I. PERIODYZACJA ROZWOJU GOSPODARCZEGO ŚWIATA 1

I. PERIODYZACJA ROZWOJU GOSPODARCZEGO ŚWIATA
1. Wspólnota pierwotna
2. Niewolnictwo ok. V w. n.e.
3. Kształtowanie się i utrwalanie stosunków feudalnych VI-X w.
4. Feudalizm klasyczny X-XIII w.
5. Kryzys feudalizmu w Europie XIV-XVI w.
6. Kształtowanie się stosunków kapitalistycznych, XVI-poł. XVIII w.
7. Kapitalizm wolnokonkurencyjny poł. XVIII w.- ok. 1970r.
8. Kapitalizm monopolistyczny 1873 - 1918
9. Kryzys oraz wzrost interwencjonizmu państwowego w życie gospodarcze 1918-1939. Rozwój
gospodarki radzieckiej.
10. Druga wojna światowa 1939-1945
11. Okres odbudowy i przeobrażeń społeczno-gospodarczych w gospodarce światowej 19451975. Przejście do kapitalizmu państwowo-monopolistycznego. Wzrost znaczenia Związku
Radzieckiego i ukształtowanie się krajów demokracji ludowej. Rozpad systemu kolonialnego i
rozwój gospodarczy państw Afryki i Azji. II rewolucja przemysłowa.
II. PERIODYZACJA ROZWOJU GOSPODARCZEGO POLSKI
1. Wspólnota pierwotna do VII w. n.e.
2. Feudalizm VII-XVIII w.
a. wczesny feudalizm VII-XII w.,
b. rozkwit feudalizmu. Gospodarka czynszowa XIII-poł. XV w.,
c. rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej od poł. XV do poł. XVII w.,
d. kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i upadek gospodarczy Polski od poł. XVII do
XVIII w.
3. Kształtowanie się gospodarki kapitalistycznej od końca XVIII do poł. XIX w.
4. Kapitalizm poł. XIX w. - 1939r.
a. kapitalizm na ziemiach polskich od II poł. XIX w. do końca I wojny światowej,
b. kapitalizm w okresie gospodarki polskiej1918-1939
5. Gospodarka w okresie II wojny światowej.
6. Rozwój gospodarczy Polski Ludowej 1945-1975.
a. kształtowanie się nowego systemu gospodarczego i odbudowa gospodarcza Polski 1945-1949,
b. pierwsza faza industrializacji 1950-1970. Budowa podstaw przemysłu,
c. druga faza industrializacji i jej skutki w latach 1971-1975. Dysproporcje,
d. specyficzne cechy rozwoju gospodarczego Polski Ludowej.
III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FEUDALIZMU
1.Istota feudalizmu. Poglądy
a. marksistowski,
b. tradycyjny - historyków gospodarki,
c. tzw. feudalizm agrarny.
2. Ewolucja stosunków feudalnych: wczesny, rozwinięty, kryzys oraz jego różnorodność form w
różnych społeczeństwach.
3. Spory o konieczność występowania feudalizmu
a. feudalizm klasyczny,
b. feudalizm rozszerzony: powszechny, pierwotny, wtórny.
4. Typy własności ziemi i jej struktura
a. własność pełna: alodium, folwark,
b. własność podzielona: ziemia chłopska,
c. własność gminna. Serwituty
d. własność królewska, rycerska, kościelna
5. Formy zależności chłopów
a. zależność gruntowa i jej wyraz: renta gruntowa,
b. zależność osobista i jej główny wyraz: przywiązanie do ziemi,
c. zależność sądownicza i jej wyraz: prawo sądzenia poddanych przez pana.
IV. GOSPODARKA FEUDALNA W POLSCE
VII - POŁ. XVIII W.
1. Kształtowanie się i utrwalanie stosunków feudalnych VII-XII w.
2. Rozwój stosunków feudalnych w XII-poł. XV w.
a. kolonizacja na prawie niemieckim,
b. rozwój gospodarki czynszowej,
c. rozwój miast, rzemiosła i handlu.
3. Rozwój gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej od poł. XV w. do poł. XVII w.
a. istota systemu gospodarki folwarczno -pańszczyźnianej: wzrost obszaru ziemi folwarcznej i
produkcji rolnej, pańszczyzna głównym źródłem siły roboczej, poddaństwo chłopów i renta
odrobkowa, gospodarowanie oparte na zasadzie: jak najniższe wydatki na produkcję i
maksymalne wydatki na konsumpcję
b. osłabienie władzy królewskiej i wzrost wpływów szlachty,
c. czynniki rozwoju folwarku pańszczyźnianego: koniunktura na rynku zewnętrznym i
wewnętrznym, rozwój ludności, rozwój rzemiosła, handlu, miast, rewolucja cen w Europie.
4. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i jego przyczyny, poł. XVII - poł. XVIII w.
a. sprzeczność między wysokotowarowym gospodarstwem folwarku a naturalną gospodarką
chłopską
dominacja przy podziale dochodu folwarku wydatków na luksusową konsumpcję i ograniczenie
wydatków na inwestycje.
b. sprzeczność interesu szlachty i chłopów: ograniczenie praw użytkowych chłopa, mała dbałość
chłopa o własne gospodarstwo, ograniczony kontakt gospodarki chłopskiej z rynkiem, miastem i
rzemiosłem.
c. wzrost obszarów „pustych”, mała wydajność gleby, zły stan zabudowań wiejskich,
d. bierność i opór chłopa, zbiegostwo, walka klasowa chłopów,
e. wzrost kosztów produkcji folwarku: powiększenie personelu nadzorczego, dodatkowe koszty
uzupełniające,
f. czynniki zewnętrzne: rozwój intensywnego rolnictwa zachodnioeuropejskiego i spadek
koniunktury na zboże polskie, wzrost eksportu zboża przez Rosję, trudności wynikające z wojen,
zniszczenia, rekwizycje.
V. DUALIZM GOSPODARCZY W EUROPIE POŁ. XV-XVII W.
1. Wzrost koniunktury gospodarczej w Europie zachodniej.
a. rozwój ludności oraz zmiany w jej strukturze społeczno-zawodowej,
b. ekspansja kolonialna Europy i jej znaczenie,
c. rozwój miast, handlu, rzemiosła,
d. rozwój systemu pieniężnego i rewolucja cen,
e. wzrost popytu i cen na artykuły rolne.
2. Różnicowanie się dróg rozwoju gospodarczego Europy zachodniej i wschodniej
a. odmienność kształtowania się stosunków w rolnictwie - dualizm agrarny,
b. odmienność zmian w strukturze produkcji i strukturze społeczno-zawodowej,
c. odmienność struktury eksportu i importu.
3. Przyczyny dualizmu agrarnego
a. zmiany w rolnictwie zachodnioeuropejskim
- zmiany gospodarki czynszowej oraz renty pieniężnej jako głównej formy świadczeń
feudalnych,
- towarowy charakter produkcji rolnej oraz jej specjalizacja,
- rozwarstwienie wsi, powstanie gospodarstw dochodowych, upadek słabszych,
- kurczenie się ziem uprawianych przez feudała oraz rozwój systemu dzierżawy ziemi w
zamian za rentę pieniężną,
- rozszerzenie praw do własności ziemi użytkowanej przez chłopów,
- stopniowe zanikanie poddaństwa osobistego chłopów, np. prawo opuszczania wsi, zależność
od sądów powszechnych.
b. utrzymanie w przeobrażonej formie stosunków feudalnych w rolnictwie Europy wschodniej.
Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej,
- powiększenie obszaru ziemi uprawianego przez feudała i produkcji rolnej,
- renta odrobkowa główną formą świadczeń feudalnych,
- poddaństwo osobiste: zakaz opuszczania wsi przez chłopa, prawo sądzenia chłopa przez pana,
- gospodarowanie folwarku oparte na zasadzie: niskie wydatki na inwestycje a wysokie na
konsumpcję i aparat nadzoru,
- gospodarstwo chłopskie sprowadzone do funkcji działki wyżywieniowej, reprodukcji siły
roboczej i inwentarza.
4. Zmiany w strukturze produkcji i strukturze społeczno-zawodowej
a. Europa Zachodnia
- wzrost produkcji rolnej, a szczególnie hodowlanej,
- wzrost popytu na zboże,
- powiększenie się udziału ludności miejskiej i pozarolniczej,
- rozwój zatrudnienia w rzemiośle, budownictwie, marynarce i handlu,
b. Europa Wschodnia
- dominacja produkcji zboża w folwarku pańszczyźnianym o charakterze ekstensywnym,
- wzrost nadwyżek zboża poprzez ograniczenie konsumpcji chłopa,
- struktura produkcji podporządkowana rynkowi zewnętrznemu i dużym miastom,
- ograniczenie władzy centralnej oraz wzrost wpływów szlachty: poddaństwo chłopów,
przywileje celne i handlowe, eliminowanie z handlu mieszczaństwa,
- naturalizacja dóbr szlacheckich: rozwój manufaktur szlacheckich,
5. Odmienność struktury eksportu i importu
a. Europa Zachodnia
-
dominacja
w
eksporcie
towarów
przemysłowych,
orientalnych,
kolonialnych,
charakteryzujących się dużym nakładem pracy i kapitału. Import z Europy Wschodniej towarów
tanich i masowych,
b. Europa Zachodnia
- dominacja w eksporcie towarów żywnościowych i surowcowych charakteryzujących się
niskim stopniem przetworzenia i nakładów kapitałowych. Import z Europy zachodniej towarów
drogich i rzadkich,
c. nieekwiwalentność wymiany między Europą Wschodnią a Zachodnią - niekorzystne terms of
trade,
d. dodatni bilans handlowy Europy wschodniej. Rola kruszców w wyrównywaniu ujemnego
bilansu handlowego Europy zachodniej.
VI. KSZTAŁTOWANIE SIĘ STOSUNKÓW KAPITALISTYCZNYCH W EUROPIE OD XVI DO POŁ. XVIII W.
1. Ogólna charakterystyka przemian społeczeństwa w XV-XVI w.
a. zmiany w świadomości społecznej,
b. wzrost znaczenia pieniądza i jego funkcja w przemianach społecznych.
2. Warunki i etapy rozwoju kapitalistycznego sposobu produkcji
a. ożywiony rozwój handlu
- ekspansja kolonialna krajów zachodnioeuropejskich i wysokie zyski na rynku zewnętrznym,
- napływ kruszców i rewolucja cen,
- wzmożone obroty między Europą Wschodnią a Zachodnią,
- nowe formy organizacji handlu: gildie kupieckie, kompanie handlowe,
- zmiany głównych szlaków handlowych. Rozwój głównych miast handlowych w Europie,
b. proces akumulacji pierwotnej
- akumulacja pierwotna jako okres historyczny oraz jako proces ekonomiczny,
- źródła akumulacji pierwotnej w Europie: zmiany w strukturze agrarnej, handel z koloniami,
pożyczki, podatki,
- powstanie banków i ich funkcje,
- funkcje giełdy pieniężnej,
c. techniczno-ekonomiczne i organizacyjne stadia rozwoju przemysłu
- łączenie się kapitału handlowego z produkcją; skup, nakład,
- rozkład rzemiosła cechowego i rozwój produkcji pozacechowej,
- manufaktura scentralizowana i zdecentralizowana,
- rewolucja techniczna i powstanie fabryk,
- symbioza kapitału przemysłowego i bankowego.
VII. KAPITALIZM WOLNOKONKURENCYJNY OD POŁ. XVIII DO OK. 1870 R.
1. Cechy kapitalistycznego sposobu produkcji
a. prywatna własność środków produkcji,
b. powszechność produkcji towarowej i pieniądza,
c. podstawowym celem staje się zysk,
d. siła robocza staje się towarem. Przymus pozaekonomiczny zastąpiony zostaje przymusem
ekonomicznym,
2. Charakterystyka kapitalizmu wolnokonkurencyjnego
a. przyśpieszenie rozwoju sił wytwórczych
- dynamiczny rozwój ludności i zmiany w jej strukturze społeczno-zawodowej,
- rewolucja przemysłowa w Anglii i na kontynencie europejskim,
- rewolucja agrarna,
- wzrost akumulacji i produkcji,
b. różnicowanie się społeczeństwa
- zmiana społeczeństwa stanowego w społeczeństwo klasowe,
c. dominacja zasad liberalnych
- wolność osobista jednostki,
- formalna równość praw,
- liberalizm gospodarczy i polityka wolnego handlu,
d. ekspansja kolonialna pod wpływem rozwoju przemysłu
- rozpad wcześniejszych systemów kolonialnych i zwycięstwo tendencji liberalnych,
- dominacja kolonializmu angielskiego,
e. wzrost znaczenia banków w życiu gospodarczym,
f. rozwój systemu pieniężnego
- złoto wyłącznym środkiem wypłat w stosunkach międzynarodowych.
3. Rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych do 1870
a. przyczyny i skutki wojny secesyjnej.
VIII. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA.
PROCES INDUSTRIALIZACJI.
1.
Pojęcie
rewolucji
przemysłowej
i
przewrotu
technicznego,
industrializacji,
gospodarczego, rozwoju gospodarczego. Zakres występowania rewolucji przemysłowej
a. zmiany techniczne
wzrostu
- wielkość innowacji technicznych w przemyśle włókienniczym, hutniczym i metalowym, np.
maszyna parowa,
- konieczność systematycznej pracy robotnika w fabryce,
- komplementarność poszczególnych gałęzi przemysłu,
- etapowość przewrotu technicznego,
- rozwój infrastruktury ekonomicznej i społecznej,
b. zmiany ekonomiczne
- nowa organizacja produkcji. Zmiana funkcji przedsiębiorstwa i zasada kalkulacji,
- wzrost wydajności pracy, obniżka kosztów jednostkowych, masowość produkcji,
- przemysł źródłem akumulacji,
c. zmiany w strukturze społecznej
- zerwanie przez robotnika kontaktu z ziemią,
- urbanizacja, powstanie skupisk robotników wokół fabryk,
d. rozwój przemysłu w układzie przestrzennym
-
terytorialna koncentracja produkcji,
-
przesłanki lokalizacji przemysłu,
- zjawisko nierównomierności pod względem rozwoju przemysłu.
2. Warunki społeczno-ekonomiczne do uprzemysłowienia
a. przekształcenie struktury społecznej,
b. głębokie przemiany w rolnictwie,
c. akumulacja pierwotna,
d. rozwój rynku wewnętrznego i zewnętrznego.
3. Typy procesów industrializacji
a. zachodnioeuropejski: Anglia, Francja, Stany Zjednoczone (i inne),
b. wschodnioeuropejski: Niemcy, Japonia, Włochy, Rosja, ziemie polskie,
c. krajów rozwijających się (kolonialny),
d. socjalistyczny: ZSRR, Polska i inne kraje demokracji ludowej.
4. Charakterystyka warunków uprzemysłowienia w zachodnioeuropejskim typie industrializacji
a. przekształcenie struktury społecznej
- zniesienie poddaństwa osobistego i odpływ ludności ze wsi. Proces grodzeń i jego skutki
społeczne.
- zniesienie monopolu cechu i przywilejów handlowych, wolny wybór zawodu,
- powstanie klasy robotniczej i wzrost jej mobilności,
- kształtowanie się burżuazji
b. przemiany w rolnictwie
- towarowy charakter gospodarki rolnej: specjalizacja,
- zmiany struktury agrarnej, grodzenia,
- system dzierżaw nową formą użytkowania ziemi,
- intensywność rolnictwa: spadek pracujących w rolnictwie i wzrost technicznego uzbrojenia
pracy,
c. proces akumulacji pierwotnej (patrz R. VI, p.2b)
d. rozwój rynku wewnętrznego i zewnętrznego,
- rozszerzenie wpływów na rynkach kolonialnych,
- wzrost zapotrzebowania na towary przemysłowe na rynku wewnętrznym.
5. Charakterystyka warunków do uprzemysłowienia we wschodnioeuropejskim typie
a. przemiana struktury społecznej ograniczona,
- poddaństwo osobista, słaby rozwój miast i mieszczaństwa, symbioza burżuazji z panującym
ustrojem,
b. powolny rozwój rolnictwa (patrz R. IV p.3-4),
c. krótki okres akumulacji pierwotnej koniec XVIII do poł. XIX w.
- dominacja wewnętrznych źródeł,
d. wielosektorowość rynku
- rynek drobnotowarowy chłopski,
- rynek towarów przemysłowych,
- rynek zewnętrzny: dominacja eksportu towarów surowcowych i zboża,
e. wpływ państwa na tworzenie warunków do uprzemysłowienia w zakresie przemiany
struktury społecznej, zmiany w rolnictwie, wzrost akumulacji, rozszerzenie rynków zbytu i
rozwój infrastruktury.
6. Cechy industrializacji w poszczególnych krajach
a. typu zachodnioeuropejskiego
- dominacja innowacji technicznych własnych. Częściowo sprowadzanych, jak np. Francja,
USA,
- rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury,
- w okresie rewolucji przemysłowej wystąpiło względne zubożenie klasy robotniczej,
- kolejność przewrotu technicznego; najpierw w przemyśle lekkim, a następnie w ciężkim,
b. typu wschodnioeuropejskiego
- dominacja techniki naśladowanej - sprawdzanej,
- rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury,
- podniesienie się poziomu życia,
- kolejność przewrotu technicznego; najpierw przewrót w przemyśle ciężkim, a następnie w
lekkim bądź równocześnie.
IX. ROZWÓJ KAPITALISTYCZNEGO ROLNICTWA.
REWOLUCJA AGRARNA XVIII-POŁ. XIX
1. Istota rewolucji agrarnej
a. przewrót techniczny
- przejście od trójpolówki do płodozmianu (likwidacja ugorów),
- zastosowanie nowych narzędzi i maszyn (mechanizacja),
- intensywne nawożenie i zabiegi melioracyjne,
- doskonalenie gospodarki roślinnej (nowe uprawy, wydajniejsze odmiany roślin),
- doskonalenie hodowli, nowe odmiany i rasy, poprawa techniki żywienia zwierząt, system
oborowy hodowli,
- uprzemysłowienie rolnictwa
b. przeobrażenia społeczne rolnictwa
- ostateczny rozkład stosunków feudalnych (usamodzielnienie się drobnych wytwórców),
- spadek ludności utrzymującej się z rolnictwa.
