Historia Gospodarcza - 53 str

I. PERIODYZACJA ROZWOJU GOSPODARCZEGO ŚWIATA1. Wspólnota
pierwotna2. Niewolnictwo ok. V w. n.e.3. Kształtowanie się i utrwalanie stosunków
feudalnych VI-X w.4. Feudalizm klasyczny X-XIII w.5. Kryzys feudalizmu w Europie
XIV-XVI w.6. Kształtowanie się stosunków kapitalistycznych, XVI-poł. XVIII w.7.
Kapitalizm wolnokonkurencyjny poł. XVIII w.- ok. 1970r.8. Kapitalizm
monopolistyczny 1873 - 19189. Kryzys oraz wzrost interwencjonizmu państwowego
w życie gospodarcze 1918-1939. Rozwój gospodarki radzieckiej.10. Druga wojna
światowa 1939-194511. Okres odbudowy i przeobrażeń społeczno-gospodarczych w
gospodarce światowej 1945-1975. Przejście do kapitalizmu państwowomonopolistycznego. Wzrost znaczenia Związku Radzieckiego i ukształtowanie się
krajów demokracji ludowej. Rozpad systemu kolonialnego i rozwój gospodarczy
państw Afryki i Azji. II rewolucja przemysłowa.II. PERIODYZACJA ROZWOJU
GOSPODARCZEGO POLSKI1. Wspólnota pierwotna do VII w. n.e.2. Feudalizm VIIXVIII w. a. wczesny feudalizm VII-XII w., b. rozkwit feudalizmu. Gospodarka
czynszowa XIII-poł. XV w., c. rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej od poł.
XV do poł. XVII w., d. kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i upadek
gospodarczy Polski od poł. XVII do XVIII w.3. Kształtowanie się gospodarki
kapitalistycznej od końca XVIII do poł. XIX w.4. Kapitalizm poł. XIX w. - 1939r. a.
kapitalizm na ziemiach polskich od II poł. XIX w. do końca I wojny światowej, b.
kapitalizm w okresie gospodarki polskiej1918-19395. Gospodarka w okresie II wojny
światowej.6. Rozwój gospodarczy Polski Ludowej 1945-1975.a. kształtowanie się
nowego systemu gospodarczego i odbudowa gospodarcza Polski 1945-1949,b.
pierwsza faza industrializacji 1950-1970. Budowa podstaw przemysłu,c. druga faza
industrializacji i jej skutki w latach 1971-1975. Dysproporcje, d. specyficzne cechy
rozwoju gospodarczego Polski Ludowej.III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
FEUDALIZMU1.Istota feudalizmu. Poglądy a. marksistowski, b. tradycyjny historyków gospodarki, c. tzw. feudalizm agrarny.2. Ewolucja stosunków
feudalnych: wczesny, rozwinięty, kryzys oraz jego różnorodność form w różnych
społeczeństwach.3. Spory o konieczność występowania feudalizmu a. feudalizm
klasyczny, b. feudalizm rozszerzony: powszechny, pierwotny, wtórny.4. Typy
własności ziemi i jej struktura a. własność pełna: alodium, folwark, b. własność
podzielona: ziemia chłopska, c. własność gminna. Serwituty d. własność
królewska, rycerska, kościelna5. Formy zależności chłopów a. zależność gruntowa i
jej wyraz: renta gruntowa, b. zależność osobista i jej główny wyraz: przywiązanie do
ziemi, c. zależność sądownicza i jej wyraz: prawo sądzenia poddanych przez
pana.IV. GOSPODARKA FEUDALNA W POLSCE
VII - POŁ. XVIII W.1.
