„drenaż mózgów”
-import maszyn, urządzeń, nawet żywności
-niska dochodowośc handlu zagranicznego, skromne wpływy z eksportu(surowce, art.
spożywcze, półprodukty)
d)próby rozwiązywania problemów-niewykolany projekt dakead rozwoju ONZ, powstanie FAO -’45
działaność szersza od ‘60;
Grupa 77-Nowy Międzynarodowy Ład Ekonimiczny(NIEO): -powiązanie cen surowców z cenami
produktów tak by kraje rozwijające się nie ponosiły strat oraz ułatwienie w eksporcie do krajów
rozwiniętych
-pomoc finansowa i renegocjacja i umożenie zadłużenia, zreformowanie
systemu walutowego
-pomoc naukowo-techniczna w rozwoju przemysłu i rolnictwa
NIEO-pozostał w stefrze projektów-recesja odwróciła uwagę od krajów najbiedniejszych
e)nowo uprzemysłowione państwa Azji i Ameryki Łacińskiej-rozwój skokowy
-Korea Południowa(proeksportowa orientacja, wysoka akumulacja kapitału i jego napływ z USA i
Japonii, wysoka wydajność pracy)
-Singapur(handel morski+eksport, duży libralizm-napływ obcych kapitałów-USA, EWG, Japonia)
-Tajwan(rozwój rolnictwa i przemysłu, zwłaszcza elektronicznego-spore nakłady na armię-chińskie
„manewry” wokół Tajwanu)
-Hongkong(strefa wolnocłowa-najbardziej liberalna gospodarka na świecie, przemysł elektroniczny i
precyzyjny, stoczniowy)
-Tajlandia(rozwój rolnictwa i przemysłu)
-Indonezja(rozwój przemysłu wydobywczego-ropa, węgiel, metale)
-Ogólnie Azja SE(reforma rolnictwa, rozwój oświaty, korzystanie z wzrów i kapitałów japońskich,
wykorzystanie i wymuszanie wysokiej wydajności pracy, ułatwienia dla gospodarki-liberalizm z
interwencjonizmem państwowym i stabilnością polityczną)
-Brazylia(-Juscelio Kubischka próbuje zagospodarować interior-Brasilia, po ‘61-rozwój przemysłu
zbrojeniowego, masznowego, chemicznego, projekt Itaipu-budowa elektrowni wodnej, duże
rozwarstwienie społeczeństwa-bieguny bogactwa i nędzy)
-Meksyk(reforma rolna Lopeza Mateosa-rozwój rolnictwa, 60’-przetwórstwo, 70’-wydobycie ropy,
decydująca rola państwa w gospodarce, wielki skok gospodarczy, ale duże też zadłużenie)
-Kostaryka i Dominikana(„republiki bananowe” - rozwój rolnictwa i przetwórstwa w oparciu o
kredyty-zadłużenie i eksport rolny)
f)państwa naftowe-Iran- ‘51-Mossadek nacjonalizuje sektor naftowy(burliwe przejścia), od ‘57
Narodowa Irańska Kompania Naftowa, reforma rolna w 60’, rozwój przemysłu w celu zastąpienia
importu, wydatki wojskowe za rządów szacha Rezy Mohammada Pahlaviego do ‘79, dysproporcje w
rozwoju-przemysł a rolnictwo i infrastruktura, despotyczna władza szacha(policja polityczna
„Savak”) doprowadziała w ‘79 do rewolucji islamskiej - ajatollah Ruholl Chomeini u władzy do ‘89fundamentalizm islamski(szyityzm) obejmuje władzę-koniec rozwoju gospodarczego
-Libia-’69 płk. Muammar-al-Kadafi obala monarchię, ustrój oparty na zasadach islamu
i alteranywny dla kapitalizmu i komunizmu-„islamski socjalizm” wprowadzany w życie przez
komitety ludowe(jak w chińskiej rewolucji kulturalnej). Zyski z ropy inwestowane w rolnictwo,
przetwórstwo ropy i infrastrukturę. Libia popierała ruchy terrorystyczne skierowane przeciwko
Zachodowi, interwencję w krajach afrykańskich, Kadafi był inicjatorem wykorzystania ropy jako
broni ekonomicznej(kryzys naftowy)
-pozostałe-kraje arabskie w OPEC-u, Wenezuela, Meksyk(poza OPEC-iem), Ekwador zyski z ropy przeznaczane na rozwój gospodarczy tych krajów bądź też lokowane w bankach
angielskich, amerykańskich.