2. Dwie drogi rozwoju stosunków kapitalistycznych w rolnictwie
a. droga pruska (kraje Europy Wschodniej)
- stopniowe przekształcenie się folwarków w gospodarstwa kapitalistyczne,
- zmiany w rolnictwie pod wpływem zarządzeń odgórnych,
połowiczność zmian,
b. droga amerykańska (Stany Zjednoczone, Francja)
- rozwój gospodarki farmerskiej i chłopskiej podstawą przejścia do gospodarki kapitalistycznej,
- rewolucyjny charakter przemian,
3. Typy rolnictwa kapitalistycznego
a. intensywne rolnictwo mieszane roślinno-hodowlane (Holandia, Anglia)
- duże nakłady pracy i kapitału na jednostkę ziemi,
- duża wydajność z 1 ha ziemi,
- wysoka wartość ziemi,
b. ekstensywne rolnictwo towarowe (Stany Zjednoczone, Kanada, Rosja)
- dominacja jednej uprawy lub hodowli,
- mała wydajność ziemi i wysoka wydajność pracy,
- wysoki stopień mechanizacji wobec małej liczebności siły roboczej,
- niskie nakłady na 1 ha,
- niska cena ziemi,
- taniość produkcji.
c. rolnictwo plantacyjne (Ameryka Środkowa i Południowa, niektóre azjatyckie i afrykańskie
kraje podzwrotnikowe),
- dominacja upraw przeznaczonych na eksport,
- rolnictwo wyspecjalizowane, monokulturowe,
- oparcie się o pracę przymusową lub nisko opłacaną.
X. KSZTAŁTOWANIE SIĘ GOSPODARKI KAPITALISTY- CZNEJ NA ZIEMIACH POLSKICH II POŁ.
XVIII DO POŁ. XIX
1. Wpływ rozbiorów na rozwój gospodarczy
a. rozbicie jedności gospodarczej ziem polskich,
b. ograniczenie przepływu towarów, kapitału i siły roboczej między zaborami,
c. podporządkowanie rozwoju gospodarczego poszczególnych ziem polskich celom polityki
gospodarczej państw zaborczych
- zmiana funkcji poszczególnych ziem polskich,
- odmienna polityka celna i inwestycyjna,
- zahamowanie rozwoju rynku narodowego,
- odrębność systemu transportowego, prawnego, walutowego, itp.,
- dysproporcje w rozwoju gospodarczym ziem polskich.
2. Wzrost zaludnienia ziem polskich.
3. Zmiany w strukturze społecznej
a. wzrost znaczenia mieszczaństwa i wyodrębnienie się burżuazji,
b. przełamanie szlacheckiego monopolu władania ziemią,
c. wzrost mobilności zawodowej ludności
- zniesienie poddaństwa osobistego w 1807 r.
- migracja ludności.
4. Proces akumulacji pierwotnej
a. wpływ państwa na tworzenie warunków do akumulacji,
b. krótki okres akumulacji,
c. dominacja wewnętrznych źródeł akumulacji
- kształtowanie się rynku światowego,
- rozwój rynku wewnętrznego: Rosja, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Austro-Węgry,
c. nawrót do protekcjonizmu w warunkach liberalizmu ekonomicznego. Neoprotekcjonizm
ostatnich 25 lat XIX w.: Stany Zjednoczone, Rosja, Niemcy, Japonia.
3. Koncentracja i centralizacja kapitału i produkcji
a. koncentracja pionowa i pozioma,
b. spółki akcyjne,
c. porozumienia monopolowe; kartel, syndykat, koncern, trust,
4. Postęp techniczny w tzw. nowych gałęziach przemysłu. Wzrost produkcji
a. w hutnictwie system wytopu surówki żelaza Martina-Siemensa,
b. w przemyśle chemicznym: rozpoczęcie produkcji celulozy, nitrogliceryny, nawozów
sztucznych, związków syntetycznych - soda, kauczuk syntetyczny, barwniki,
c. w dziedzinie energii: silnik elektryczny, silnik benzynowy,
d. w procesie organizacji produkcji: system Fredricka Taylora, Henry Forda.
5. Kryzys jako organiczna część gospodarki kapitalistycznej
a. przyczyny ekonomiczne kryzysów,
b. cykliczność rozwoju gospodarczego. Od lat dwudziestych w Anglii, następnie 1837, 1846,
1857, 1866, 1873, 1882, 1890, 1900, 1907,
c. kryzys światowy 1873 r i jego skutki. Monopolizacja.
6. Eksport kapitałów krajów wysoko rozwiniętych do krajów słabo rozwiniętych
a. przyczyny: monopolizacja gospodarki, sprzeczność w akumulacji kapitału, tzn. nadmiar
kapitału w stosunku do możliwości lokalizacji w gospodarce, nierównomierność rozwoju
gospodarczego krajów,
b. formy eksportu kapitałów: w zależności od tego, kto jest właścicielem, w zależności od
lokaty kapitału, w zależności od tego, czy forma rzeczowa, czy pieniężna.
7. Zmiany w systemie bankowym i powstanie kapitału finansowego
a. koncentracja banków i kapitału bankowego,
b. zmiany funkcji emisyjnej i rozliczeniowej na funkcje: udzielanie kredytu długoterminowego,
finansowania inwestycji, kupowania i sprzedawania akcji wartościowych, gromadzenia kapitałów,
c. łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego,
d. zmiany systemu rozliczeń opartego na bimetalizmie na system walutowy oparty na
monometalizmie złota, tzn. walucie wymienialnej na złoto.
8. Postęp techniczny i agrotechniczny w rolnictwie europejskim oraz kryzys agrarny 1873-1896.
XIV. GOSPODARKA KAPITALISTYCZNA NA ZIEMIACH
POLSKICH II POŁ. XIX DO 1918 R.
1. Koniec feudalizmu i dominacja formacji kapitalistycznej
a. uwłaszczenie i jego skutki
- dominacja prywatnej własności ziemi,
- rozwarstwienie wsi i powstanie rynku pracy najemnej,
- rozwój produkcji towarowej i pieniądza,
b. rewolucja przemysłowa (patrz R.VIII, p.6b; XII, p.2)
- Śląsk 1850-1870,
- Królestwo Polskie 1876-1890,
- przejawy rewolucji technicznej w Galicji 1890-1914,
- wykształcenie się okręgów przemysłowych,
c. rozwój rynku wewnętrznego,
d. rozwój rolnictwa kapitalistycznego (patrz R.XI, p.4)
- zmiany w strukturze agrarnej,
- wzrost produkcji roślinnej i hodowlanej,
- zmiany agrotechniczne.
2. Zmiany w strukturze gospodarczej ziem polskich.
Górny Śląsk
a. wzrost produkcji, postęp techniczny,
b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału
- wzrost produkcji i zatrudnienia oraz spadek liczby przedsiębiorstw,
- zmiany w strukturze własności: ograniczenie własności państwowej i dominacja własności
przemysłowców-magnatów,
- przekształcenie się magnackich przedsiębiorstw wielozakładowych w spółki akcyjne, kartele,
koncerny,
- dominacja porozumień monopolowych: trust Śląska, Spółka Akcyjna dla Górnictwa i
Hutnictwa cynku 1872 r., kartel Górnośląska Konwencja Węglowa 1898 r., koncern Zjednoczone
Huty Królewska i Laura,
- dyskryminacyjna polityka Niemiec wobec przemysłu śląskiego i spadek pozycji Górnego Śląska
w przemyśle niemieckim,
c. koncentracja banków i kapitału bankowego. Spółki akcyjne
- rozkwit kredytu długoterminowego, kupowanie i sprzedawanie akcji,
- łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego
powiązanego z bankami berlińskimi,
d. dominacja przemysłu Górnego Śląska nad przemysłem pozostałych ziem zaboru pruskiego.
Królestwo Polskie
a. wzrost produkcji i postęp techniczny,
b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału
- spółki akcyjne w górnictwie węgla, hutnictwie i przemyśle włókienniczym: ogółem w końcu
XIX w. skupiały ok. połowę produkcji i zatrudnienia,
- porozumienia monopolowe: kartel cukrowniczy 1881, kartel przędzalniczy 1901, kartel
węglowy 1890, ogólnorosyjski syndykat „Prodameta”. Koncern przędzalniczy Scheiblera, trust
Towarzystwo Sosnowieckie Kopalń Węgla Hut i Żelaza,
c. koncentracja kapitału bankowego. Spółki akcyjne
- łączenie się kapitału bankowego z kapitałem przemysłowym. Bank Handlowy w Łodzi
związany z kapitałem Scheiblera; Bank Dyskontowy w Warszawie związany z Towarzystwem
Lilpopa, Rau i Löwenstein; Bank Handlowy w Warszawie z udziałem w przemyśle Rosji,
d. silny związek z kapitałem zachodnim oraz rynkiem rosyjskim.
3. Napływ kapitału obcego do przemysłu ziem polskich i Polski (patrz R.XIII, p.6).
a. etapy napływu
- od poł. XIX do ok. 1880 r.
- od 1880 do 1914 r.
- od 1918 do 1939 (patrz R.XVII),
b. struktura kapitałów obcych 1900 r.,
- w Królestwie Polskim ok. 40% kapitału przemysłowego: głównie w górnictwie i hutnictwie,
- w kapitale obcym dominował kapitał francusko-belgijski ok. 68% oraz niemiecki 25%,
c. znaczenie kapitału obcego
- finansowanie uprzemysłowienia ziem polskich,
- opanowanie przemysłu nowoczesnego i wysoce rentownego,
- opanowanie największych przedsiębiorstw.
4. Rozwój handlu i transportu na ziemiach polskich.
5. Nierównomierność rozwoju gospodarczego ziem polskich i jej skutki
a. odmienność struktury gospodarczej
- dominacja przemysłu ciężkiego Górnego Śląska nad pozostałymi przemysłami zaboru
pruskiego,
- dominacja przemysłu lekkiego nad przemysłem ciężkim w Królestwie
b. dysproporcje w uprzemysłowieniu,
c. ekonomiczne przyczyny migracji ludności w poszczególnych zaborach i jej kierunki.
6. Gospodarka ziem polskich w czasie I wojny światowej.
XV. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARKI
ŚWIATOWEJ 1918-1939
1. Polityczne i społeczno-gospodarcze skutki I wojny światowej
a. powstanie nowych państw w Europie,
b. odbudowa gospodarcza,
c. spłaty zadłużenia i odszkodowań przez Niemcy oraz inne kraje Europy
- przejęcie zobowiązań po zaborach przez niektóre państwa środkowej Europy,
- spłata zadłużenia Rosji przez ZSRR. Konferencja W Hadze 1922 r.,
d. zmiana układu sił ekonomicznych na świecie
- spadek znaczenia Niemiec,
- spadek znaczenia Anglii: eksport Anglii zaledwie 50% wartości z 1913r.
- spadek znaczenia Francji: eksport Francji zmniejszył się do 24% wartości za 1913r.
- wzrost znaczenia Stanów Zjednoczonych i Japonii.
2. Gospodarka w okresie przezwyciężania skutków wojny 1918-1923
a. wahania koniunktury gospodarczej
okres sztucznego ożywienia gospodarczego wynikający z produkcji wojennej 1918-1919,
- recesja gospodarcza 1920-1921: Anglia, Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia,
- okres ożywienia gospodarczego 1922-1923,
b. zmiany w stosunkach walutowych
- spadek wartości pieniądza i odejście od waluty złotej,
- inflacja w krajach południowych i wschodnich Europy. Skutki zmniejszania kosztów produkcji
wyrażonych w walucie stałej, aktywizacja eksportu poprzez premie eksportowe, spekulacja przy
wykupywaniu przedsiębiorstw w kraju i za granicą, rozstrój systemów pieniężnych,
c. reformy rolne w krajach Europy południowej i wschodniej. Przyczyny:
- wadliwa struktura agrarna: koncentracja ziemi w gospodarstwach obszarniczych oraz wzrost
liczby gospodarstw małorolnych,
- przeludnienie wsi i jej radykalizacja. Problem „ludzi zbędnych”,
- zainteresowanie burżuazji zwiększeniem siły nabywczej na rynku drobno- i
średniorolnego chłopstwa,
likwidacja obszarnictwa obcego narodowościowo w niektórych krajach
państwa bałtyckie, Rumunia, Częściowo Czechosłowacja, Jugosławia,
-
zakres
i
skuteczność
reform
rolnych.
Zróżnicowanie
wysokości
odszkodowań
za
rozparcelowane grunty.
3. Ożywienie i rozkwit gospodarki światowej 1924-1929
a. przejawy stabilizacji gospodarki
- stabilizacja waluty Anglii, Stanów Zjednoczonych, państw neutralnych oraz Francji i Włoch.
Reformy walutowe i równowaga budżetowa: Austria, Polska, Niemcy,
- stabilizacja i rozwój gospodarczy Niemiec: plan Charlesa Dawesa 1924 i Owena Younga 1929
dotyczący rozwiązania problemu spłaty odszkodowań przez Niemcy oraz finansowania przez
kapitał amerykański i angielski gospodarki niemieckiej,
b. wzrost produkcji i dochodu narodowego
- dynamiczny wzrost w krajach wysoko rozwiniętych i zmiany w strukturze Dn: wzrostu
udziału przemysłu i usług oraz spadek udziału rolnictwa,
- umiarkowany wzrost w krajach rolniczych słabo rozwiniętych i ograniczone zmiany w
strukturze Dn: dominacja udziału rolnictwa,
c. zmiany w strukturze przemysłu
- postęp techniczny w nowych gałęziach przemysłu samochodowego, lotniczego, radiowego,
kinematograficznego, chemicznego, automatyzacja produkcji,
-
postęp
technologiczno-ekonomiczny:
naukowa
organizacja
produkcji,
standaryzacja
elementów produkcji, system potokowy Forda,
- zmiany w strukturze produkcji: stabilizacja wydobycia węgla oraz kilkakrotny wzrost
wydobycia ropy naftowej, szybki rozwój górnictwa i hutnictwa metali kolorowych, cementu,
chemikaliów,
- dominujące znaczenie w postępie technicznym i ekonomicznym Stanów Zjednoczonych. W
1925 produkcja Stanów Zjednoczonych równała się łącznej produkcji Anglii, Francji i Niemiec,
- koncentracja i
monopolizacja w nowych gałęziach przemysłu: powstanie monopoli
ponadnarodowych w wydobyciu ropy naftowej, przemyśle elektronicznym i chemicznym,
d. wzrost produkcji i zmiany w strukturze produkcji rolnej
- szybki wzrost surowcowej produkcji rolnej dla przemysłu (kauczuk, jedwab, bawełna, wełna,
cukier) oraz pszenicy i ryżu. Spadek dynamiki produkcji zbóż,
- spadek koniunktury na produkty rolne. Spadkowa tendencja cen pszenicy,
- przyczyny niskiej elastyczności produkcji rolnej: trudność zmiany struktury produkcji rolnej,
sposób wykorzystania majątku trwałego rolnictwa, mała mobilność siły roboczej, uzależnienie od
warunków przyrodniczych, reagowanie gospodarstw na spadek cen powiększaniem podaży,
e. zmiany w strukturze handlu zagranicznego (patrz R.XV, p.1d)
- wzrost obrotów handlowych. W 1929 wielkość obrotów światowych w stosunku do 1914
podwoiła się,
- zmniejszył się udział Europy w handlu światowym do ok. 47% w eksporcie i 54% w imporcie
światowym. Wzrost udziałów Stanów Zjednoczonych i Japonii. Najwięksi eksporterzy w 1929:
Stany Zjednoczone 16,1%, Anglia 10,7%,
- w strukturze handlu światowego utrwalił się podział na eksporterów towarów przemysłowych
i eksporterów surowców i żywności: kraje eksporterów towarów przemysłowych to: Stany
Zjednoczone, Anglia, Francja, Japonia, Austria, Czechosłowacja, Włochy; eksporterów żywności i
surowców to: kraje Ameryki Południowej, Azji, Afryki, Europy Południowej,
- ograniczenia w rozwoju handlu światowego; większość krajów słabo rozwiniętych stosowało
protekcję celną osłabiając własną gospodarkę oraz zmniejszało przywóz,
- ekspansja kapitałów Stanów Zjednoczonych, Anglii i innych krajów wyżej rozwiniętych:
główne kierunki - Niemcy, Europa środkowa, Ameryka Południowa i domina brytyjskie.
4. Wielki kryzys w gospodarce światowej 1929-1933 (patrz R. XIII, p.5)
a. przyczyny kryzysu: dysproporcja między wzrostową tendencją produkcji a malejącą
tendencją popytu konsumpcyjnego ludności (John Keynes). W konsekwencji nastąpił spadek
produkcji, inwestycji, zatrudnienia, Dn oraz zubożenia szerokich warstw społecznych,
b. przejawy kryzysu: znaczne powiększenie się już w 1928 r. zapasów węgla, miedzi,
bawełny, cukru itd. Nadprodukcja artykułów rolnych, rozwarcie się nożyc cen na artykuły rolne i
przemysłowe 1925-1929 do proporcji 89:100, ograniczenia zakupu dóbr inwestycyjnych przez
producentów rolnych i kraje eksporterów żywności, wstrzymanie inwestycji przemysłowych,
wzrost bezrobocia i ograniczenie wydatków przez ludność. W X 1929 w Nowym Jorku gwałtowny
spadek akcji i lawina bankructw. Wskutek wielostronnych powiązań gospodarczych w następnym
roku kryzys ogarnął całą Europę,
c. cechy kryzysu: długotrwały, bo trwał w niektórych krajach do 1935, bardzo głęboki,
szczególnie w 1932, spadek aktywności gospodarczej. Produkcja świata
kapitalistycznego spadła do poziomu z 1908-1909, zakres oddziaływania na wszystkie działy
gospodarki objął wszystkie kraje kapitalistyczne,
d. kryzys przemysłowy: spadek produkcji światowej w stosunku do 1928 o 35%. W 1932
największy spadek wystąpił w Stanach Zjednoczonych, o 46%, Niemczech o 47%, w Polsce o
46%, w Kanadzie o 42%.
Najmniejszy spadek wystąpił w Japonii, o 8%. Spośród gałęzi przemysłowych największy spadek
w tzw. nowych gałęziach, np. liczba wyprodukowanych samochodów w Stanach Zjednoczonych
zmniejszyła się o 75%. Silniejszy spadek w produkcji dóbr inwestycyjnych niż w produkcji dóbr
konsumpcyjnych
-
tendencje do koncentracji
produkcji
przemysłowej
oraz
wzrost
wpływów
monopoli
ponadnarodowych,
- mechanizm wychodzenia z kryzysu: wprowadzenie nowych technik i technologii obniżających
koszty własne, modernizacja aparatu wytwórczego, szybszy wzrost dóbr inwestycyjnych, wysoki
poziom cen monopolowych,
- chroniczne bezrobocie: w Stanach Zjednoczonych 25% zatrudnionych, w Niemczech 43%
zatrudnionych,
e. kryzys rolny
- spadek dochodowości rolnictwa. Przyczyny: spadek popytu i cen na produkcję rolną ok.