Kształtowanie się i utrwalanie stosunków feudalnych VII-XII w.2. Rozwój stosunków
feudalnych w XII-poł. XV w. a. kolonizacja na prawie niemieckim, b. rozwój
gospodarki czynszowej, c. rozwój miast, rzemiosła i handlu.3. Rozwój gospodarki
folwarczno - pańszczyźnianej od poł. XV w. do poł. XVII w. a. istota systemu
gospodarki folwarczno -pańszczyźnianej: wzrost obszaru ziemi folwarcznej i
produkcji rolnej, pańszczyzna głównym źródłem siły roboczej, poddaństwo chłopów i
renta odrobkowa, gospodarowanie oparte na zasadzie: jak najniższe wydatki na
produkcję i maksymalne wydatki na konsumpcjęb. osłabienie władzy królewskiej i
wzrost wpływów szlachty, c. czynniki rozwoju folwarku pańszczyźnianego:
koniunktura na rynku zewnętrznym i wewnętrznym, rozwój ludności, rozwój
rzemiosła, handlu, miast, rewolucja cen w Europie.4. Kryzys gospodarki folwarcznopańszczyźnianej i jego przyczyny, poł. XVII - poł. XVIII w. a. sprzeczność między
wysokotowarowym gospodarstwem folwarku a naturalną gospodarką
chłopskądominacja przy podziale dochodu folwarku wydatków na luksusową
konsumpcję i ograniczenie wydatków na inwestycje.b. sprzeczność interesu szlachty
i chłopów: ograniczenie praw użytkowych chłopa, mała dbałość chłopa o własne
gospodarstwo, ograniczony kontakt gospodarki chłopskiej z rynkiem, miastem i
rzemiosłem. c. wzrost obszarów "pustych", mała wydajność gleby, zły stan
zabudowań wiejskich, d. bierność i opór chłopa, zbiegostwo, walka klasowa
chłopów, e. wzrost kosztów produkcji folwarku: powiększenie personelu
nadzorczego, dodatkowe koszty uzupełniające, f. czynniki zewnętrzne: rozwój
intensywnego rolnictwa zachodnioeuropejskiego i spadek koniunktury na zboże
polskie, wzrost eksportu zboża przez Rosję, trudności wynikające z wojen,
zniszczenia, rekwizycje.V. DUALIZM GOSPODARCZY W EUROPIE POŁ. XVXVII W.1. Wzrost koniunktury gospodarczej w Europie zachodniej. a. rozwój
ludności oraz zmiany w jej strukturze społeczno-zawodowej, b. ekspansja
kolonialna Europy i jej znaczenie, c. rozwój miast, handlu, rzemiosła, d. rozwój
systemu pieniężnego i rewolucja cen, e. wzrost popytu i cen na artykuły rolne.2.
Różnicowanie się dróg rozwoju gospodarczego Europy zachodniej i wschodniej a.
odmienność kształtowania się stosunków w rolnictwie - dualizm agrarny, b.
odmienność zmian w strukturze produkcji i strukturze społeczno-zawodowej, c.
odmienność struktury eksportu i importu.3. Przyczyny dualizmu agrarnego a.
zmiany w rolnictwie zachodnioeuropejskim - zmiany gospodarki czynszowej oraz
renty pieniężnej jako głównej formy świadczeń feudalnych, - towarowy charakter
produkcji rolnej oraz jej specjalizacja, - rozwarstwienie wsi, powstanie gospodarstw
dochodowych, upadek słabszych, - kurczenie się ziem uprawianych przez feudała
oraz rozwój systemu dzierżawy ziemi w zamian za rentę pieniężną, - rozszerzenie
praw do własności ziemi użytkowanej przez chłopów, - stopniowe zanikanie
poddaństwa osobistego chłopów, np. prawo opuszczania wsi, zależność od sądów
powszechnych.b. utrzymanie w przeobrażonej formie stosunków feudalnych w
rolnictwie Europy wschodniej. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej,powiększenie obszaru ziemi uprawianego przez feudała i produkcji rolnej, - renta
odrobkowa główną formą świadczeń feudalnych,- poddaństwo osobiste: zakaz
opuszczania wsi przez chłopa, prawo sądzenia chłopa przez pana, gospodarowanie folwarku oparte na zasadzie: niskie wydatki na inwestycje a wysokie
na konsumpcję i aparat nadzoru, - gospodarstwo chłopskie sprowadzone do funkcji
działki wyżywieniowej, reprodukcji siły roboczej i inwentarza.4. Zmiany w strukturze
produkcji i strukturze społeczno-zawodowej a. Europa Zachodnia - wzrost
produkcji rolnej, a szczególnie hodowlanej, - wzrost popytu na zboże, powiększenie się udziału ludności miejskiej i pozarolniczej, - rozwój zatrudnienia w
rzemiośle, budownictwie, marynarce i handlu, b. Europa Wschodnia - dominacja
produkcji zboża w folwarku pańszczyźnianym o charakterze ekstensywnym, wzrost nadwyżek zboża poprzez ograniczenie konsumpcji chłopa, - struktura
produkcji podporządkowana rynkowi zewnętrznemu i dużym miastom, ograniczenie władzy centralnej oraz wzrost wpływów szlachty: poddaństwo chłopów,
przywileje celne i handlowe, eliminowanie z handlu mieszczaństwa, - naturalizacja
dóbr szlacheckich: rozwój manufaktur szlacheckich,5. Odmienność struktury
eksportu i importu a. Europa Zachodnia - dominacja w eksporcie towarów
przemysłowych, orientalnych, kolonialnych, charakteryzujących się dużym nakładem
pracy i kapitału. Import z Europy Wschodniej towarów tanich i masowych, b. Europa
Zachodnia - dominacja w eksporcie towarów żywnościowych i surowcowych
charakteryzujących się niskim stopniem przetworzenia i nakładów kapitałowych.