47. Ekonomiczne przesłanki rozpadu obozu realnego socjalizmu
a)ogólne przesłanki w polityce i gospodarce światowej-niepowodzenie ZSRR podczas wojny w
Afganistanie wykorzystuje Regan (od ‘81), pomoc dla opozycji w Polsce, dyssydentów w ZSRR,
partyzantki antykomunistycznej w Afganistanie, Angoli i Nikaragui, nowy wyścig zbrojeń, którego
ZSRR nie było stanie wytrzymać(broń laserowa, antyrakiety, Stealth, SDI)-„gwiezdne wojny”;
recesja ‘80-’83 - nowa polityka gospodarcza Regana: odejście od doktryny Keynesa(który nie był w
stanie przewidzieć np. kryzysu naftowego); nowe doktryny ekonomiczne: monetaryzm Miltona
Friedmana ‘76-Nobel, zmiejszenie obciążeń fiskalnych, zasady wolnego handlu w wymianie
międzynarodowej, ekonomia podaży-popieranie nauki, techniki, wydajności pracy-ograniczenie
wydatków na cele nieprodukcyjne, niskie podatki dla przedsiębiorstw(technokracja w ekonomii);
„rewolucja konserwatywna”: -odwrócenie się od państwa dobrobytu, zdecydowany antykomunizm,
łączenie ideologii konserwatywnej z liberalizmem ekonomicznym(nowa prawica); kryzys zadłużenia
między narodowego: pożyczki na odsetki(Meksyk), niekorzystne terms of trade(niemożliwość
spłaty), wzrost stopy procentowej-restrukturyzacja długów krajów rozwijających się i po ‘89 krajów
komunistycznych
b)niepowodzenie RWPG-koordynacja planów wieloletnich bez prawidłowych cen, realnego kursu
walut, zasada autarkii i rozwój środków produkcji skutecznie uniemożliwiały szerszy handel - ‘91koniec RWPG
c)gospodarka centralnie planowana-niesprawna i marnotrawiąca bez samoregulacji rynkowej
d)woluntaryzm gospodarczy-podporządkowanie gospodarkii ideologii-próba decydowania o
gospodarce metodami politycznymi
e)zanik wzrostu i kryzys w Polsce-marnotrastwo, utajone bezrobocie, brak intensyfikacji produkcji
doprowadza do zaniku wzrostu gospodarczego szczególnie ostro przejawia się to w Polsce(80’)nadmierne inwestycje kapitałochłonne
f)próby refom-’82-’89 w Polsce nie zmieniono generalnych zasad, zbyt wolne w stosuku do potrzeb
g)upadek socjalizmu-śmierć Breżniewa w ‘82-Andropow(miał „żelazne zęby”) do ‘84, Czernienko do
‘85-Gorbaczow hasła pierestrojki(przebudowy), głasnosti(jawności) i uskorienija(przyspeszenia)modernizacja gospodarki, zwiększanie swobód demokratycznych, zwalczanie korupcji i alkoholizmu;
wycofanie się z Afganistanu ‘89 i wojsk wietamskich z Kambodży, ’91-układ radziecko-chiński, układ
z USA(‘87-likwidacja rakiet średniego i krótkiego zasięgu, START-zniszczenie połowy rakiet
balistycznych), ’89-zerwanie z doktryną Breżniewa, zgoda na zjednoczenie Niemiec i wycofanie
wojsk radziieckich. III ‘90 - Gorbaczow prezydentem ZSRR-konflikty w rep. bałtyckich i o Górny
Karabach, VI ’91-Jelcyn prezydentem Rosji, przeciwstawia się puczowi moskiewskiemu, 8 XII ‘91rozpad ZSRR powstanie WNP, 25 XII ‘91-Gorabaczow ustępuje. W Polsce zmiana kierownictwa w ‘80Stanisław Kania zamiast Gierka, legalizacja Solidarności, ’81-Jaruzeski premierem, stan wojenny
naciski radzieckie)13 XII ‘81-21 VII ‘83. Fala strajków w ‘88-przełom ‘89, okrągły stół, Sejm
kontraktowy, T. Mazowiecki premierem.