64%, rozwieranie się nożyc cen na produkty rolne i przemysłowe - ceny na produkty rolne
kształtowane na wolnym rynku, natomiast na produkty przemysłowe kształtowane przez
politykę usztywniania cen monopolowych, reakcja rolnictwa kapitalistycznego na spadek popytu
i cen wzrostem produkcji rolnej - „błędne koło”,
- peuperyzacja ludności wiejskiej: spadek konsumpcji, podaż głodowa,
- ograniczenie wydatków inwestycyjnych w rolnictwie i uwstecznienie w agrotechnice:
zmniejszenie stosowania nawozów sztucznych, np. w 1929-1932 w rolnictwie światowym
zmniejszono zużycie superfosfatu o 50%, we Francji o 70%, w Niemczech o 90%, Włoszech o
60%. Zmniejszono wydatki na zakup maszyn rolniczych. W efekcie produkcja tych maszyn
spadła w okresie kryzysu o 50% w Danii, o 60% w Szwecji, w Australii o 60%, w Polsce nawet o
98%,
- zmiana w strukturze produkcji: zmniejszenie upraw przemysłowych, jak np. buraków, oraz
zwiększenie upraw spożywczych, jak np. kartofli,
f. ograniczenie wymiany międzynarodowej
- spadek wartości obrotów handlowych o 2/3,
- dominacja protekcjonizmu celnego: aktywizacja eksportu za pomocą cen dumpingowych niższych od cen światowych czy krajowych, tendencje autarkiczne i wprowadzanie wysokich ceł
ochronnych, zerwanie z zasadą liberalizmu w handlu. Stany Zjednoczone 1930 i Anglia 1931
wprowadziły wysokie cła wwozowe dochodzące do 1/3 wartości sprowadzanego dobra,
- pogorszenie się relacji terms of trade dla państw rolniczych i surowcowych. Korzyści
eksporterów artykułów przemysłowych,
g. załamanie systemów walutowych państw kapitalistycznych: zawieszenie wymienialności
pieniądza krajowego na złoto bądź obniżenie pokrycia pieniądza złotem, np. Anglia 1931,
Kanada 1931, Stany Zjednoczone 1933, Włochy 1935, Francja 1936.
5. Poprawa koniunktury i wzrost gospodarczej roli państwa 1934-1939
a. rozwój przemysłu:
- osiągnięcie w 1937 poziomu produkcji przemysłowej z 1928 szczególnie dynamiczny wzrost
produkcji w Japonii, Szwecji, Danii, Norwegii oraz powolny i niższy od przedkryzysowego wzrost
w Stanach Zjednoczonych, Francji, Belgii,
- kontynuacja zmian strukturalnych w przemyśle z okresu przedkryzysowego. Szybki wzrost
tzw.
nowych
gałęzi
samochodowego.
-
Wzrost
chemicznej,
wydobycia
elektrotechnicznej,
ropy
naftowej
i
lotniczej,
produkcji
w
Europie
energii
przemysłu
elektrycznej
w
hydroelektrowniach,
- dalsza koncentracja i monopolizacja głównie w nowych gałęziach przemysłu związanych z
postępem naukowym i technicznym,
b. rozwój rolnictwa
- stopniowa poprawa koniunktury produkcji rolnej: wzrost i utrzymanie się nożyc cen,
przekroczenie poziomu produkcji przedkryzysowej podstawowych artykułów żywności i hodowli.
Struktura produkcji rolnej wg kontynentów- Europa 30%, Ameryka 25%, Azja 27%, Afryka 4%,
Australia i Oceania 3% ogólnej produkcji światowej,
- Europa importem żywności i surowców rolnych z Ameryki i dominiów brytyjskich,
c. ograniczony rozwój handlu międzynarodowego: wzrost obrotów nie osiągnął rozmiarów
sprzed kryzysu, w 1938 40% obrotów w stosunku do 1929. Przyczyny: wzrost projekcjonizmu i
spadek możliwości płatniczych krajów rolniczych
- supremacja w handlu światowym. Udział poszczególnych państw w obrocie światowym w
1938: Anglia 20%, drugie miejsce Stany Zjednoczone, a następne Niemcy, Francja, Japonia.
Wśród państw-eksporterów utrzymała się struktura sprzed kryzysu. Największy udział miały
Stany Zjednoczone, a następnie Anglia, Niemcy, Japonia i Kanada, Francja, Belgia,
- w strukturze handlu poszczególnych krajów kapitalistycznych utrzymała się następująca
struktura: w Europie, Stanach Zjednoczonych i Japonii w eksporcie dominowały wyroby gotowe i
półfabrykaty, a w imporcie surowce,
d. zmiany na rynku kapitałów
- zmiana kierunku przepływów kapitałów; Stany Zjednoczone w 1939 zmieniły
się z wierzyciela w dłużnika Europy.
Przyczyny polityczne:
- wzrost ekspansji kapitałów na obce rynki. W inwestycjach zagranicznych dominacja Anglii,
- struktura eksportu kapitału za granice wg krajów: Anglia - głównie w krajach należących do
imperium, a tylko 18% w Europie, Stany Zjednoczone głównie w Ameryce, a w Europie 25%,
Francja w Afryce i Europie, Japonia głównie w Azji,
e. ogólna charakterystyka interwencjonizmu państwowego (patrz R. XIII, p.2)
- przejawy interwencjonizmu państwowego w okresach wcześniejszych: merkantylna polityka
państwa dla ochrony przemysłu przez politykę ceł i bezpośrednią działalność gospodarczą,
polityka neoprotekcjonizmu pod koniec XIX w. - Niemcy i Rosja. Wzmożenie oddziaływania
Niemiec i Francji na gospodarkę w czasie I wojny światowej,
- przyczyny interwencji państwa w życie gospodarcze: przekonanie, że liberalizm ekonomiczny
nie jest w stanie zapewnić samorzutnego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, doświadczenia
kryzysu i gospodarki radzieckiej planowego kierowania gospodarką, zwycięstwo poglądu, że
tylko rząd jest w stanie przeciwdziałać dysproporcji w gospodarce między wielkością produkcji a
możliwościami nabywczymi ludności, konieczność ingerencji państwa w roli mediatora, jako siły
trzeciej, w konflikty społeczne, np. między pracodawcami a pracownikami, w niektórych
państwach wynikało to z tendencji mocarstwowych i nacjonalistycznych,
- teoretyczne założenia interwencji państwa w życie gospodarcze Johna Maynarda Keynesa
1892-1946: stała interwencja państwa w życie gospodarcze w formie pośredniej i bezpośredniej.
Interwencja pośrednia mająca na celu powiększenie popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego
poprzez interwencję celną, kredytową, bankową, kontrole cen niektórych towarów, zwalczanie
bezrobocia. Interwencja bezpośrednia - etatystyczna: wzrost inwestycji publicznych
nieprodukcyjnych w dziedzinie infrastruktury, powiększające się zatrudnienie, płace, popyt
konsumpcyjny,
- praktyka interwencjonizmu państwowego w Stanach Zjednoczonych, 1932, za prezydenta
F.D. Roosvelta. Nowy ład: dewaluacja dolara 1933, pomoc dla rolnictwa w formie wypłat
odszkodowań za ograniczenie obszaru upraw i żywego inwentarza, kredyty dla rolnictwa, ustawa
o uzdrowieniu przemysłu i podjęcie szerokiego
frontu robót publicznych 1933, np. zagospodarowanie rzeki Tennesse, korzystniejsze dla
robotników umowy zbiorowe i ubezpieczenia emerytalne,
- praktyka interwencjonizmu państwowego w państwach faszystowskich. Metoda - ogólne
nakręcanie koniunktury gospodarczej przez militaryzację.
Niemcy: likwidacja bezrobocia i podniesienie siły nabywczej społeczeństwa przez forsowanie
inwestycji w przemyśle zbrojeniowym - budowa autostrad, lotnisk itd Tendencje autarkiczne -
rozwój deficytowych w Niemczech produktów, jak benzyna syntetyczna. Aktywizacja rozwoju
rolnictwa dla osiągnięcia samowystarczalności
- dofinansowanie rolnictwa, zlikwidowanie
związków zawodowych i utworzenie Arbeitsfrontu zrzeszającego robotników i kapitalistów.
Japonia: ekspansja Japonii w Azji - program „Wielkiej Azji”. Przyczyny: opanowanie rynków
zbytu i źródeł surowców Azji oraz spadek handlu zagranicznego. Państwo rozwijało intensywnie
przemysł zbrojeniowy, zwiększyło kontrole handlu i finansów, organizowało eksploatację
terenów podbitych. Racjonalizacja produkcji przez 5-letni plan gospodarczy. Symbioza interesów
państwa i monopoli. Włochy: daleko posunięta autarkia, ingerencja państwa przez system
korporacyjny. Rada korporacyjna, 1930, ograniczała swobodę kapitału i pracy, wprowadzała
obowiązkowe rozjemstwo, stworzono jedną organizację dla robotników i
pracodawców.
Podstawowe zadanie - planowanie i kierowanie życiem gospodarczym. Polityka etatystyczna.
Militaryzacja gospodarki i podporządkowanie jej ekspansji zagranicznej, np. Abisynia, Libia.
XVI. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARCZEGO
POLSKI 1918-1939
1. Warunki rozwoju gospodarczego Polski
a. zróżnicowanie poziomu gospodarczego poszczególnych części terytorium Polski
- wyższy poziom gospodarki i bardziej rozwinięta struktura w części zachodniej oraz zacofanie
gospodarki w części wschodniej i południowo-wschodniej,
b. odbudowa ze zniszczeń wojennych, np. w wyniku działań wojennych na obszarze Polski
uległo zniszczeniu 40% budynków w miastach,
c. kształtowanie się systemu społeczno-politycznego państwa. Uchwalenie w 1921 konstytucji
burżuazyjno-demokratycznej,
d. konieczność integracji
- społecznej: wg spisu ludności z 1921 ludność polska stanowiła 69,2% ogółu ludności. Duże
zróżnicowanie pod względem majątkowym, kulturalnym i cywilizacyjnym poszczególnych klas i
warstw społecznych,
- terytorialne: walka o granice państwa, ostateczne ustalenie granic na Śląsku w 1921, na
wschodzie 1921, a na południowym wschodzie dopiero w 1923. Kształtowanie systemu
komunikacyjnego, systemu prawnego, systemu pieniężnego i podatkowego,
e. strukturalne cechy kapitalizmu w Polsce
- wadliwa struktura agrarna charakteryzująca się dominacją obszarników we władaniu ziemią
oraz ogromna ilość drobnych gospodarstw chłopskich (patrz
R.XVII).
- nikłość kapitału rodzinnego i słabość banków „kapitalizm bez kapitału” (patrz R.XVIII),
2. Odbudowa gospodarcza 1918-1923
a. wzrost produkcji przemysłowej, napływ kapitałów obcych. Koniunktura inflacyjna,
b. reforma rolna 1920 (patrz R.XVIII p.4-5)
c. przejawy i przyczyny inflacji: gospodarka wojenna - ok. 50% wydatków budżetowych
przeznaczono na potrzeby armii, słabość kapitału wewnętrznego, spłata długów zagranicznych,
rosnący deficyt budżetowy, w którym wydatki były 3-krotnie wyższe od wpływów, deficytowość
przedsiębiorstw państwowych, np. kolei,
- polityka inflacyjna rządu: druk marek polskich podstawowym źródłem dochodów budżetu. W
1923 1 dolar amerykański równał się 6 milionom marek polskich. Inflacja ożywiła działalność
inwestycyjną, obniżyła koszty produkcji i podniosła konkurencyjność na rynkach zewnętrznych.
Inflacja przejęła funkcję systemu podatkowego - spadek wartości pieniądza był większy niż
wzrost płac nominalnych. Ten swoisty podatek stanowił 3/4 wpływów budżetowych, w tym 40%
spadło na masy pracujące. Ceny w Polsce w przeliczeniu na walutę wymienialną były niskie, co
dawało eksporterom premię eksportową i hamowało import. Spadek płacy realnej i wzrost walki
klasowej, szczególnie w 1923 r.
3. Przejawy stabilizacji gospodarczej 1924-1925
a. stabilizacja w gospodarce kapitalistycznej na świecie (patrz R.XV, p.3)
b. reforma skarbowa 1924: powołanie Banku Polskiego, wprowadzenie nowej waluty „złoty
polski” w relacji 1 dol. - 5,18 zł. Plan stabilizacji waluty: oszczędności budżetowe, wprowadzenie
progresywnego podatku majątkowego w walucie wymienialnej - frankach szwajcarskich „sięgnięcie do kieszeni kapitalistów”, interwencja giełdowa - wyprzedaż dolarów i funtów za
marki polskie. Zniesienie dopłat do kolei. Osiągnięcie równowagi budżetowej,
c. pożyczki stabilizacyjne kapitału włoskiego, szwedzkiego i amerykańskiego,
d. reforma rolna 1925r. (patrz R.XVIII, p.4-5)
e. pogorszenie się koniunktury gospodarczej. Przyczyny: spadek wytwórczości przemysłowej i
zatrudnienia w wyniku likwidacji premii eksportowej, wojna celna między Polską a Niemcami,
ujemny bilans płatniczy, spadek wpływów budżetowych od kapitalistów do 20% z tytułu podatku
majątkowego,
f. poprawa koniunktury: otwarcie rynku skandynawskiego dla węgla i dodatni bilans płatniczy,
spadek kursu złotego do dolara i wprowadzenie premii eksportowej.
4. Ożywienie gospodarki polskiej 1926-1929
a. ożywienie gospodarki polskiej pod wpływem prosperity gospodarki kapitalistycznej (patrz
R.XV, p.3)
b. wzrost produkcji przemysłowej i eksportu, inwestycji
- przejawy postępu technicznego: opracowanie przez Stefana Bryłę metod spawania wielkich
konstrukcji metalowych, uruchomienie na licencji FIATA produkcji polskiego samochodu, 1926r.
- modernizacja przemysłu,
- budowa portu w Gdynii 1925, fabryki nawozów w Mościcach, budowa magistrali węglowej
Górny Śląsk - Gdynia,
- wśród inwestycji nieprodukcyjnych dużą rolę odgrywało budownictwo domów mieszkalnych i
administracyjnych,
- spadek zatrudnienia i wzrost płac realnych,
c. napływ kapitałów obcych (patrz R.XVII),
d. proces koncentracji: w latach 1926-1929 liczba karteli wzrosła z 53 do 133. W 1939 kartele
kontrolowały 40% produkcji przemysłowej kraju. Przyczyny: dążenie do przyciągnięcia kapitału
zagranicznego oraz powiększania eksportu. Największe monopole w przemyśle ciężkim.
Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych - koncern powstały z połączenia dawnej Katowickiej
Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa i Zjednoczonych Hut Królewska i Laura skupiających
20% wydobycia węgla i 50% produkcji żelaza i stali. Syndykat Polskich Hut Żelaznych opanował
100% produkcji hutniczej, kartel cementowy opanował 87% produkcji cementu, kartel
cukrowniczy opanował 90% produkcji cukru,
e. ożywienie w rolnictwie: realizacja reformy rolnej, korzystne ceny na produkty rolne i wzrost
dochodów
gospodarstw
wiejskich,
zaciągnięcie
kredytów
inwestycyjnych
i
powiększenie
wydatków na zakup ziemi. Emigracja zarobkowa.
5. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1935
a. przyczyny kryzysu (patrz R.XV p.4a),
b.
kartelizacja
w
gospodarce i
podporządkowanie licznych
przedsiębiorstw
kapitałowi
zagranicznemu
- błędna polityka rządu przejawiająca się w obstawaniu przy istniejącym parytecie pieniądza.
Polityka deflacyjna zamiast łagodnej inflacji,
- wadliwa struktura agrarna i przeludnienie wsi (patrz R.XVIII p.4),
b. specyficzne cechy kryzysu w Polsce: zaczął się stosunkowo wcześnie, w stosunku do innych
państw spadek produkcji przemysłowej, Dn i zatrudnienia był
najgłębszy, poprawa koniunktury zaczęła się najpóźniej, bo w 1935,
c. przejawy kryzysu
- w latach 1928-1932 produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 38%, spadek produkcji węgla
o 38%, surówki żelaza o 72%, żelaza o 88%, stali o 59%, cementu o 65%. Najwyższy w
przemyśle maszyn rolniczych - w produkcji młockarni o 93%, bron o 97% i pługów o 80%,
-wysoki spadek działalności inwestycyjnej: w okresie 1928-1932 o 32%, produkcji materiałów
budowlanych o 33%. Skutek: dekapitalizacja majątku produkcyjnego. Spadek Dn o 52% w
1935. Zahamowanie postępu technicznego,
- skurczenie się rynku wewnętrznego: roczny dochód na głowę mieszkańca wsi zmniejszył się
2,5-krotnie, a poza rolnictwem 2-krotnie. Szczególnie skurczył się rynek wiejski, ponieważ ok.
70% ludności Polski utrzymywało się z rolnictwa,
- rozwój karteli i ich polityka śrubowania cen na rynku wewnętrznym, ograniczenia produkcji
oraz eksport po cenach dumpingowych na rynek zagraniczny; w 1934 cena cukru na rynku
wewnętrznym wynosiła 141 zł, a na zagranicznym 17 zł,
- polityka rządu wobec karteli: wspieranie w latach 1927-1933 kartelizacji przemysłu w celu
zachęcania do napływu kapitału zagranicznego, osiągnięcia stabilizacji gospodarczej oraz
powiększenia eksportu poprzez premie eksportowe i stosowanie cen dumpingowych,
- odpływ kapitału zagranicznego (patrz R.XVII),
- ograniczenia płac i świadczeń socjalnych,
- spadek zatrudnienia w 1932 o 25% - bezrobocie całkowite, zmniejszenie liczby dniówek bezrobocie częściowe,
- zmniejszenie obrotów w handlu zagranicznym: w latach 1929-1934 spadły o 30%. Dzięki
ograniczeniom importowym bilans handlowy był dodatni, ale hamowało to rozwój gospodarki.
Spadek udziału Polski w światowej produkcji przemysłowej z 0,7% w 1928 do 0,5% w 1932,
- kryzys rolny. Rozwarcie nożyc cen (patrz R.XV, p.4e). W 1934 rolnik mógł kupić o połowę
mniej niż w 1928 za sprzedaż tych samych produktów. Nożyce nr 1: ceny na produkcję rolną
były kształtowane na rynku, natomiast na przemysłowe na zasadzie ceny monopolowej skartelizowanej. Spadkowi cen produkcji rolnej towarzyszą wzrost produkcji i podaż sezonowej.