Import z Europy zachodniej towarów drogich i rzadkich, c. nieekwiwalentność
wymiany między Europą Wschodnią a Zachodnią - niekorzystne terms of trade, d.
dodatni bilans handlowy Europy wschodniej. Rola kruszców w wyrównywaniu
ujemnego bilansu handlowego Europy zachodniej.VI. KSZTAŁTOWANIE SIĘ
STOSUNKÓW KAPITALISTYCZNYCH W EUROPIE OD XVI DO POŁ. XVIII
W.1. Ogólna charakterystyka przemian społeczeństwa w XV-XVI w. a. zmiany w
świadomości społecznej, b. wzrost znaczenia pieniądza i jego funkcja w
przemianach społecznych.2. Warunki i etapy rozwoju kapitalistycznego sposobu
produkcji a. ożywiony rozwój handlu - ekspansja kolonialna krajów
zachodnioeuropejskich i wysokie zyski na rynku zewnętrznym, - napływ kruszców i
rewolucja cen, - wzmożone obroty między Europą Wschodnią a Zachodnią, - nowe
formy organizacji handlu: gildie kupieckie, kompanie handlowe, - zmiany głównych
szlaków handlowych. Rozwój głównych miast handlowych w Europie, b. proces
akumulacji pierwotnej - akumulacja pierwotna jako okres historyczny oraz jako
proces ekonomiczny, - źródła akumulacji pierwotnej w Europie: zmiany w strukturze
agrarnej, handel z koloniami, pożyczki, podatki, - powstanie banków i ich funkcje, funkcje giełdy pieniężnej, c. techniczno-ekonomiczne i organizacyjne stadia rozwoju
przemysłu - łączenie się kapitału handlowego z produkcją; skup, nakład, - rozkład
rzemiosła cechowego i rozwój produkcji pozacechowej, - manufaktura
scentralizowana i zdecentralizowana, - rewolucja techniczna i powstanie fabryk, symbioza kapitału przemysłowego i bankowego.VII. KAPITALIZM
WOLNOKONKURENCYJNY OD POŁ. XVIII DO OK. 1870 R.1. Cechy
kapitalistycznego sposobu produkcji a. prywatna własność środków produkcji, b.
powszechność produkcji towarowej i pieniądza, c. podstawowym celem staje się
zysk, d. siła robocza staje się towarem. Przymus pozaekonomiczny zastąpiony
zostaje przymusem ekonomicznym,2. Charakterystyka kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego a. przyśpieszenie rozwoju sił wytwórczych - dynamiczny
rozwój ludności i zmiany w jej strukturze społeczno-zawodowej, - rewolucja
przemysłowa w Anglii i na kontynencie europejskim, - rewolucja agrarna, - wzrost
akumulacji i produkcji,b. różnicowanie się społeczeństwa - zmiana społeczeństwa
stanowego w społeczeństwo klasowe, c. dominacja zasad liberalnych- wolność
osobista jednostki, - formalna równość praw, - liberalizm gospodarczy i polityka
wolnego handlu, d. ekspansja kolonialna pod wpływem rozwoju przemysłu rozpad wcześniejszych systemów kolonialnych i zwycięstwo tendencji liberalnych, dominacja kolonializmu angielskiego, e. wzrost znaczenia banków w życiu
gospodarczym, f. rozwój systemu pieniężnego - złoto wyłącznym środkiem wypłat
w stosunkach międzynarodowych.3. Rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych do
1870 a. przyczyny i skutki wojny secesyjnej.VIII. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA.