Węgry ‘88-ustąpienie Kadara, Czechosłowacja-Karta 77, „aksamitna rewolucja”, rozpad w ‘93,
Rumunia przewrót w ‘89-obalenie Nicolae Ceausescu, Bułgaria odsunięcie Żiwkowa-’89, ustąpienie
Honecker a NRD - Krenz otwiera granicę. Rozpad Jugosławii - ‘91 niepodległość Słowenii i Chorwacji
potem Bośnia i Hercegowina oraz Macedonia(‘92)-wojna w Bośni
48. Główne problemy gospodarcze świata w latach 1980-1992
a)państwa kapitalistyczne do ‘89-gospodarcza dominacja USA do lat 60’-poziom techniki i
organizacji oraz wykształcenie społeczeństwa, ekspansja kapitału amerykańskiego, kryzys w
siedemdziesiątych; RFN-kontynuacja programu Erharda, Kiesenger, Brandt, Schmidt(integracja z
Europą), potęga gospodarcza i militarna RFN, wielka dynamika handlu zagranicznego, ujemny
przyrost naturalny-gastarbeierzy; Francja-dewaluacja franka przez Jacquesa Rueffa(deflacja i wolny
rynek)-ożywienie gospodarcze Francji-mniejszy kryzys niż gdzie indziej, świadoma restrukturyzacja
przemysłu; Włochy-napływ kapitału i proeksportowy przemysł-ożywienie i wysoki wzrost; Wlk.
Brytania-koniec brytyjskiego imperium kolonialnego, osłabienie gospodarcze, ’75-Margaret Thatcher
dochodzi do władzy-liberalizm, monetaryzm, udeżenie w związki zawodowe(pokonanie Scargilla),
proces prywatyzacji przemysłu państwowego, wygrana wojna o Falklandy, (‘82), ’90-upadek
Thatcher(podatek pogłówny)-John Major; konsekwencje thatcheryzmu: -frustracja, prawie brak
wzrostu w przemyśle, wzrost wydajności pracy, rozwarstwienie społeczeństwa. ; Japonia-niezwykły
wzrost gospodarczy-nieuczestniczenie w wyścigu zbrojeń ale dostawy podczas wojny koreańskiej i
wietnamskiej, wysoka stopa inwestycji, duża ilość kadry technicznej i siły roboczej i spężenie
przemysłu ze szkolnictwem, bardzo sprawna organizacja pracy i wyższy wymiar czasu pracy,
polityka postlicencyjna(import technologii i jej ulepszanie), powiązanie tradycji z nowoczesnością,
wykorzystanie interwencjonizmu państwowego, zachowanie narodowego charakteru gospodarki,
szerokie kontakty(z ChRL, Wietnamem, Koreą Północną)-drugie mocarstwo gospodarcze
nieangażowało się w konflikty światowe, stabilna sytuacja wewnętrzna
b)nowa rola USA-globalizm amerykański(„żandarm światowy”)-inwazja ‘83 na Grenadę, naloty ‘86
na Libię, pomoc dla Nikaragui, Angloi i Afganistanu w ramach powstrzymywania komunizmu, wojna
z Zatoce Perskiej(‘90-’91)-Husajn zajmuje Kuwejt- koalicja antyiracka z poparciem ONZ, operacja
„Pustynna Burza” 15-17 I ‘91-uderzenie z powietrza i lądu-rozbicie Iraku przy minimalnych stratach
własnych(ok. 140 ludzi) i w ludności cywilnej, umocnienie się USA w tej części świata. Reaganomikaobniżenie podatków-pobudzenie prywatnej przedsiębiorczości, szybki wzrost stopy procentowejprzyciągnięcie kapitałów europejskich i japońskich-szerokie inwestycje, wzrost kursu dolara, wydatki
na zbrojenia, obcięcie w wydatkach socjalnych, obniżenie bezrobocia, ’92-Bill Clinton prezydentemodwrót od reaganomiki-zmiejszenie długu wewnętrznego, dofinansowanie służby zdrowia i
szkolnictwa- niwelacja pogłębiającego się za Reagana i Busha rozwarstwienia społecznego-sytuacja
kolorowych
c)zjednoczenie Niemiec i integracja Europy--3 X ‘90 zjednoczenie Niemiec za Helmuta Kohlainwestycje i rozwój byłego NRD - załamanie się franka francuskiego-lokaty w Niemczech-spadek
dynamiki niemieckiego eksportu, ale zjednoczone Niemcy są potęgą gospodarczą obecnej Europy i
głównym rzecznikiem jej integracji. ’79-Grecja, ’85-Hiszpania i Portugalia w EWG, połaczenie się
wspólnot europejskich(Jednolity akt europejski), XII ‘91- traktat w Maastricht-unia celna, walutowa,
polityczna; Europejski Obszar Gospodarczy-’93-swobodny przepływ między EU i EFTA - EFTA
zachowa swoją politykę rolną. Rozszerzanie wspólnot europejskich i NATO o Polskę, Czech i Węgry,
także lecz do końca nie wiadomo o Słowację i Słowenię.