Nożyce nr 2 obniżenie cen produktów rolnych wynikało z wielostopniowego i spekulacyjnego
pośrednictwa handlowego między rolnikiem a rynkiem. Spadek zapotrzebowania na produkty
rolne ze strony przemysłu, handlu zagranicznego i konsumpcji ludności nierolniczej. Spadek
dochodowości gospodarstw rolnych: w latach 1928-1934 z 1 ha ziemi chłopskiej czysty dochód
zmniejszył się z 214 zł do 22 zł. W tym okresie poważnie zmniejszyły się wydatki inwestycyjne
wsi - do 9% wydatków w 1928. Duże zadłużenie gospodarstw chłopskich kredytami, spłatami i
innymi długami wywołało zjawisko podaży głodowej,
d. polityka rządu wobec kryzysu: dwa etapy. Pierwszy, w którym rząd zachowywał się biernie.
Od 1932 antykryzysowa działalność rządu: akcja
oddłużania rolnictwa i powszechne moratorium w rolnictwie 1934 - z wyjątkiem zadłużenia u
państwa i w bankach spółdzielczych pozostałe długi zostały odroczone, interwencja rynkowa
państwa - interwencyjny skup zboża, obniżenie skarteryzowanych cen na wyroby przemysłowe nowa ustawa kartelowa z 1935, rozszerzenie frontu robót publicznych, aktywizacja eksportu
przez premie eksportowe; etatyzacja - rząd przejmował na własność zadłużone, ale ważne dla
państwa przedsiębiorstwa przemysłowe, jak np. 80% akcji Wspólnoty Interesów, 75% akcji
Stoczni Gdyńskiej, 50% akcji Skarbofermu na Górnym Śląsku i inne.
6. Przejawy ożywienia gospodarczego 1936-1939
a. poprawa koniunktury: wzrost cen, dochodów i popytu w rolnictwie, wydatne zwiększenie
produkcji dóbr inwestycyjnych w przemyśle o 16%, ożywienie w handlu wewnętrznym i
zagranicznym, zlikwidowanie deficytu budżetowego 1936,
b. powiększenie się produkcji przemysłowej w latach 1928-1938 o 19%,
c. wzrost Dn w latach 1928-1939 o ok. 16%,
d. umiarkowany wzrost zatrudnienia poza rolnictwem i osiągnięcie w 1937 stanu a 1928.
Utrzymanie się bezrobocia. Poza rolnictwem poszukiwało pracy w 1936 ok. 943 tys. osób, a w
1939 ok. 670 tysięcy osób. Ze względu na niskie ceny artykułów rolnych nastąpił wzrost płacy
realnej w przemyśle w latach 1929-1939 o 130%,
e. interwencja państwa w celu ożywienia gospodarki (patrz R.XV, p.4e)
- główne kryteria polityki inwestycyjnej rządu: wzmocnienie obronności kraju, industrializacja
jako sposób na rozładowanie dysproporcji między Polską A i B, aktywizacja biernych obszarów
oraz rentowność procesów gospodarczych,
- czteroletni plan inwestycyjny rządu, poł. 1936-poł. 1939. Główne obszary działalności
inwestycyjnej: budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozbudowa portu w Gdyni,
inwestycje kolejowe. Na inwestycje przeznaczono ok. 27% ogólnych wydatków budżetowych i
pozabudżetowych. W związku z niebezpieczeństwem wojny rósł udział inwestycji wojennych - w
1939 wynosił 50%,
- kryteria lokalizacji COP: względy obronności - z dala od granicy wschodniej i zachodniej,
obszar o ogromnym przeludnieniu agrarnym - rezerwa siły roboczej, źródła energii - nafta, gaz
ziemny, siła wodna, surowce,
- 15-letni plan rozwoju gospodarczego. Etapy: 1939-1942 rozwój potencjału obronnego,
1943-1945 rozwój komunikacji, 1946-1948 poprawa sytuacji wsi, 1949-1951 uprzemysłowienie
i urbanizacja, 1952-1954 wyrównanie dysproporcji między Polską A i B,
- etatyzacja,
- w polityce walutowej odejście od polityki deflacyjnej 1936. Wprowadzenie dekretu o zakazie
wymienialności waluty na złoto.
XVII. KAPITAŁY ZAGRANICZNE W GOSPODARCE POLSKI 1918-1939
1. Przyczyny napływu kapitału zagranicznego do Polski
a. przyczyny zewnętrzne (patrz R.XIII, p.6),
b. tradycje inwestowania niektórych grup kapitałowych na ziem c. Słabość kapitału rodzimego.
Polityka rządu opierania się na kapitale zagranicznym,
d. ze względu na polityczną sytuację Polski rząd widział w kapitale zagranicznym gwaranta
niepodległości Polski.
2. Formy napływu kapitału
a. najbardziej stosowaną i bezpośrednią formą było wykupywanie udziałów w spółkach
akcyjnych. Holdingi,
b. pożyczki zaciągane przez rząd,
c. zawoalowanie formy, np. bezpośrednie lokaty kapitałów w przemyśle poprzez kredytowy
zakup surowca czy maszyn,
3. Etapy napływu kapitału
a. 1919-1921: pożyczki rządowe na cele militarne i aprowizacyjne, głównie w formie
towarowej,
b. 1922-1923: trudności w uzyskaniu pożyczek. Na górny Śląsk napływa kapitał francuski
sprowadzany przez rząd w miejsce kapitału niemieckiego w formie udziału w spółkach
akcyjnych,
c. 1924-1926: pożyczki stabilizacyjne,
d. 1926-1929: okres największego napływu kapitału zagranicznego, głównie amerykańskiego.
Napływ kapitału także w formie bezpośrednich lokat w przemyśle,
e. 1929-1934: dominuje odpływ kapitału, odsetek i zysków,
f. 1935-1939: okres ten nie przynosi wzrostu lokat w Polsce. Zgodnie z konwencją genewską
1922, w 1937 minął okres wykupu niemieckich przedsiębiorstw, które
połączyły się z kapitałem francuskim bądź niemieckim.
4. Znaczenie kapitału zagranicznego w gospodarce polskiej
a. udział kapitału w spółkach akcyjnych - wg oficjalnych statystyk wynosił 33,3% w 1929, 40%
w 1937,
b. kapitały te opanowały kluczowe gałęzie przemysłu, w 1933 ich udział wynosił np. w
hutnictwie cynku 95%, hutnictwie żelaza 85%, górnictwie węgla 54%, przemyśle naftowym
85%, w gazowym i energetycznym 75%,
c. w poszczególnych gałęziach produkcji kapitały obce opanowały przedsiębiorstwa największe
i najbardziej dochodowe. W 1929 kapitały zagraniczne dysponowały 33,3% akcji, ale ich udział
w zyskach wynosił 50%.
5. Struktura kapitału zagranicznego wg krajów: w stosunku do całego zagranicznego kapitału,
udział kapitału francuskiego 25,8%, niemieckiego 25%, amerykańskiego 21,5%, belgijskiego 9,4%, angielskiego - 4,9%,
a. charakterystyka kapitału francuskiego
- tradycje sprzed 1914 (patrz R.XIV, p.b),
- utrata lokat kapitału w Rosji i szukanie rekompensaty w Polsce,
- umacnianie polsko-francuskiego sojuszu. Swobody wkraczania do przemysłu: tworzenie
francusko-polskich spółek akcyjnych w miejsce niemieckich przedsiębiorstw państwowych, np.
Skarboferm w górnictwie węglowym i Tarnoferm w przemyśle metali niezależnych. Ułatwienie
przez
rząd
polski
kapitałowi
francuskiemu
przejmowania
udziału
w
przedsiębiorstwach
niemieckich, które po 1937 miały być wykupione przymusowo,
b. kapitał amerykański: w latach 1926-1929 przyjął około 40% udziałów w przemyśle
górnośląskim.
Rząd
udzielał
przywilejów
kapitałowi
amerykańskiemu.
W
1926
koncern
Harrimana przejął 51% udziałów największego przedsiębiorstwa przemysłu cynkowego S.A.
Giesches Erben. W 1929 utworzono w Nowym Jorku holding jednoczący kapitał Harrimana,
Rockefelera i Dodge’a oraz kapitały niemieckie, kontrolowany przez koncern „Wspólnota
interesów” - ok. 20% produkcji węgla i 50% produkcji żelaza i stali,
c. kapitał niemiecki
- stan posiadania utrzymany został przez łączenie się w spółkach akcyjnych z innymi
kapitałami, np. kapitałem amerykańskim, z którym połączone zostały udziały S.A. Giersches
Erben.
6. Wpływ kapitałów obcych na gospodarkę polską
a. bezpośredni
- ujemny bilans ruchu kapitałów zagranicznych: napłynęło (pożyczki, udziały) 3 195 mln,
odpłynęło (procenty i dywidenty) 3 703 mln zł, spłata kapitałów 1,8 mln zł. Ujemne saldo
wynosiło 2 mld 308 mln zł,
- ujemny bilans płatniczy wskutek odpływu zysków, co zmuszało rząd do forsowania eksportu
za wszelką cenę przy pomocy premii eksportowych i cen dumpingowych,
- odpływ zysków za granicę osłabiał akumulację wewnętrzną. Odpływ przekraczał kapitalizację
wewnętrzną - wkłady prywatne w papierach wartościowych, przyrost majątku spółek akcyjnych
itp. Przekazane za granice zyski obcego kapitału sięgały 30-40% kapitalizacji wewnętrznej,
b. pośrednie
- kapitały zagraniczne traktowały Polskę jako źródło wysokich zysków. Prowadziły gospodarkę
rabunkową - unikanie inwestycji, remontów, konserwacji maszyn i urządzeń. Prowadziło to do
dekapitalizacji majątku produkcyjnego,
- eksploatacja polskiego robotnika przez podwyższenie wydajności pracy, zmniejszenie załogi
przedsiębiorstw i minimalny wzrost płac. Koncern Harrimana wprowadził nowy system
organizacji pracy, w wyniku czego wydajność wzrosła o ok. 150%,
- przedsiębiorstwa opanowane przez kapitał obcy były kierowane przez obcy personel kosztem
polskich
inżynierów
i
ekonomistów,
np.
w
jednym
z
największych
przedsiębiorstw
włókienniczych w Polsce, „Częstochowiance”, na 15 etatów kierowniczych tylko dwa zajmowali
Polacy, a resztę Francuzi,
- rosnące wpływy polityczne kapitału zagranicznego w Polsce. W ramach nadzorczych spółek
akcyjnych
opanowanych
przez
kapitał
zagraniczny
zasiadali
wyżsi
urzędnicy,
jak
np.
wicemarszałek Sejmu Hipolit Gliwic i przewodniczący klubu poselskiego BBWR Janusz Radziwił w
radzie nadzorczej koncernu Wspólnota Interesów,
- Polska, jako miejsce lokat kapitału zagranicznego, zajmowała podrzędne miejsce. W
stosunku do ogółu inwestycji zagranicznych kapitału amerykańskiego na świecie udział Polski
wynosił 1,1% co planowało Polskę na 20 miejscu. Udział tego kapitału natomiast w kapitale
zagranicznym w Polsce wynosił 21,5%.
XVIII. STRUKTURA AGRARNA W POLSCE 1918-1939
1. Istota struktury agrarnej. Udział gospodarstw poszczególnych kategorii wielkości w ogólnej
powierzchni użytków rolnych. Struktura agrarna jest wyrazem społeczno-ekonomicznym
organizacji w rolnictwie: wskazuje możliwości produkcyjne, wydajność, możliwość wykorzystania
technicznego uzbrojenia pracy, form władania ziemią.
2. Zasadnicze typy zmian w strukturze agrarnej
a. koncentracja i dekoncentracja względna,
b. koncentracja i dekoncentracja bezwzględna,
3. Ewolucja struktury agrarnej na ziemiach polskich i w Polsce (patrz R.XI, p.2-4),
a. od uwłaszczenia do przełomu XIX i XX w.,
b. okres do końca I wojny światowej (patrz R.XI, p.4)
c. okres niepodległości Polski.
4. Zmiany w strukturze agrarnej 1918-1939
a. uwarunkowania zmian
- historyczne: powolne przeobrażenia w strukturze agrarnej w okresach poprzednich i
zróżnicowanie w poszczególnych zaborach,
- wynikające z czynników ekonomicznych: niski stopień uprzemysłowienia i mała chłonność
przemysłu na siłę roboczą. Płytki rynek zbytu na płody rolne i artykuły
przemysłowe. Konsumpcyjny charakter produkcji gospodarstw mało- i średniorolnych - celem
produkcji gospodarstwa było zaspokojenie w żywność rosnącej liczbowo rodziny oraz uzyskanie
nadwyżki na spłatę długów. Cena ziemi stale rosła,
- wynikające ze stosunków demograficznych: w okresie międzywojennym
ludność zwiększyła się o ok. 8 mln. Około 73% ludności mieszkało na wsi. W latach 1922-1938
odpływ ludności do miast wyniósł 1,6 mln. osób, co stanowiło tylko 25% przyrostu naturalnego
wsi. Wyemigrowało około 2 mln osób za granicę, równocześnie powróciło zza granicy 1 mln
osób. W związku z tym na wsi rosła liczba ludności rolniczej o 3,5 mln oraz ludność zbędna.
Ludność zbędna wg szacunków wynosiła 2,5 mln. 8 mln. osób,
- niskiego poziomu rozwoju gospodarczego: w okresie międzywojennym Dn w stosunku do
1914r pozostał na tym samym poziomie. Polska była krajem rolniczo-przemysłowym,
b. polityka agrarna w okresie międzywojennym
- reforma rolna 1920 r.
- reforma rolna 1925 r.
- program rozwoju rolnictwa 1937-1939.
5. Przejawy zmian struktury agrarnej 1920-1939
a. przesunięcia w strukturze posiadania ziemi
- zmniejszył się udział własności obszarniczej z 33% do 25,8% oraz państwowej i kościelnej z
17,7% do 16,2%. Własność chłopska powiększyła się o 14,5% do 58% ogółu użytków rolnych,
b. efekty reformy rolnej: objęła 22% powierzchni kraju, rozparcelowano 265 mln ha ziemi, co
stanowiło zaledwie 19% powierzchni ogólnej i 7% użytków rolnych należących do własności
obszarniczej. Zwiększyła się o 30% liczba gospodarstw chłopskich, w tym szczególnie liczba
gospodarstw drobnotowarowych od 0-5 ha o 70% (patrz R.XXIII,2),
XIX. ROZWÓJ GOSPODARCZY ZSRR 1917-1941
Etapy rozwoju gospodarczego Związku Radzieckiego
żywności na zasadzie „kto nie pracuje, ten nie je”,
a. 1917-pocz. 1918 - podstawowe reformy społeczno-gospodarcze: dekret o pokoju i o ziemi,
nacjonalizacja banków, transportu kolejowego, handlu
zagranicznego, wielkich przedsiębiorstw przemysłowych oraz zapoczątkowanie elektryfikacji
kraju,
b. 1918-1920 - komunizm wojenny: podporządkowanie gospodarki potrzebom frontu gospodarka wojenna.
Próba
urzeczywistnienia
marksowskiej
idei
regulowania
produkcji:
ograniczenie produkcji towarowo-pieniężnej, przejmowanie nadwyżek produkcji przez państwo,
reglamentacja rozdziału c. charakter przeobrażeń: wzrost liczby gospodarstw chłopskich ogółem
był dwukrotnie większy od przyrostu ziemi. Ze względu na to, że źródłem powiększania obszaru
gospodarstw chłopskich była parcelacja ziemi obszarniczej, zmiany własności chłopskiej
przybrały charakter dekoncentracji względnej. Proces koncentracji w rolnictwie w okresie
międzywojennym dotyczył tylko gospodarstw obszarniczych.
c. 1921-1925 - Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP): normalizacja stosunków politycznych i
gospodarczych z sąsiadami, wprowadzenie mechanizmów rynkowych do produkcji i obrotu
towarowego, zniesienie obowiązkowych dostaw nadwyżek rolnych, tzw. „prodrazwiorstki”, na
rzecz podatku w naturze, dopuszczenie do współudziału kapitału zagranicznego. Reforma
walutowa 1924. Odbudowa kraju,
d. 1926-1932 - budowa podstaw gospodarki socjalistycznej
- spory wokół strategii przebudowy gospodarki radzieckiej. Poglądy Stalina, Trockiego,
Bucharina,
- industrializacja socjalistyczna ZSRR. Założenia - rozbudowa przemysłu ciężkiego w oparciu o
wewnętrzne zasoby. Realizacja według planów 1928-1932, 1933-1937 i 1938-1942, w których
przeznaczono większość nakładów inwestycyjnych na rozwój przemysłu ciężkiego. Efekty
industrializacji: powstanie nowych gałęzi przemysłu i okręgów przemysłowych, m.in. kombinaty
hutnicze - Magnitogorski, Kuźniecki, elektrownie w Dnieprze. W 1930 ostatecznie zlikwidowano
bezrobocie,
-
przebudowa
struktury
agrarnej:
likwidacja
sektora
drobnotowarowego
w
rolnictwie
radzieckim i przejście do kolektywnego rolnictwa 1930. Forsowana przy pomocy wszelkich
środków kolektywizacja w zasadzie została zakończona w 1935. Podstawowym czynnikiem
opóźniającym rozwój rolnictwa był niski stopień mechanizacji,
e. 1933-1941 - zakończenie budowy podstaw modelu gospodarki radzieckiej
- cele drugiej pięciolatki: zakończenie technicznej rekonstrukcji całej gospodarki i rozwój
przemysłu maszynowego. Rozwój współzawodnictwa pracy,
- cele drugiej pięciolatki: w związku z trudnościami z postępem technicznym w poprzednich
okresach rozwinięto bitwę o jakość,
- uznanie nadrzędności planu w gospodarce radzieckiej nad prawami ekonomicznymi, w tym
prawa wartości. Scentralizowany model zarządzania gospodarką,
- wysokie tempo wzrostu produkcji przemysłowej. Uprzywilejowanie szybszego wzrostu
wytwarzania w stosunku do produkcji środków konsumpcji.
2. Istota przeobrażeń gospodarki radzieckiej
a. własność państwowa i kołchozowa Srodk6w produkcji pod koniec drugiej pięcio1atki wynosiła
96,7%,
b. uspołecznione działy gospodarki dawały 99,6% produkcji g1obalnej przemysłu , 96,6%
g1obalnej produkcji rolnej (włącznie z osobistymi gospodarstwami kołchoźników), obejmowały
100% obrotu towarowego,
c. zdecydowana większość, bo ok. 94% zatrudnionych w Gospodarce radzieckiej , pracowała w
działach gospodarki uspołecznionej,
d. industrializacja wyprowadziła kraj z zacofania na mocarstwo przemysłowe. Szczególnie
szybki rozwój nastąpił w republikach azjatyckich. w latach 1928-1940 liczba zatrudnionych w
gospodarce uspołecznionej zwiększyła się z 11 do 31 mln osób,
e. nastąpiła szybka urbanizacja kraju: w latach 1926-1939 ludność miast podwoiła się,
f. wysokie tempo wzrostu gospodarczego zrodziło dysproporcje między wzrostem ludności i
produkcji przemysłowej a rolnictwem, między produkcją środków produkcji a produkcją towarów
powszechnego użytku, napiętymi planami a możliwościami ich realizacji,
g. system gospodarczy oparty został na scentralizowanym zarządzaniu gospodarką,
h. tendencje do autarkii gospodarki radzieckiej. W 1949 udział ZSRR w handlu światowym
spadł do 0,6%,
i. reformy systemu finansowego i monetarnego.
XX. GOSPODARKA ŚWIATOWA W OKRESIE
II WOJNY 1939-1945.
1. Przejawy przestawiania gospodarki na gospodarkę wojenną
a. maksymalny wzrost potencjału produkcyjnego i produkcji na potrzeby wojny,
- produkcja broni pancernej, lotnictwa, floty wojennej,
b. szybki postęp techniczny: kauczuk silikonowy, radar, bomba atomowa,
c. strategiczne znaczenie znaczenia wydobycia zasobów naturalnych,
d. mobilizacja siły roboczej na potrzeby gospodarki wojennej,
e. znaczny spadek produkcji dóbr bezpośredniego spożycia,
f. kontrola i stymulująca rola państwa w gospodarce wojennej.
2. Gospodarka wojenna Niemiec
a. kontrola państwa nad kierunkami inwestycji - plan 1936-1939. Ograniczenie prywatnego
dysponowania siłą roboczą, zamrożenie płac i cen, kontrola dewizowa,
b. w latach 1938-1944 nastąpił czterokrotny wzrost produkcji zbrojeniowej oraz poważny
spadek produkcji dóbr konsumpcyjnych,
c. strategia wojny błyskawicznej, jako sposób zwiększenia zasobów
surowcowych i produkcyjnych. Rabunkowe wykorzystanie potencjałów krajów podbitych,
d. mobilizacja siły roboczej: przymusowa praca jeńców, więźniów oraz werbunek w krajach
podbitych. Mobilizowanie do pracy w przemyśle właścicieli drobnych zakładów pracy,
e. podporządkowanie gospodarek krajów satelickich - Rumunia, Węgry Bułgaria, Słowacja:
umowy clearingowe, jako system rozliczeń, sprzyjały Niemcom w imporcie surowców i żywności
po cenach niższych od cen towarów przemysłowych eksportowanych do tych krajów,
f. etapy rozwoju gospodarki wojennej
- ożywienie do przełomu 1942/1943,
- spadek ogólnej produkcji przemysłowej i zmniejszenie się potencjału wojennego szczególnie
od 1944,
g. polityka gospodarcza Niemiec w krajach okupowanych
- podporządkowanie potencjału gospodarczego (bezpośrednie w Europie Wschodniej i
pośrednie w Europie Zachodniej),
- wykorzystanie zapasów na potrzeby Rzeszy i armii.
3. Gospodarka wojenna krajów kapitalistycznych koalicji antyhitlerowskiej
a. przestawienie gospodarki na produkcję wojenną dopiero z chwilą wybuchu wojny
Anglia od maja 1940: rozpoczęcie forsownych zbrojeń i militaryzacja gospodarki. Od 1940-1943
produkcja wojenna wzrosła trzykrotnie, a w 1944 jej udział w Dn wzrósł do ok. 54%. Wzrost ten
osiągnięto głównie poprzez restrukturalizację gospodarki na potrzeby zbrojenia. Nieustanny
rozwój floty wojennej i handlowej - od 1943 produkcja była wyższa od Tendencje autarkiczne
szczególnie w dziedzinie rolnictwa - zmniejszenie importu zbóż o 60%.
Mobilizacja siły roboczej - źródła: przemysł: cywilny, kobiety, młodociani, przedłużenie czasu
pracy. Ograniczenie dostaw rynkowych artykułów konsumpcyjnych i przemysłowych. Tendencje
inflacyjne. Pomoc od Stanów Zjednoczonych,
-
Stany
Zjednoczone:
wzrost
produkcji
zbrojeniowej
wzrósł
w
latach
1940-1943
dwudziestokrotnie, a udział tej produkcji w 1944 w Dn powiększył się o 46%. Produkcja
zbrojeniowa wzrosła głównie w wyniku budowy nowych fabryk zbrojeniowych. Szczególnie
szybko rozwijała się budowa floty morskiej. Produkcja żywności powiększyła się o 30%.
Mobilizacja siły roboczej. Ustawa Kongresu Stanów Zjednoczonych z 1941 tzw. Lend-Lease Act o
pomocy państwom sojuszniczym. Rozwój handlu zagranicznego,
b. skutki okresu gospodarki wojennej
- osłabienie pozycji gospodarczej Anglii: zniszczenia, zadłużenia, utrata rynków
zbytu,
- Stany Zjednoczone objęły przodownictwo w interesie kapitalistycznym. Rozszerzyły
ekspansję na obszary dotychczasowych wpływów Anglii, Francji, Niemiec, Włoch, Japonii.
Eksport wzrósł trzykrotnie. Światowe centrum finansowe przesunęło się z Londynu do
Waszyngtonu. Ze względu na wzrost zapotrzebowania na surowce i żywność nastąpiło
przyśpieszenie rozwoju krajów leżących poza zasięgiem wojny: Kanada, Australia.
4. Gospodarka wojenna w Związku Radzieckim
a. gospodarka radziecka opierała się nadal na zasadach planowania dostosowanego do
potrzeb wojny,
b. okresy gospodarki wojennej
- okres pierwszy: od VI do XI 1941, w którym gospodarka radziecka poniosła ciężkie straty 50% potencjału przemysłowego i 40% ludności, produkcja obniżyła się o 48%. Ewakuacja na
wschód zakładów przemysłowych i robotników. Ewakuacja objęła 1523 zakłady zlokalizowane na
Uralu, w republikach środkowoazjatyckich oraz na Syberii,
- okres drugi: w ciągu 1942, tj. Najgłębszej ekspansji Niemiec. Opracowano ogólny plan
przyśpieszonej rozbudowy potencjału obronnego. Zmiany podziału Dn na rzecz akumulacji i
wydatków
na
cele
wojenne:
nastąpił
dynamiczny
wzrost
produkcji
maszyn,
wyrobów
metalurgicznych i wydobycia surowców do poziomu z 1940. Ograniczono do minimum wydatki
na produkcję środków konsumpcji: udział wydatków na tę produkcję wynosił tylko 36% Dn,
-
okres
trzeci:
od
1943,
kiedy
to
nastąpił
największy
wzrost
produkcji
przemysłu
zbrojeniowego. Ogólny wzrost produkcji przemysłowej osiągnął poziom z 1940. Szeroki zasięg
przybrała mobilizacja siły roboczej: powszechność pracy kobiet i młodocianych oraz osób
starszych. Dotkliwe braki żywności i niedostatki aprowizacyjne. Związek Radziecki utracił 38%
przedwojennej produkcji zbóż. Pomoc żywnościowa głównie z Kanady i Stanów Zjednoczonych
na podstawie podpisanego w 1942 przez ZSRR Lend-Lease Act.
5. Straty i zniszczenia wojenne
a. straty ludnościowe: ok. 50 mln, w tym ZSRR - 20 mln, Polska - 6 mln, Niemcy - 6 mln,
b. straty materialne: największe zniszczenia w ZSRR, Polsce, Jugosławii i na Węgrzech, poza
Europą: w Chinach.
XXI. STOSUNKI GOSPODARCZE NA ZIEMIACH POLSKICH
W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
1. Zmiany terytorialne w wyniku II wojny światowej
a. obszary na zachód od Bugu były okupowane przez Niemcy - 48% byłego
terytorium Polski i 63% ludności. Obszary zachodniej i środkowej Polski zostały włączone do
Rzeszy, z pozostałej utworzono Generalne Gubernatorstwo (X 1939),
b. obszary na wschód od Bugu zostały przyłączone do ZSRR (IX 1939) - 50% terytorium
przedwojennej Polski i 36% ludności,
c. ustanowienie dla tych terenów odrębnej administracji, przepisów celnych i
dewizowych. 2. Plany niemiecki wobec ziem polskich
a. polityka ludnościowa: germanizacja, eksterminacja, wysiedlanie, masowe egzekucje i
wyniszczenie, eksploatacja siły roboczej,
b. eksploatacja majątku narodowego na potrzeby gospodarki wojennej,
c. grabież mienia i potencjału produkcyjno-usługowego,
d. zmiany stosunków własnościowych.
3. Polityka Niemiec wobec przemysłu ziem polskich
a. etapy polityki wobec przemysłu
- do rozpoczęcia wojny i napadu na ZSRR 1941: konfiskata i rabunkowy wywóz największych
fabryk i instalacji przemysłowych. W celu podniesienia produkcji na ziemiach włączonych Niemcy
prowadziły także działalność inwestycyjną na Śląsku i Pomorzu. Podobnie w COP-ie, chociaż
produkcja w Generalnym Gubernatorstwie spadła do 1/3 produkcji przemysłowej,
- od VI do 1943 traktowanie ziem polskich jako zaplecza dla frontu, stąd zmiana polityki
przemysłowej. Unikając nalotów alianckich zaczęto rozwijać na ziemiach polskich produkcję i
dostarczać
tu
surowce
i
urządzenia.
Przemysł
ciężki
przekroczył
poziom
produkcji
przedwojennej,
- od klęski pod Stalingradem ustały dostawy surowców i urządzeń przemysłowych. Od połowy
1944 zaczął się pośpieszny demontaż i ewakuacja fabryk o znaczeniu militarnym. Część fabryk
zniszczono.
4. Polityka rolna okupanta: popieranie wzrostu produkcji rolnej. Do 1943 dostarczano rolnikom
znaczne ilości nawozów sztucznych oraz ziarna selekcyjnego. Wprowadzenie przymusowych
kontyngentów. Zmiana własności: przejęcie przez Niemców dużych majątków, a na ziemiach
włączonych wszystkie gospodarstwa rolne należące do Polaków. Kolonizacja.
5. Stosunki handlowe i pieniężne
a. reglamentacja obrotu towarowego i polityka sztywnych cen. Rozwój „czarnego rynku” i cen
wolnorynkowych,
b. pod koniec 1942 Gubernia włączona została do niemieckiego obszaru celnego,
c. zlikwidowanie w 1942 Banku Polskiego. W 1940 powołany został Bank Emisyjny w Polsce,
który na miejsce złotego przedwojennego wprowadził złoty
okupacyjny, w stosunku do marki niemieckiej 2:1, a do złotego polskiego 1:1.
6. Skutki wojny
a. straty ludności: 6 mln osób, tj. Ok. 17% całej ludności, w tym ok. 3,6 mln zgładzonych,
644 tys. zabitych w działaniach wojennych,
b. skutki materialne: ok. 40% majątku narodowego, w tym zniszczenia ok. 20 tys. zakładów
przemysłowych, zniszczenie miast i osiadli, zniszczenia w rolnictwie i infrastrukturze.
XXII. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ
1945-1975
1. Przeobrażenia polityczne i społeczno-gospodarcze po drugiej wojnie światowej 1945-1949
a. nowy układ granic politycznych w Europie
- rozpad i okupacja Niemiec, okupacja 1945-1955 i niepodległość Austrii. Zmiany terytorialne
ZSRR, Polski, Czechosłowacji, Rumunii, Węgier, Bułgarii, Jugosławii,
b. powstanie systemu państw demokracji ludowej
- bezpośrednio po wojnie 1944-1948 rewolucja ludowo-demokratyczna w Albanii,
Czechosłowacji, Bułgarii, Jugosławii, Polsce, Rumunii i na Węgrzech. W 1949 powstała
Niemiecka Republika Demokratyczna, w Azji Demokratyczna Republika Wietnamu 1945 oraz
Koreańska Republika Demokratyczna 1948, Chińska Republika Ludowa 1949,
zmiany stosunków społeczno-gospodarczych i ustrojowych: kierowniczą siłą stają się partie
robotnicze; w większości krajów w 1945, a w CSR 1948 i w Rumunii 1949 przeprowadzono
reformę rolną. Nacjonalizacja przemysłu - najpóźniej w
Czechosłowacji 1948, Rumunii - 1948 i na Węgrzech 1949. Przejęcie przez państwo handlu
zagranicznego. W latach 1947-1949 zaczęto realizować kompleksowe plany gospodarcze dwu- i
trzyletnie. Likwidacja klasy burżuazyjnej i obszarniczej,
c. powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych, a w jej ramach Rady Gospodarczej i
Społecznej IV 1945,
d. rozpad koalicji antyfaszystowskiej: sprzeczności między dwoma mocarstwami - Związkiem
Radzieckim i Stanami Zjednoczonymi
- rozpad więzi gospodarczych, w tym umów o pożyczce i dzierżawie IX 1945,
- początek „zimnej wojny”: przemówienie sekretarza stanu USA Jamesa Byrnesa 1946,
zapowiadające odbudowę silnych Niemiec. Wstąpienie w Fulton, 1946, Winstona Churchila,
usztywnienie polityki ZSRR wobec Niemiec i konfliktu o Berlin 1948-1949. Wyścig zbrojeń; ZSRR
od 1949 drugim mocarstwem atomowym, utworzenie NATO. Powstanie dwóch państw
niemieckich 1949: RFN i NRD. Pełna suwerenność Japonii 1951,
- współzawodnictwo polityczne i gospodarcze: wzrost napięcia międzynarodowego i zbrojeń wojna koreańska 1950-1953, wojna w Wietnamie 1946-1954. Układ Warszawski 1955.
Tendencje odprężeniowe: zakończenie wojny koreańskiej i zakończenie działań w Wietnamie,
idea pokojowej koegzystencji po XX Zjeździe KPZR, nawiązanie stosunków dyplomatycznych
ZSRR i RFN 1955, traktat ZSRR z Austrią 1955. Wyścig zbrojeń i konflikty militarne:
Zaangażowanie się Stanów Zjednoczonych w wojnę w Wietnamie 1964, konflikt zbrojny na
bliskim wschodzie 1967, konflikt karaibski 1962.
Rozłam w światowym ruchu komunistycznym - antyradziecka polityka Chin 1966. Odprężenie w
stosunkach międzynarodowych - podpisanie przez 35 państw Europy i Ameryki w 1975
postanowień na rzecz bezpieczeństwa i współpracy.
2. Rozwój gospodarczy Europy w okresie odbudowy gospodarczej 1945-1949
a. odbudowa gospodarki radzieckiej wg planu 1946-1949: najwięcej nakładów przeznaczono
na kolej, przemysł ciężki i energetykę, już w 1948 poziom produkcji przemysłowej przekroczony
został o 18% produkcji przedwojennej. Zniesienie w 1947 wojennego systemu kartkowego.
Wolniejsza odbudowa rolnictwa; dopiero w 1950 produkcja rolna osiągnęła stan przedwojenny,
b. odbudowa w państwach demokracji ludowej: w latach 1948-1949 we wszystkich krajach
poziom produkcji przemysłowej był wyższy od przedwojennego, natomiast odbudowa rolnictwa
postępowała wolniej - globalna produkcja rolna byłą niższa niż przed wojną,
- poziom rozwoju gospodarczego krajów demokracji ludowej był bardzo zróżnicowany:
przyjmując poziom Dn na 1 mieszkańca w Czechosłowacji w 1950 za 100 wynosił on w NRD
79,2, na Węgrzech - 68,1, w Polsce - 64,3, w ZSRR - 59,7, w Bułgarii 44,7, w Rumunii - 34,8,
- wzajemna współpraca krajów demokracji ludowej oraz pomoc ekonomiczna i techniczne
ZSRR. W 1949 powołano Radę Wzajemną Pomocy Gospodarczej w celu rozwijania wzajemnych
więzi gospodarczych,
- w odbudowie
istotnej pomocy udzieliła UNRA - Administracja Narodów Zjednoczonych do
Spraw Pomocy i Odbudowy od 1943,
- tendencje autarkii gospodarczej, odrzucenie pomocy wg planu Marshalla,
c. odbudowa gospodarki krajów kapitalistycznych
- po zakończeniu wojny Stany Zjednoczone największym producentem, eksporterem i
bankierem świata,
- zniszczenia w gospodarce oraz zadłużenia Europy zachodniej wobec Stanów Zjednoczonych,
- przejawy odbudowy gospodarczej. Pomoc Stanów Zjednoczonych: bezpośrednie formy
pomocy Europie zachodniej: sprzedaż po cenach zaniżonych lub bezpłatne rozdzielnictwo
zapasów, pomoc UNRA, pomoc społeczeństwa
amerykańskiego. Pośrednie formy podniesienia poziomu gospodarczego: wzrost eksportu
towarów Stanów Zjednoczonych oraz dążenie do liberalizacji handlu międzynarodowego utworzenie w 1947 w Genewie Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT). Do GATT z
krajów demokracji ludowej przystąpiły Czechosłowacja i Jugosławia, a od 1955 Polska.
Utworzenie w 1945 Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju celem udzielenia członkom
kredytu długoterminowego: kraje socjalistyczne uczestniczyły krótko w jego
działalności. W
1945 powołano celem stabilizacji waluty i kursów walutowych Międzynarodowy Fundusz
Walutowy - kraje socjalistyczne, oprócz Jugosławii, wycofały się z udziału. Plan Marshalla 1947:
przyśpieszenie odbudowy gospodarczej Europy. Plan realizowano w latach 1948-1952, w wyniku
czego
kraje
Europy
Zachodniej
otrzymały
w
formie
towarów
i
kredytów
od
Stanów
Zjednoczonych ok. 17 mld dolarów. W 1949 nastąpiła w tych krajach stabilizacja waluty.