d)Japonia i Daleki Wschód-kraje Azji SE są potęga gospodarczą jednak spada tempo wzrostu
gospodarczego, olbrzymie zasoby finansowe, zacofane japońskie rolnictwo, napięcia
społeczne(strajki w Korei S), brak surowców naturalnych, starzejące się społeczeństwo,
protekcjonizm celny innych państw
e)transformacje ustrojowe w państwach komunistycznych-proces prywatyzacji, zmiany w
rolnictwie(tylko w Polsce utrzymała się własność indywidualna), restrukturyzacja przemysłu i
orientacja proeksportowa, odbudowanie rynku i zahamowanie inflacji, zmniejszenie bezrobocia,
wzrost obrotów handlu zagranicznego- „terapia szokowa”-Polska lub przejściowe zmiany - Czechy,
ostatnie trudności gospodarcze Czech pokazują, że terapia szokowa była lepsza; wzrost gospodarczy
w byłych państwach komunistycznych.
f)nierówności w rozwoju gospodarczym-państwa najbogatsze i najuboższe-dysproporcje w rozwoju
gospodarczym-wyższy wzrost w państwach rozwiniętych niż w rozwijających się-państwa
najbogatsze(Europa, NAFTA, Japonia, Australia, Nowa Zelandia i tygrysy azjatyckie) mają
największy udział w handlu światowym a najuboższe(Mozambik, Tanzania, Etiopia, Somalia, Nepal,
Czad) wykazują nawet spadek=głód-wyjątkiem jest ChRL; luka technologiczna wyższego rzęduTrzeci i Czwarty Świat nie dogonił nawet państw rozwiniętych sprzed współczesnej rewolucji
naukowo-techniczenj.
g)problemy i zagrożenia współczesnego świata:
-nierównomierny rozwój gospodarczy między „północą” a „południem”(zacofanie rolnictwa,
zadłużenie, drenaż mózgów, zacofanie infrastruktury, nędza budząca frustracje)
-zagrożenie konfliktami wojennymi(b. Jugosławia, , b. ZSRR, Afryka, Bliski Wschód, pogranicze
islamu i hinduizmu, surowce strategiczne)
-skala i tempo zbrojeń, ambicje mocarstwowe(Irak, Korea N)
-skala i tempo rewolucji naukowo-technicznej-nowe środki chemiczne, silniejsze lekarstwa i
silniejsze choroby, owady, gryzonie, nowe choroby, groźba napromieniowania-dziura ozonowa
-degradacja środowiska naturalnego-pestycydy(np. DDT), wycinanie lasów, odpady przemysłowe i
radioaktywne, równowaga hydrosfery-zbiorniki wodne, energia nuklearna(Czarnobyl-’86) i deficyt
energetyczny
-wielkie postępy urbanizacji i koncentracja ludności w megapolis-uzależnienie od elektryczności,
gazu, maszyn-podatnośc na awarie-patologie miejskie, umaszynowienie ludzi
-inżynieria genetyczna(klonowanie) i przeludnienie Ziemi