Związek Radziecki i kraje demokracji ludowej nie skorzystały z tych kredytów,
- odbudowa gospodarki niemieckiej w części zachodniej: włączenie Niemiec zachodnich do
planu
Marshalla
i
napływ
kapitału
amerykańskiego,
zaprzestanie
demontażu
fabryk
i
dekartelizacji, odbudowa i modernizacja przemysłu. Wzrost siły roboczej w wyniku napływu
przesiedleńców niemieckich z Polski i Czechosłowacji,
- zwiększona interwencja państwa w życie gospodarcze: staje się ona obok zabiegów
antykryzysowych trwałym elementem polityki gospodarczej. Wzrost tendencji etatystycznych we
Francji, Anglii i Włoszech,
- odbudowa produkcji przemysłowej Europy Zachodniej zakończona została w latach 19481949, kiedy osiągnęła poziom przedwojenny,
3. Rozwój gospodarki światowej w latach 1959-1975
a. przyśpieszenie wzrostu gospodarczego
- dynamiczny wzrost przemysłu: w okresie międzywojennym produkcja przemysłowa wzrosła
2-krotnie, natomiast w latach 1950-1975 wzrosła 6-krotnie,
- przyśpieszenie produkcji rolnej: „Zielona rewolucja”,
- wysoki wzrost obrotów handlu światowego. W latach 1938-1975 wzrosły 16 razy,
- przyczyny przyśpieszenia wzrostu gospodarki świata: regulowanie rozwoju gospodarczego
przez państwo - bezpośrednie w państwach socjalistycznych i pośrednie w kapitalistycznych,
postęp techniczny w wyniku drugiej rewolucji technicznej - energia atomowa, elektronika,
maszyny liczące itd., stałe powiększanie się chłonności rynku - upowszechnienie się popytu na
dobra trwałego użytku oraz tworzenie zintegrowanych rynków, intensywne
wykorzystanie zasobów siły roboczej i zasobów naturalnych oraz rosnącej akumulacji kapitału w
krajach uprzemysłowionych i surowcowych,
b. dynamiczny rozwój gospodarczy krajów socjalistycznych
- w latach 1950-1975 Dn powiększył się wielokrotnie: najbardziej w Rumunii: 12-krotnie, w
Bułgarii 10-krotnie, w ZSRR 8-krotnie,
industrializacja. Cechy modelu industrializacji socjalistycznej: wszystkie kraje w sposób planowy
nadały priorytet szybkiemu rozwojowi przemysłu; oparta została na wewnętrznych źródłach
akumulacji - rosnący udział akumulacji w podziale Dn i wyższy poziom cen dóbr przemysłowych
od produktów rolnych; kolejność rozwoju przemysłu: najpierw przemysł ciężki, co się wyraziło w
szybszym wzroście produkcji środków inwestycyjnych od produkcji środków konsumpcji;
wzajemna współpraca i
uzupełnianie się nadwyżkami produkcji w ramach RWPG; kraje socjalistyczne naśladowały model
industrializacji radzieckiej,
- przejawy industrializacji: główny wysiłek inwestycyjny skierowany był na forsowny rozwój
przemysłu ciężkiego - udział akumulacji w większości krajów socjalistycznych wzrósł do ok. 1/3
Dn w 1975. Szczególnie szybko rozwijała się produkcja dóbr inwestycyjnych, która w latach
1951-1971 powiększyła się np. w Bułgarii 20-krotnie, w Rumunii 17-krotnie, w Polsce 10krotnie, w ZSRR 8,5-krotnie, a jej udział w ogólnej produkcji przemysłowej powiększył się np. w
ZSRR do 73,5%, w Rumunii i NRD do 70%, w Polsce 66%. Głównym dostawcą środków trwałych
dla przemysłu krajów RWPG był Związek Radziecki, jednym z przykładów czego jest rozwój
petrochemii, oparty na zbudowanym w latach 1960-1964 rurociągu „Przyjaźń”. Ekstensywny
charakter rozwoju przemysłu: wzrost produkcji następował głównie przez powiększenie kapitału
i zatrudnienia, w mniejszym stopniu wpływała wydajność pracy. Stąd w większości krajów
socjalistycznych
po
dynamicznym
wzroście
produkcji
przemysłowej
w
początku
lat
pięćdziesiątych, w następnych latach stale spadała,
- wpływ uprzemysłowienia na rozwój gospodarczy: kraje socjalistyczne stały się krajami
przemysłowo-rolniczymi - udział przemysłu w tworzeniu Dn w 1975 był dominujący, wśród ogółu
zatrudnionych przeważająca liczba pracowała w działach poza rolnictwem. Udział tych krajów w
produkcji światowej przemysłu powiększył się w latach 1951-1970/75 z ok. 17% do 33%.
Szybki postęp urbanizacji. Umocnienie siły obronnej. Napięcia społeczne w wyniku zbyt
forsownej industrializacji i błędów w polityce gospodarczej - w 1956 na Węgrzech i w Polsce, w
1968 w Czechosłowacji,
- wzrost produkcji rolnej w latach 1950-1975 nie był wysoki zarówno pod względem produkcji
globalnej, jak i wydajności z ha. Wynikało to z niskich nakładów inwestycyjnych, małej
mechanizacji i chemizacji oraz zbyt szybkiego odpływu siły roboczej ze wsi. W maju 1948 Biuro
Informacyjne
Partii
Komunistycznych
zaleciło
wszystkim
krajom
demokracji
ludowej
kolektywizację rolnictwa. W początkach lat sześćdziesiątych w większości krajów dominowała
uspołeczniona gospodarka rolna. Pomimo przyśpieszenia produkcji rolnej na przełomie lat
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych kraje socjalistyczne miały rosnące niedobory żywnościowe i
musiały wyrównać je importem,
- różnicowanie się systemów gospodarowania: reforma gospodarki jugosłowiańskiej 19501965 opierająca się na decentralizacji zarządzania, podejmowaniu inwestycji i ustalaniu cen.
Reforma w latach sześćdziesiątych na Węgrzech. Scentralizowany bądź mieszany system
zarządzania gospodarką w pozostałych krajach socjalistycznych,
- trudności rozwoju gospodarczego azjatyckich państw socjalistycznych, mocarstwowe
interesy Chin: zakończenie kolektywizacji i idea „wielkiego skoku gospodarczego” 1958 opartego
na olbrzymich rezerwach ludzkich,
d. tendencje rozwoju gospodarczego krajów kapitalistycznych
- najwyższy w historii kapitalizmu wzrost gospodarczy rozwiniętych krajów kapitalistycznych:
Dn powiększał się średnio w każdym roku, w latach 1950-1970 o ok. 4,5%, w Europie
Zachodniej o 4,5%, w Stanach Zjednoczonych o 3,6%, w Japonii o 9,6%. Jeszcze szybciej rosła
produkcja przemysłowa, która w tych latach powiększała się rocznie o 5,2%: w Europie
Zachodniej o 5,8%, w Stanach Zjednoczonych o 4,1%, w Japonii o 14,8%,
- przyczyny wzrostu: bezpośrednie i pośrednie regulowanie życia gospodarczego przez
państwo - państwa kapitalistyczne planują długofalowe trendy rozwoju, wpływają na kierunki
inwestowania, np. stało się to głównym instrumentem postępu naukowo-technicznego, a
szczególnie
badań
podstawowych,
łagodziło
dysproporcje
regionalne,
rozwijało
sektor
państwowy w produkcji i bankowości. Do przyczyn zaliczyć należy rewolucję naukowotechniczną szczególnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie nakłady na badania naukowotechniczne sięgały 3% Dn - nowe źródła energii, elektronika, nowe dziedziny chemii,
kosmonautyka i inne. Między Stanami Zjednoczonymi a Europą Zachodnią i innymi krajami
wytworzyła się „luka technologiczna”. Pozostałe przyczyny: nakręcanie koniunktury przez rozwój
przemysłu zbrojeniowego, napływ taniej siły roboczej z krajów słabiej rozwiniętych, procesy
integracyjne zwiększające chłonność rynku,
- nierównomierność rozwoju krajów kapitalistycznych: tzw. „cud gospodarczy” w Japonii oraz
RFN i Włoszech: przejawy - produkcja przemysłowa w Japonii wzrosła w latach 1950-1974 20
razy, w RFN i Włoszech ok. 5 razy. Szczególnie szybko rozwijał się przemysł produkcji środków
konsumpcji trwałego
użytkowania. W strukturze produkcji przemysłowej dynamizującymi gałęziami były: przemysł
elektroniczny, precyzyjny, chemiczny, energetyka nuklearna, przemysł lotniczy. Przyczyny
rozwoju, które w okresie II wojny poniosły klęskę: rozbudowa przemysłu w oparciu o najnowszą
technologię, silna interwencja państwa, np. w Japonii udział akumulacji w 1970 sięgał 40% Dn;
wykorzystanie zasobów taniej siły roboczej, np. w RFN napływ kwalifikowanej siły roboczej z
ziem zachodniej Polski, ale także z krajów słabo rozwiniętych; napływ technologii i kapitału
amerykańskiego; wysoka wydajność pracy. Słabsze tempo rozwoju Stanów Zjednoczonych i
Anglii,
- w strukturze rolnictwa: zmiana w strukturze produkcji - wzrost produkcji pszenicy do
przeciętnie 45q z ha oraz przemysłowych produktów rolnych. Kraje zachodniej Europy
Produkowały znacznie ponad własne potrzeby. Przyczyny: zmiany w strukturze agrarnej koncentracja ziemi w rękach farmerów, szczególnie we Francji i Stanach Zjednoczonych, postęp
agrotechniczny i hodowlany oraz chemizacja rolnictwa, uprzemysłowienie rolnictwa, niski
przyrost naturalny. Spadek rolnictwa w tworzeniu Dn, poniżej 10% w 1970, oraz odsetek
zatrudnionych w rolnictwie poniżej 7% w USA, Anglii i RFN oraz poniżej 16% w Japonii, Francji i
Włoszech w 1974. Dofinansowanie produkcji rolnej przez państwo,
- główne zmiany na kapitalistycznym rynku światowym: w latach 1950-1974 zwielokrotnione
zostały w handlu międzynarodowym obroty, które rocznie rosły o 9,4% tzn. blisko dwukrotnie
szybciej niż produkcji przemysłowej. Szybszy wzrost obrotu wyrobów przemysłowych, który w
latach 1938-1962 w eksporcie powiększył się trzykrotnie, żywności i surowców tylko o 66%;
Korzystne terms of trade wyrobów przemysłowych, w tym surowców syntetycznych: w latach
1950-1070 ceny na te wyroby wzrosły o 36%, natomiast na wyroby rolne i surowce spadły o
1%; Zmiany kierunku eksportu krajów rozwiniętych: w latach 1955-1974 eksportowały swoje
wyroby głównie do krajów rozwiniętych - Francji, Anglii, Włoch i RFN. W 1974 od 68 do 75%
swojego eksportu: Stany Zjednoczone 62%, Japonia 47%. Zmiany w strukturze rzeczowej
eksportu: w latach 1900-1950 udział wyrobów przemysłowych w eksporcie światowym wynosił
ok. 41%, natomiast w 1970 powiększył się do 65%. Udział ten w eksporcie krajów rozwiniętych
powiększył się z 64% do 77%. Około połowę eksportu wyrobów przemysłowych krajów
rozwiniętych zaczęły stanowić maszyny i urządzenia, środki transportu i chemikalia. Wzrost
dominacji krajów
rozwiniętych. Wpływ rozwiniętych krajów kapitalistycznych na handel światowy: w latach 19501970 udział rozwiniętych krajów w eksporcie światowym
zwiększył się z 51% do 64%.
Największy wpływ na handel zagraniczny miały Stany
Zjednoczone, których udział w 1970 wynosił ok. 14% światowego eksportu. W ciągu 1950-1970
nastąpiły istotne zmiany w oddziaływaniu na handel światowy krajów rozwiniętych: o blisko
połowę zmniejszył się udział w światowym eksporcie Anglii, zmniejszył się także udział Stanów
Zjednoczonych. Jednocześnie nastąpiło znaczne zwiększenie udziału RFN - o około 2 razy oraz
Japonii o 5 razy,
- istotne zmiany w eksporcie kapitału: w strukturze wg własności po II wojnie bardzo silnie
wzrósł udział w eksporcie kapitału państwowego - po realizacji planu Marshalla głównie do
krajów Trzeciego Świata. Zmienił się kierunek eksportu kapitału prywatnego - głównie do krajów
rozwiniętych, ze względu na kwalifikowaną siłę roboczą oraz chłonne rynki zbytu. Dominacja w
światowym eksporcie kapitału Stanów Zjednoczonych, chociaż bilans zaczął być w latach
siedemdziesiątych ujemny,
- stosunki walutowe: w latach 1944-1970 stosunki walutowe opierały się na zasadzie
sztywności kursów walutowych, przyjętych w Bretton Woods w 1944 i potwierdzone przez
Międzynarodowy Fundusz Walutowy. We wszystkich krajach kapitalistycznych wymieniano złoto
na dolary i odwrotnie, w relacji 35 dolarów za 1 uncję złota. Z początkiem lat siedemdziesiątych
kryzys tego systemu walutowego: w 1974 Stany Zjednoczone ogłosiły oderwanie systemu
walutowego od złota, a kruszec ten przestał ostatecznie pełnić funkcję pieniądza światowego cena złota i kurs dolara zaczęły kształtować się niezależnie. Dolar pozostał pieniądzem
rozliczeniowym w obrotach międzynarodowych, chociaż nastąpił znaczny spadek jego kursu,
- przejawy integracji gospodarczej: warunkiem szybkiego wzrostu produkcji opartej na
postępie technicznym i ekonomicznym stał się chłonny rynek zbytu - to zależy od liczby ludności
i Dn na 1 mieszkańca. Żaden kraj kapitalistyczny nie miał rynku, którego chłonność
przekraczałaby 1/4 chłonności Stanów Zjednoczonych. W 1957 Belgia, Francja, Holandia,
Luksemburg, RFN, Włochy podpisały w Rzymie Traktat i utworzyły Europejską Wspólnotę
Gospodarczą. Na tej podstawie wprowadzona została unia celna, swobodny przepływ siły
roboczej, kapitału, ujednolicenie zewnętrznych barier celnych. Trudności integracji polityki
rolnej. W 1960 utworzono Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, tzw. EFTA, przez
Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. W 1971 Wielka
Brytania, Dania, Irlandia przystąpiły do EWG. Starania o przyjęcie do EWG Grecji, Hiszpanii,
-
specyfika kryzysu
gospodarczego 1974-1975. Przyczyny:
wzrost
cen
surowców,
a
szczególnie ropy naftowej, kryzys walutowy. Przejawy: „stragflacja” - inflacja i wzrost
bezrobocia, spadek produkcji. Tendencje protekcjonistyczne w
handlu międzynarodowym,
d. kierunki rozwoju gospodarczego państw Trzeciego Świata
- rozpad systemu kolonialnego i dekolonizacja Afryki w latach sześćdziesiątych, - sytuacja
państw postkolonialnych: uzależnienie od polityki neokolonialnej państw kapitalistycznych pod
względem kapitału, technologii, żywności i innych form pomocy,
- niski poziom gospodarczy, słaby rozwój infrastruktury, przeludnienie,
- drogi rozwoju państw Trzeciego Świata: niekapitalistyczna droga rozwoju, wybór modelu
socjalistycznego, pozostawanie w orbicie wpływów państw kapitalistycznych.
4. Zmiany w układzie sił ekonomicznych w gospodarce światowej z wyłączeniem udziału krajów
socjalistycznych pozaeuropejskich po II wojnie światowej
a. pod względem wzrostu gospodarczego najbardziej widoczny był stały wzrost udziału w
produkcji światowej krajów socjalistycznych, spadek rozwiniętych krajów kapitalistycznych i
stagnacja krajów słabo rozwiniętych. W latach 1950-1970 kraje socjalistyczne powiększyły swój
udział z 13,7 do 19,8%, a rozwinięte kapitalistyczne zmniejszyły z 72,2% do 65,5%. Udział
krajów słabo rozwiniętych wyniósł 13,7%,
b. pod względem poziomu produkcji przemysłowej w latach 1950-1970 udział krajów
socjalistycznych w produkcji światowej przemysłu wzrósł z 17% do 30%, natomiast krajów
kapitalistycznych rozwiniętych zmniejszył się z 74,8 do 61,3%. Udział krajów rozwijających się
wyniósł 8,7%,
c. pod względem handlu zagranicznego kraje socjalistyczne w małym tylko stopniu zwiększyły
swój udział. W latach 1950-1970 w eksporcie światowym ich udział zwiększył się z 6,6% do
9,9%, natomiast rozwinięte kraje kapitalistyczne powiększyły swoją dominację - ich udział
zwiększył się o 60,9% do 72,1%. Kraje słabo rozwinięte znacznie zmniejszyły swój udział z 31%
do
17,3%
włącznie
z
krajami
eksportującymi
ropę
naftową.
Główną
przyczyną
była
nieelastyczność struktury produkcji w stosunku do zmniejszającej się struktury popytu
światowego,
- udział poszczególnych układów gospodarczych pod wzglądem eksportu maszyn i urządzeń
oraz
środków
transportu
w
latach
1955-1970
w
eksporcie
światowym
jest
wyraźnie
zdominowany przez kraje rozwiniętego kapitalizmu. Ich udział zwiększył się z 86,5% do 87,4%,
natomiast udział krajów socjalistycznych uległ nawet zmniejszeniu z 12,7 do 11,2%. Kraje słabo
rozwinięte nieco zwiększyły swój udział z 0,7 do 1,3%. Prawie pięciokrotny wzrost światowego
eksportu maszyn, urządzeń i środków transportu nastąpił głównie wskutek wzrostu wymiany
wśród rozwiniętych krajów kapitalistycznych,
d. pod względem poziomu Dn na jednego mieszkańca w latach 1950-1970 rozpiętość między
rozwiniętymi krajami kapitalistycznymi a krajami socjalistycznymi i słabo rozwiniętymi znacznie
się powiększyła. W krajach kapitalistycznych liczba dolarów na jednego mieszkańca zwiększyła
się z 1100 do 2040, w krajach socjalistycznych z 413 do 1224, natomiast w krajach słabo
rozwiniętych z 113 do 157.
XXIII.
KSZTAŁTOWANIE
SIĘ
SYSTEMU
SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO
I
ODBUDOWA
GOSPODARKI POLSKI LUDOWEJ 1944-1949
1. Warunki powstania i rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Ludowej
a. rewolucja społeczno-ustrojowa
- dążenie do utrzymania ciągłości przedwojennego państwa polskiego przez partie związane z
emigracyjnym rządem londyńskim: Polskie Stronnictwo Ludowe,
- program rewolucyjnych przemian społeczno-ustrojowych Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego
22.07.1944
oraz
Centralnej
Komisji
Porozumiewawczej
Stronnictw
Demokratycznych od 24.11.1944: PPR, PPS,
- zwycięstwo bloku demokratycznego w referendum ludowym, luty 1946, oraz w wyborach do
Sejmu, luty 1947. Uchwalenie Małej Konstytucji, luty 1947, i przejście do stabilizacji. Grudzień
1948 - z połączenia PPR i PPS powstała PZPR,
b. ukształtowanie nowego terytorium państwa polskiego: w stosunku do okresu przedwojennego
obszar Polski zmniejszył się k. 77 tys. km2 - ok. 180 tys. km2 przejął ZSRR, natomiast Polska
odzyskała ok. 101 tys. km2 ziem zachodnich i północnych. Długość granic morskich powiększyła
się z 2,5% całej granicy w okresie przed wojną do 15%. Ziemie oddane ZSRR charakteryzowały
się strukturą zdecydowanie rolniczą, w dużym stopniu zamieszkałe przez ludność niepolską.
ziemie zachodnie i północne były obszarami
uprzemysłowionymi o rozwiniętej infrastrukturze
c. stosunki ludnościowe kształtowały się w dużym stopniu pod wpływem konsekwencji wojny:
liczba ludności Polski poważnie zmniejszyła się z ok. 35 mln w 1938 do ok. 24 mln w 1946.
Deformacji uległa struktura demograficzna ludności: nastąpiła znaczna „wyrwa” wśród ludności
w wieku produkcyjnym oraz feminizacja ludności - na 100 mężczyzn w 1946 przypadało 114
kobiet. Duża liczba małżeństw i wysoki przyrost naturalny sięgający w pierwszych latach po
wojnie do 20 promil. Niespotykany wzrost ruchliwości społecznej.
d. przesłanki historyczne
- społeczeństwo polskie było w przeważającej mierze społeczeństwem wiejskim - ok. 2/3
ludności mieszkało na wsi. Więcej niż połowa ludności utrzymywała się z rolnictwa, dalej
występowało przeludnienie wsi,
-
struktura
gospodarcza
wyrażona
proporcją
zatrudnienia
w poszczególnych
działach
gospodarki narodowej odpowiadała strukturze gospodarczej kraju słabo rozwiniętego. W latach
1931-1950 udział czynnych zawodowo w przemyśle i budownictwie wynosił od ok. 13 do 25%
ogółu zatrudnionych poza rolnictwem, a od 70 do 60% ogółu czynnych zawodowo pracowało w
rolnictwie. Udział rolnictwa w tworzeniu Dn szacuje się na 43% w 1938 oraz 47% w 1947.
Rozdrobniona struktura agrarna,
- struktura przestrzennego zagospodarowania kraju wykazała bardzo poważną dysproporcję
wynikającą z różnych historycznych dróg rozwoju poszczególnych obszarów. Pod względem
rozmieszczenia przemysłu 76% potencjału przemysłowego przypadało na regiony, począwszy od
Gdańska, tworzące kształtoodwróconą literę „T”. Na 4 województwa, wrocławskie, opolskie,
katowickie i krakowskie, przypadało w pierwszych latach po wojnie 56% produkcji przemysłowej
kraju.
Historyczny
proces
rozwoju
wpłynął
na
istotne
różnice
w
zagospodarowaniu
poszczególnych obszarów Polski pod względem infrastruktury, poziomu rozwoju rolnictwa,
urbanizacji i innych.
2. Podstawowe reformy społeczno-gospodarcze
a. reforma rolna 6 IX 1944 r.
- cele reformy: polityczny - sojusz robotniczo-chłopski, historyczny - zlikwidowanie głodu
ziemi, ekonomiczny - zmiana struktury własności ziemi,
- założenia: parcelacja gospodarstw obszarniczych powyżej 50 ha użytków rolnych, bądź 100
ha powierzchni ogólnej. Na ziemiach dawnych powierzchnia nowo tworzonych i upełnorolnionych
gospodarstw nie przekraczała 5ha. Ziemię otrzymywano odpłatnie. PSL optował za utrzymaniem
wielkich gospodarstw chłopskich,
- realizacja: utrzymanie Państwowego Funduszu Ziemi - ze względu na przeludnienie, na
ziemiach dawnych przydzielano działki 2 do 3 ha, a nawet mniejsze. Na ziemiach odzyskanych
dekret o osadnictwie rolnym z 6 IX 1946 ustalił obszar tworzonych gospodarstw na 7-15 ha.
Większość folwarków powyżej 100 ha przejętych zostało przez utworzone w 1946 Państwowe
Nieruchomości Ziemskie przekształcone w 1949 w Państwowe Gospodarstwa Rolne. Od 1947
nadawano gospodarstwom rolnym akt własności ograniczonej, a dopiero 13 VII1957 zrównano
je z prawem własności gospodarstw ziem dawnych. Państwowy Fundusz Ziemi przejął 7465 tys.
ha ziemi, w tym 20% z majątków obszarniczych, a 80% z własności poniemieckiej.
Do 1950 chłopi otrzymywali ponad 6 mln. ha ziemi, w wyniku czego w stosunku go ogółu
gospodarstw chłopskich w Polsce powstało 36% nowych oraz 8% powiększonych. Średni nadział
ziemi na 1 gospodarstwo wyniósł 5,7 ha. PGR zajmował 9% ziemi, pewną część przejęły
spółdzielnie,
- skutki reformy rolnej: zlikwidowana została własność obszarnicza, głód ziemi przestał istnieć,
struktura agrarna na ziemiach dawnych nie uległa większym zmianom w stosunku do 1939, w
dalszym ciągu wśród ogółu gospodarstw chłopskich dominowały gospodarstwa małe do 5 ha,
które stanowiły 60%. Większe zmiany nastąpiły na ziemiach odzyskanych, na których zaczęły
dominować gospodarstwa powyżej 7 ha. Wykształcił się typ gospodarstwa rodzinnego. Blisko
2/3 rozdzielonej ziemi w Polsce otrzymali chłopi na ziemiach odzyskanych,
b. nacjonalizacja przemysłu 3 I 1946 r.
- cele: szybka odbudowa i rozbudowa gospodarki, uniezależnienie od kapitału zagranicznego,
likwidacja kapitalistycznej własności jako podstawy planowej industrializacji,
- założenia: przejęcie przez państwo bez odszkodowania przedsiębiorstw należących do
Niemców, spółek niemieckich bądź osób, które zbiegły do nieprzyjaciela. Pozostałe
przedsiębiorstwa, które zatrudniały 50 pracowników na 1 zmianie przejmowało państwo za
odszkodowaniem. Nacjonalizacji nie podlegały przedsiębiorstwa spółdzielcze i samorządowe. PSL
domagało się nacjonalizacji przedsiębiorstw powyżej 100 pracowników bez odszkodowania,
- realizacja: w kwietniu 1946 powołano Główną Komisję do Spraw Upaństwowienia Przemysłu
oraz komisje wojewódzkie. Do końca marca 1947 Komisja objęła postępowaniem ok. 7300
przedsiębiorstw. Ostatecznie przeważająca część przedsiębiorstw została upaństwowiona w
1948. W 1947 zostały zawarte umowy o odszkodowaniu wobec kapitału zagranicznego państw
alianckich, głównie Francji i Anglii.
3. Kształtowanie się systemu gospodarczego Polski Ludowej
a. podstawowym celem działalności gospodarczej stało się podniesienie stopy życiowej
ludności. W okresie planu trzyletniego zakładano wzrost stopy życiowej ludności powyżej
poziomu przedwojennego. Według CUP cel ten miał być osiągnięty przez: ograniczenie
akumulacji w Dn do poziomu wystąpienia dekapitalizacji majątku, szybszy rozwój gałęzi
produkujących środki konsumpcji, a następnie łagodny wzrost inwestycji w przemyśle ciężkim.
Pełne wykorzystanie zasobów produkcyjnych i zatrudnienia, tzw. „gospodarka bez rezerw”.
Koncepcja PPR zakładała szybki wzrost gospodarczy przez powiększenie udziału inwestycji
w Dn - wzrost poziomu życia był traktowany jako wypadkowa podziału Dn na akumulację i
spożycie. Koncepcja ta wystąpiła przy realizacji planu sześcioletniego,
b. współistnienie trzech form własności: państwowej, spółdzielczej i prywatnej. W połowie
1948 w własności państwowej oraz spółdzielczej łącznie pracowało 24%, w sektorze prywatnym
łącznie z rzemiosłem i indywidualnymi gospodarstwami rolnymi 76% ogółu zatrudnionych w
gospodarce narodowej,
c. planowanie gospodarcze. Rozwój planowania: 10 XI 1945 r. utworzenie Centralnego Urzędu
Planowania przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów. Plan inwestycji na 1946 objął
odbudowę
kluczowych
dziedzin
gospodarki.
Jednocześnie
realizowano
plan
produkcji
Ministerstwa Przemysłu na 1946. Ustawa o trzyletnim planie odbudowy gospodarczej VII 1947 i
spory o jego koncepcję. Koncepcja CUP: rozwój gospodarczy jako kompromis między odbudową
a przebudową gospodarki, stopa inwestycji od 17-20% - czwarta część inwestycji finansowana z
kredytów
zagranicznych,
względna
autonomia
trzech
sektorów,
w
tym
rosnąca
rola
spółdzielczości, scalenie ziem odzyskanych z resztą kraju. Koncepcja PPR: przyśpieszony rozwój
przemysłu ciężkiego i wzrost akumulacji, podporządkowanie sektora spółdzielczego i prywatnego
gospodarce planowej, zmuszenie wsi do uczestniczenia w procesie akumulacji przez zmianę
systemu cen, ograniczenie handlu prywatnego i
spółdzielczego, uniezależnienie się od kapitału państw zachodnich. Kontrowersje pomiędzy PPS i
PPR,
głównie dotyczące metod liczenia Dn, polityki gospodarczej oraz zakresu występowania sektora
spółdzielczego i prywatnego doprowadziły do zmiany w 1948 proporcji planu trzyletniego oraz w
lutym 1949 do likwidacji CUP. Oprócz CUP zasadę planowości realizowały: powołany dekretem z
lutego 1946 Instytut Gospodarstwa Narodowego, Główny Urząd Statystyczny oraz powołany w
maju 1945 Główny Urząd Planowania Przestrzennego,
d. zarządzanie gospodarką: od 1945 funkcje gospodarcze państwa skupiały się głównie w
Ministerstwie Przemysłu, na którego czele stał Hilary Minc. 2 VI 1945 określona została
trzystopniowa struktura organizacyjna przemysłu - centralne zarządy - zjednoczenia przedsiębiorstwa. W marcu 1947 rozszerzony został zakres działania Ministerstwa Przemysłu powołano Ministerstwo Przemysłu i Handlu. Obejmowało ono cały przemysł kluczowy, przemysł
średni, częściowo przemysł drobny, jak np. przemysł rolno-spożywczy, oraz po „bitwie o handel”
sferę wymiany handlowej. W latach 1945-1948 zarządzanie gospodarką opierało się głównie na
autonomii sektorów gospodarczych i wykorzystaniu mechanizmów ekonomicznych.
4. Przejawy rozwoju i odbudowy gospodarczej
a. zasiedlanie i zagospodarowanie ziem zachodnich i północnych i zintegrowanie ich z resztą
kraju. Mocą dekretu z 13 XI 1945 powołano, celem kierowania tym procesem, specjalne
Ministerstwo Ziem Odzyskanych. Do prowadzenia akcji przesiedleńczej powołany został w
kwietniu 1945 Państwowy Urząd Repatriacyjny, który istniał do 1950. W latach 1945-1950
napłynęło na te ziemie ok. 4,5 mln osób, w tym 2,8 mln ludności przesiedleńczej z ziem
dawnych Polski, 1,5 mln ludności repatriowanej ze Związku Radzieckiego oraz ok. 150 tys. z
krajów zachodnich. W 1965 ludność ziem zachodnich i północnych osiągnęła poziom z 1939 8,5 mln. Największy wysiłek w odbudowie poniesiono w przemyśle ciężkim: udział w nakładach
inwestycyjnych ziem zachodnich wyniósł w 1946 26%, a w 1948 - 38% całości nakładów
inwestycyjnych w Polsce. W rezultacie udział tych ziem w produkcji przemysłowej Polski w
latach 1945-1948 wzrósł z 8,1% do 22%. Nastąpiła odbudowa i rozwój gospodarki morskiej,
którą kierował Eugeniusz Kwiatkowski. Po początkowych trudnościach w zagospodarowaniu
rolnictwa, np. w 1948 odłogi stanowiły 11% gruntów, około 1960 rolnictwo ziem odzyskanych
osiągnęło
wskaźniki
samofinansowanie
przedwojenne.
przedsiębiorstw
w
W
odbudowie
ramach
przemysłu
Funduszu
dużą
rolę
odegrało
Inwestycyjno-Oszczędnościowego
Przemysłu Ziem Odzyskanych,
b. rozwój i
zmiany organizacji
handlu wewnętrznego: w latach 1945-1949 nastąpił
dynamiczny rozwój handlu prywatnego. Z inicjatywy PPR doszło do tzw. „bitwy o handel”, w
wyniku której do końca 1949 liczba sklepów prywatnych zmniejszyła się o 40%. W wyniku
etatyzacji handlu obroty sektora uspołecznionego wzrosły do 56% całości obrotów handlu
wewnętrznego. Handel państwowy skupiony został w Państwowej Centrali Handlowej, a lokalnie
w ramach Miejskiego Handlu Detalicznego - domy towarowe i mniejsze sklepy. Handel
spółdzielczy zorganizowany był w Gminne Spółdzielnie „Samopomoc Chłopska”, prowadzące
handel na wsi, oraz Spółdzielnie Spożywców, które objęły handel w miastach,
c. reforma walutowa: z chwilą utworzenia Narodowego Banku Polskiego w styczniu 1945
zaczęto wycofywać z obiegu różne waluty i wprowadzono złoty. Wprowadzenie do obiegu coraz
większej liczby złotego w latach 1945-1948 wywołało proces inflacji. W X 1948 ustalono
strukturę bankowości w Polsce; zlikwidowano Bank Gospodarstwa Krajowego i Państwowy Bank
Rolny i powołano w to miejsce Bank Inwestycyjny i Bank Rolny oraz reaktywowano Powszechną
Kasę Oszczędności,
d. przejawy rozwoju i efekty odbudowy gospodarki: Dn na 1 mieszkańca już w 1947 przekroczył
o 20% poziom z 1938. Dodać jednak należy, że ludność w tym okresie zmniejszyła się o ok. 10
mln. Wartość produkcji przemysłowej już w 1948 przekroczyła o ponad 30% poziom
przedwojennej Polski - w dużym stopniu wpływ na to miał przemysł ziem odzyskanych, którego
odbudowę rozpoczęto od zakładów mniej zniszczonych, wymagających mniejszych nakładów
inwestycyjnych. Wzrost produkcji przemysłowej nastąpił także przez stały przyrost siły roboczej,
głównie w przemyśle uspołecznionym. Zatrudnienie w przemyśle prywatnym zmniejszyło się w
1949 do 5% w skali całego przemysłu. Rozwój i odbudowa rolnictwa odbywała się w sposób
ekstensywny - głównie w wyniku zaorywania odłogów. Globalna wartość produkcji rolnej w 1949
była znacznie poniżej poziomu z 1938, natomiast w przeliczeniu na 1 mieszkańca przekroczyła
poziom przedwojenny. W połowie 1948 zaczęto kolektywizować wieś - do końca 1948
zorganizowano ok. 243 spółdzielni produkcyjnych,
e. zmiany struktury gospodarczej Polski: w wyniku zagospodarowania ziem zachodnich i
północnych oraz odbudowy kraju w stosunku do okresu przedwojennego gospodarka uległa
istotnym zmianom strukturalnym. Pod względem wytwarzania Dn do 1949 udział przemysłu,
rzemiosła i budownictwa wzrósł do ok. 45%, natomiast udział rolnictwa zmniejszył się do 30%.
Społeczeństwo uległo znacznej urbanizacji - w latach 1945-1950 udział ludności miejskiej
zwiększył się do 39% ogółu Polaków. Znaczne zmiany zaszły w strukturze zawodowej, chociaż
większość, bo 75% ogółu czynnych zawodowo w 1949 w gospodarce narodowej pracowało w
rolnictwie, to jednak w stosunku do okresu przedwojennego nastąpił spadek udziału o ok. 13%,
f. handel zagraniczny: zaznaczył się wydatny wzrost obrotów w handlu zagranicznym. Udział
Polski w światowych obrotach zwiększył się do 1949 w dwójnasób, chociaż nadal był niski i
wynosił tylko zarówno w eksporcie, jak i imporcie 1%. Zmniejszył się zakres kontaktów z
krajami kapitalistycznymi, a wzrósł z krajami demokracji ludowej, których udział w ogólnych
obrotach Polski wyniósł ok. 45% największym partnerem handlowym stał się Związek Radziecki.
Spośród
krajów
kapitalistycznych
największymi
kontrahentami
handlowymi
były
kraje
skandynawskie oraz Anglia i Francja. Głównym przedmiotem polskiego eksportu był węgiel i inne
surowce.
XXIV. ROZWÓJ GOSPODARCZY POLSKI LUDOWEJ
W PROCESIE INDUSTRIALIZACJI 1950-1975
1. Przejście do scentralizowanego systemu gospodarczego
a. deklaracja Biura Informacyjnego Państw Komunistycznych i Robotniczych z
IX 1947 dotycząca podziału świata na dwa obozy oraz potrzeby koordynacji postępowania
wszystkich
partii
komunistycznych,
które
deklarację
podpisały.
Zerwanie
współpracy
z
socjalistyczną Jugosławią. Stopniowe przechodzenie krajów socjalistycznych do industrializacji
oraz kolektywizacji rolnictwa,
b. przemiany w polskim ruchu robotniczym: IX 1948 Plenum KC PPR i walka z tzw.
nacjonalistyczno-prawicowym odchyleniem w partii. XII 1948 Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS
i powstanie Polskiej Partii Robotniczej. Kurs na przemiany ustrojowo-polityczne wzorowane na
ZSRR,
c. dyskusja nad modelem rozwoju rolnictwa w czasie plenum KC PZPR we wrześniu 1948 i
przejście, zgodnie z zaleceniami Biura Informacyjnego z
czerwca 1948, do przyśpieszonej kolektywizacji wsi,
d. ustawa z lutego 1949 o przekształceniu administracji gospodarczej. Zlikwidowanie CUP-u i
powołanie w jego miejsce Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego z Hilarym Mincem na
czele. W miejsce Ministerstwa Przemysłu i Handlu utworzenie 6 ministerstw przemysłowych.
Rozwiązanie
Ministerstwa Ziem Odzyskanych i włączenie tych ziem w system administracji państwowej.
Zlikwidowanie Głównego Urzędu Planowania Przestrzennego. W dążeniu do większej centralizacji
życia gospodarczego rozdrobniono administrację gospodarczą tak, że w latach 1951-1955 liczba
ministerstw
wzrosła
do
22.
Rozwój
biurokratycznego
systemu
zarządzania
ograniczał
skuteczność kierowania gospodarką narodową,
e. zmiany oceny charakteru politycznego i klasowego państwa demokracji ludowej i przejście
w sferze ideologicznej do prawa zaostrzającej się walki klasowej,
f. dążenie do upaństwowienia wszystkich sfer życia gospodarczego i eliminacja układu
kapitalistycznego oraz drobnotowarowego w mieście i na wsi,
g. podstawowy cel wzrostu przeciętnej stopy życiowej zaczęto traktować jako wynik przyjętej
optymalnej proporcji między wielkością spożycia a akumulacją w Dn.
2. Specyfika modelu industrializacji w Polsce
a. oparcie się na marksistowskiej koncepcji uprzemysłowienia, zakładającej dwa etapy
uprzemysłowienia: pierwszy - budowa przemysłu, drugi - wykorzystanie przemysłu do
przebudowy pozostałych działów gospodarki, zwłaszcza rolnictwa oraz na doświadczeniach
uprzemysłowienia gospodarki radzieckiej,
b. cechy uprzemysłowienia gospodarki w Polsce: rozwój przemysłu odbywa się w oparciu o
plany
wieloletnie
począwszy
od
planu
sześcioletniego.
Procesowi
industrializacji
podporządkowano całe życie gospodarcze. Industrializacja realizowana planowo różniła się od
industrializacji kapitalistycznej, która
następowała w sposób żywiołowy; drugą cechą jest strategia fazowej koncentracji rozwoju
przemysłu: uprzemysłowienie gospodarki zaczęło się od rozwoju przemysłu ciężkiego - bardzo
kapitałochłonnego i charakteryzującego się długim okresem budowy. Niosło to ze sobą
konieczność wyrzeczeń przez społeczeństwo oraz napięć społecznych. Kraje kapitalistyczne
zaczęły industrializację od rozwoju przemysłu lekkiego - mniej kapitałochłonnego. Trzecią cechą
jest oparcie industrializacji na akumulacji wewnętrznej - kapitały zagraniczne odgrywały tu małą
rolę. Źródłami akumulacji stał się podział Dn na rzecz stale rosnących inwestycji, stopa
świadczeń ogólnospołecznych, z której większą część przechwytywało państwo, obciążenie
rolnictwa finansowaniem przemysłu przez niskie ceny na produkty rolne, podatki itp. Czwartą
cechą jest to, że na uprzemysłowienie w Polsce wpływ ma wzajemna współpraca krajów RWPG,
które uzupełniają się nadwyżkami produkcji i surowcami,
c. cykliczność rozwoju przemysłu wynikająca z polityki inwestycyjnej. Cykl zaczyna się
budową inwestycji, a kończy się dochodzeniem do zdolności produkcyjnej i trwa około 10 lat. W
dotychczasowej fazie uprzemysłowienia Polski Ludowej podobieństwo cykliczności wyraża się
tym,
że
w
pierwszym
okresie
cyklu
następowało
znaczne
przyśpieszenie
procesów
inwestycyjnych, a w końcowym - obniżenie i koncentrowanie się na kończeniu budowy. Za
pierwszy cykl uprzemysłowienia przyjmuje się lata 1950-1958. Nastąpił forsowny rozwój
przemysłu ciężkiego, następnie w latach 1954-1958 zwolnienie tempa produkcji, zatrudnienia,
inwestycji. Celem polityki gospodarczej było zbudowanie podstaw przemysłu, a więc hutniczego i
maszynowego. Cel ten osiągano kosztem utrzymania niskich płac realnych i spożycia, co w
końcowym etapie spowodowało konieczność zahamowania inwestycji i podniesienia poziomu
życia. Za drugi cykl uprzemysłowienia uznaje się okres 1959-1970: w etapie pierwszym, 19591964, nastąpiło przyśpieszenie inwestycji w gałęziach surowcowych - węgiel brunatny, miedź,
petrochemia
oraz
dynamiczny
wzrost
eksportu
wyrobów
przemysłowych.
W
końcu
lat
sześćdziesiątych nastąpiło zahamowanie inwestycji i zaostrzenie się sprzeczności społecznoekonomicznych. W ostatnim cyklu, rozpoczętym w 1970 i trwającym do dzisiaj, wystąpiło
ponowne przyśpieszenie inwestowania w latach 1971-1975. Oprócz inwestycji surowcowych i w
górnictwie znacznie wzrosły nakłady na przemysł środków konsumpcji. W dużym stopniu rozwój
przemysłu dokonał się w oparciu o technologie i kredyty zagraniczne oraz podniesienie stopy
życiowej społeczeństwa. Wraz z przejściem do polityki „manewru gospodarczego” w 1975
dążono
do
zmniejszenia
nakładów
inwestycyjnych,
rozwiązania
napięć
i
dysproporcji
ekonomicznych oraz uregulowania długów wobec zagranicy,
3. Rozwój gospodarczy w procesie uprzemysłowienia 1950-1958
a. główne założenia planu sześcioletniego: zbudowanie podstaw socjalizmu w Polsce poprzez
znaczne podniesienie poziomu sił wytwórczych, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji
środków
produkcji,
kolektywizacja
rolnictwa,
ograniczenie
elementów
kapitalistycznych,
współpraca z ZSRR, oraz z krajami demokracji ludowej,
b. w etapie 1950-1953 na inwestycje przemysłowe wydatkowano ok. 45% ogólnych nakładów
na gospodarkę, a wśród nich 86% na przemysł ciężki. Wydatki te zostały poważnie obciążone
rozbudową potencjału obronnego; Na II zjeździe PZPR w 1954 nastąpiła rewizja założeń planu,
w wyniku czego obniżono nakłady inwestycyjne oraz zwiększono nakłady na produkcję środków
konsumpcji. Wielkie inwestycje spowodowały powstanie poważnego potencjału wytwórczego w
hutnictwie, energetyce, przemyśle elektromaszynowym, tzw. „fortece socjalizmu”, jak np. Huta
im. Lenina. Produkcja przemysłowa zwiększyła się w latach 1949-1955 o 27,2%,
c. próba kolektywizacji rolnictwa: wypieranie bogatych i średnich rolników, tzw. „kułaków”,
wprowadzenie obowiązkowych dostaw państwu po cenach niższych od kosztów produkcji,
zakładanie spółdzielni produkcyjnych jako wyższej formy organizacji produkcji rolnej. Na
początku 1956 liczba spółdzielni zakładanych metodami administracyjnymi, wbrew zasadzie
dobrowolności i stopniowości, przekroczyła 10 tys. Na VIII Plenum PZPR przyjęto nową politykę
rolną, w wyniku której oparto się na zasadzie stopniowości i dobrowolności zakładania
spółdzielni - w 1957 liczba spółdzielni zmniejszyła się do 1,5 tys. Błędna polityka rolna
doprowadziła do bardzo powolnego wzrostu produkcji rolnej, która w latach 1949-1955 wzrosła
o 13%. W strukturze użytkowania ziemi nastąpił wzrost udziału użytków rolnych gospodarstw
indywidualnych do 85% w 1957, utrzymanie 13,5% PGR-ów oraz spadek udziału spółdzielni
produkcyjnych do 1,2%. Nowym elementem polityki wobec gospodarstw indywidualnych były
kółka rolnicze, których do końca 1957 powstało ok. 12 tys.,
d. dysproporcje gospodarcze oraz konflikt społeczny: główne przyczyny - to sposób
sprawowania władzy oraz zawiedzione nadzieje społeczeństwa na wzrost stopy życiowej.
Przejawy - narastanie krytyki wobec polityki społeczno-ekonomicznej w latach 1955-1956,
krytyka kultu jednostki na XX Zjeździe KPZR w 1956 w ZSRR, a następnie w innych państwach
demokracji ludowej, wystąpienia czerwcowe robotników Poznania 1956,
e. zmiany w systemie planowania i zarządzania gospodarką narodową 1956-1958,
- VIII Plenum PZPR w październiku 1956 i zmiany w systemie gospodarczym: zmiana metod
planowania i zarządzania gospodarką, zmiana systemu cen, nowa
polityka rolna,
- decentralizacja systemu planowania i zarządzania gospodarką,
częściowe przekazanie dyspozycji i decyzji gospodarczych niższym szczeblom gospodarki oraz
nowa struktura organizacyjna: w IX 1956 rozwiązano PKPG, a na jej miejsce powołano Komisję
Planowania Gospodarczego przy Radzie Ministrów ograniczając jej kompetencje do planowania
gospodarczego: ograniczono liczbę ministerstw z 38 do 25, w tym 15
zajmowało się gospodarką. W latach 1956-1959 zastąpiono centralne zarządy zjednoczeniami
branżowymi
z
zadaniem
koordynowania
i
nadzorowania
zgrupowanymi
w
nich
przedsiębiorstwami: w XII 1957 reaktywowano podległą sejmowi Najwyższą Izbę Kontroli.
Podstawowe decyzje gospodarcze podejmowała Rada Ministrów, w której ramach zaczął działać
Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów oraz jako ciało opiniujące - Rada Ekonomiczna z Oskarem
Lange na czele. W myśl ustawy z XI 1956 zaczęto w przedsiębiorstwach powoływać rady
robotnicze, a od XII 1958 samorządy robotnicze - Konferencje Samorządu Robotniczego jako
najwyższe organa przedstawicielstwa robotniczego,
- ustalenie zasad stosunków politycznych między ZSRR i innymi krajami demokracji ludowej
na
VIII
Plenum
PZPR:
równouprawnienie,
poszanowanie
integralności
terytorialnej,
uregulowanie całokształtu stosunków gospodarczych i wojskowych,
f. efekty uprzemysłowienia i rozwoju gospodarczego 1950-1958: Dn wzrósł 2,5-krotnie,
produkcja przemysłowa powiększyła się blisko 4,5-krotnie, obroty handlu zagranicznego i
zatrudnienia w gospodarce narodowej podwoiły się. Produkcja globalna rolnictwa wzrosła 1,5krotnie. Po spadku płac realnych w latach 1950-1953 i niewielkim wzroście do 1955, w wyniku
obniżenia stopy akumulacji po VIII Plenum w latach 1955-1959 płace realne wzrosły o około
31%,
- handel wewnętrzny: na tle niedostatku dóbr konsumpcyjnych, ograniczenia handlu
prywatnego i rzemiosła obniżył się poziom usług dla ludności. Obroty handlu prywatnego
zmniejszyły się w latach 1950-1955 z 18 do 4% ogólnych obrotów w handlu. Cały prawie wzrost
obrotów
handlu
uspołecznionego
przypadł
handlowi
państwowemu.
Udział
handlu
uspołecznionego utrzymywał się na poziomie około 55%,
- w handlu zagranicznym głównym partnerem były kraje socjalistyczne, na które przypadało w
1955 65% ogólnego importu i 63% eksportu Polski. Saldo handlowe do 1957 z krajami
socjalistycznymi było ujemne, natomiast z krajami kapitalistycznymi dodatnie. Największą
pozycję eksportową stanowił węgiel i surowce, które w 1957 stanowiły 61% ogólnej wartości
eksportu,
4. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie 1959-1970
a. w zakresie planowania i zarządzania gospodarką ujawnił się brak konsekwencji we
wprowadzaniu reformy gospodarczej. Cele gospodarowania w planach ustalały same resorty,
dlatego w trakcie realizacji zaczęły się pojawiać dysproporcje w całej gospodarce narodowej. W
końcu lat sześćdziesiątych próba zmiany systemu zarządzania gospodarką i przejścia na zasadę
selektywnego rozwoju gospodarki,
b.
kontynuacja
przyśpieszonej
industrializacji
kraju:
nastąpiło
przyśpieszenie
procesu
inwestowania głównie w gałęziach surowcowo-energetycznych, m.in. oddano do użytku
elektrownię w Pątnowie, hutę aluminium w Koninie, hutę miedzi w Głogowie, kopalnie miedzi w
Polkowicach
i
Lubinie,
zakłady
azotowe
w
Puławach.
Powstały
okręgi
przemysłowe
-
tarnobrzeski, płocki, koniński, puławski, legnicko-głogowski,
c. efekty rozwoju uprzemysłowienia
- produkcja globalna przemysłu powiększyła się więcej niż 2,5-krotnie, w tym przemysł
elektromaszynowy i chemiczny 3,5-krotnie. Szybciej rozwijał się dalej przemysł produkcji dóbr
inwestycyjnych, którego produkcja powiększyła się - podobnie jak całego przemysłu - 2,5krotnie, wolniej natomiast rozwijał się przemysł dóbr konsumpcyjnych, który powiększył się
tylko o ok. 90%,
d. rozwój rolnictwa: nowa polityka rolna przyjęta w X 1958. Rozwój kółek rolniczych. W 1959
podjęto decyzje o utworzeniu Funduszu Rozwoju Rolnictwa, który pochodził z różnicy między
cenami wolnorynkowymi a cenami dostaw obowiązkowych. Oddano go do dyspozycji kółek
rolniczych. Po utworzeniu FRR liczba kółek zaczęła dynamicznie wzrastać. Pogarszała się
struktura
agrarna
w
wyniku
rozdrabniania
gospodarstw,
w
związku
z
tym
zakazano
rozdrabniania gospodarstw i przejmowania ziemi przez ludzi nie mających przygotowania
rolniczego. Od 1968 rolnicy w podeszłym wieku mogli przekazać państwu ziemię w zamian za
rentę. Produkcja rolna rosła powoli i nie nadążała za przyrostem ludności nierolniczej i
spożyciem ludności. Wynikało to z niskiego wyposażenia technicznego oraz uzależnienia od
wahań klimatycznych,
e. istotnym elementem rozwoju gospodarczego była siła robocza. W omawianym okresie
zatrudnienie w gospodarce narodowej powiększyło się o blisko połowę. Rok 1962 zamyka
siedemnastoletni okres, w którym głównymi źródłami przyrostu zatrudnienia była przeludniona
wieś
oraz
aktywność
zawodowa
kobiet.
W
pierwszym
okresie
industrializacji
w
celu
zlikwidowania bezrobocia oparto się na zasadzie maksymalnego zatrudnienia i ekstensywnych
formach wykorzystania siły roboczej. Lata 1963-1973 stanowiły okres wyżu demograficznego
ludności w wieku produkcyjnym i próby intensywnego
wykorzystania siły roboczej.
W latach 1961-1970 zatrudnienie w gospodarce uspołecznionej
powiększyło się o ok. 2,8 mln osób. Charakterystycznym skutkiem przyśpieszonej industrializacji
była ludność dwuzawodowa, która pracowała jednocześnie w rolnictwie i poza rolnictwem. W
1970 8,7 mln osób żyło w tym typie gospodarstw,
f. industrializacja zmieniła handel zagraniczny: udział maszyn i urządzeń w eksporcie w latach
1947-1970 zwiększył się z 1% do 38,5%. Jednocześnie występował w całym okresie ujemny
bilans handlowy, którego konsekwencją było preferowanie rynków zagranicznych kosztem rynku
wewnętrznego,
g. w porównaniu z rozwojem przemysłu materialne warunki życia ludności
pozostawały w tyle. Wobec niskiego wzrostu produkcji rolnej, systematycznie zaczął się
powiększać import niektórych produktów rolnych i pasz. Płaca realna wzrosła tylko o 24%, i to
poprzez wzrost zatrudnienia,
h. kryzys grudniowy 1970. Przyczyny: stabilizacja poziomu życia i brak perspektyw jego
polepszenia,
długofalowej
woluntaryzm
strategii
grupy
rozwoju
przywódców
partyjnych
społeczno-gospodarczego,
w
sprawowaniu
ruchy
władzy,
studentów
brak
przeciwko
wypaczeniom władzy i polityce kulturalnej 1968, trudności gospodarcze 1969-1970 m.in.
wskutek wojny wietnamskiej. Podwyżka większości towarów konsumpcyjnych i protest klasy
robotniczej Gdańska, Gdynii i Szczecina.
5. Rozwój gospodarczy Polski Ludowej w okresie industrializacji 1971-1980
a. nowa strategia przyśpieszonego wzrostu gospodarczego: próba usprawnienia systemu
planowania i zarządzania, pełne i racjonalne wykorzystanie zasobów ludzkich oraz znaczne
podniesienie poziomu życia społeczeństwa. Szeroki program inwestycyjny oraz wykorzystanie
handlu zagranicznego, w tym kredytów zagranicznych jako czynnika wzrostu gospodarczego,
b. przejawy rozwoju
- w okresie 1971-1972: wzrost gospodarczy odbywał się głównie dzięki wyzwoleniu
istniejących rezerw w gospodarce. Nastąpił znaczny przyrost produkcji na rynek. Sięgnięto po
pożyczki zagraniczne, wystąpiła dobra koniunktura w rolnictwie, a w polityce rolnej zniesiono
obowiązkowe dostawy. Korzystny terms of trade w handlu zagranicznym,
- w okresie od 1973 nastąpiło gwałtowne przyśpieszenie programu inwestycyjnego i
powiększenie stopy akumulacji do 40% Dn w 1975. Program ten realizowano w oparciu o
kredyty zagraniczne, które w 1980 osiągnęły 25 mld. dolarów, co w warunkach gospodarki 4krotnie przekroczyło granice zadłużenia.
Podniesione zostały znacznie płace realne. Rozwój przemysłu oparto w dużej mierze na
technologii zachodniej, szczególnie elektromaszynowej,
- dysproporcje w rozwoju gospodarczym: od 1974 pogarsza się koniunktura w gospodarce
światowej. Wyraziło się to niekorzystnym term of trade i
wzroście oprocentowania pożyczek
zagranicznych. Szeroki front inwestycyjny doprowadził do wydłużenia cyklu realizacji inwestycji.
Niska
efektywność
eksportu
towarów
przemysłowych
produkowanych
na
licencjach
zagranicznych. Stagnacja produkcji zbożowej i wzrost importu zbóż i pasz z 2,8 mln ton w 1970
do 8 mln w 1978. Od 1974 narastała spirala inflacyjna w wyniku wysokich podwyżek płac i
spadku dostawców towarów na rynek. Brak zbilansowania materiałów i energii powoduje
wygasanie tempa produkcji. Stabilizacja cen na
żywność i ogromny nawis inflacyjny,
- od 1976 próba manewru gospodarczego polegającego na stabilizacji inwestycji, obniżce
importu i podwyższeniu eksportu i próbie przywrócenia równowagi rynkowej. Ze względu na
dominacje nakazowego i biurokratyczno-technokratycznego systemu zarządzania dysproporcje
pogłębiają się i gospodarka od 1978 weszła w głęboki kryzys społeczno-gospodarczy, który
wyraził się m.in. w spadku płacy realnej, a od 1979 w spadku Dn na skalę nie spotykaną w
Polsce Ludowej oraz w stratach gospodarczych.