PROCES INDUSTRIALIZACJI.1. Pojęcie rewolucji przemysłowej i przewrotu
technicznego, industrializacji, wzrostu gospodarczego, rozwoju gospodarczego.
Zakres występowania rewolucji przemysłowej a. zmiany techniczne - wielkość
innowacji technicznych w przemyśle włókienniczym, hutniczym i metalowym, np.
maszyna parowa, - konieczność systematycznej pracy robotnika w fabryce, komplementarność poszczególnych gałęzi przemysłu, - etapowość przewrotu
technicznego, - rozwój infrastruktury ekonomicznej i społecznej, b. zmiany
ekonomiczne - nowa organizacja produkcji. Zmiana funkcji przedsiębiorstwa i
zasada kalkulacji, - wzrost wydajności pracy, obniżka kosztów jednostkowych,
masowość produkcji, - przemysł źródłem akumulacji, c. zmiany w strukturze
społecznej - zerwanie przez robotnika kontaktu z ziemią, - urbanizacja, powstanie
skupisk robotników wokół fabryk, d. rozwój przemysłu w układzie przestrzennymterytorialna koncentracja produkcji,- przesłanki lokalizacji przemysłu,- zjawisko
nierównomierności pod względem rozwoju przemysłu.2. Warunki społecznoekonomiczne do uprzemysłowienia a. przekształcenie struktury społecznej, b.
głębokie przemiany w rolnictwie, c. akumulacja pierwotna, d. rozwój rynku
wewnętrznego i zewnętrznego.3. Typy procesów industrializacji a.
zachodnioeuropejski: Anglia, Francja, Stany Zjednoczone (i inne), b.
wschodnioeuropejski: Niemcy, Japonia, Włochy, Rosja, ziemie polskie, c. krajów
rozwijających się (kolonialny), d. socjalistyczny: ZSRR, Polska i inne kraje
demokracji ludowej.4. Charakterystyka warunków uprzemysłowienia w
zachodnioeuropejskim typie industrializacji a. przekształcenie struktury społecznej
- zniesienie poddaństwa osobistego i odpływ ludności ze wsi. Proces grodzeń i jego
skutki społeczne. - zniesienie monopolu cechu i przywilejów handlowych, wolny
wybór zawodu, - powstanie klasy robotniczej i wzrost jej mobilności, kształtowanie się burżuazji b. przemiany w rolnictwie - towarowy charakter
gospodarki rolnej: specjalizacja, - zmiany struktury agrarnej, grodzenia, - system
dzierżaw nową formą użytkowania ziemi, - intensywność rolnictwa: spadek
pracujących w rolnictwie i wzrost technicznego uzbrojenia pracy, c. proces
akumulacji pierwotnej (patrz R. VI, p.2b) d. rozwój rynku wewnętrznego i
zewnętrznego, - rozszerzenie wpływów na rynkach kolonialnych, - wzrost
zapotrzebowania na towary przemysłowe na rynku wewnętrznym.5. Charakterystyka
warunków do uprzemysłowienia we wschodnioeuropejskim typie a. przemiana
struktury społecznej ograniczona, - poddaństwo osobista, słaby rozwój miast i
mieszczaństwa, symbioza burżuazji z panującym ustrojem, b. powolny rozwój
rolnictwa (patrz R. IV p.3-4), c. krótki okres akumulacji pierwotnej koniec XVIII do
poł. XIX w. - dominacja wewnętrznych źródeł, d. wielosektorowość rynku - rynek
drobnotowarowy chłopski,- rynek towarów przemysłowych, - rynek zewnętrzny:
dominacja eksportu towarów surowcowych i zboża, e. wpływ państwa na tworzenie
warunków do uprzemysłowienia w zakresie przemiany struktury społecznej, zmiany
w rolnictwie, wzrost akumulacji, rozszerzenie rynków zbytu i rozwój infrastruktury.6.
Cechy industrializacji w poszczególnych krajach a. typu zachodnioeuropejskiego dominacja innowacji technicznych własnych. Częściowo sprowadzanych, jak np.
Francja, USA, - rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury, - w okresie
rewolucji przemysłowej wystąpiło względne zubożenie klasy robotniczej, - kolejność
przewrotu technicznego; najpierw w przemyśle lekkim, a następnie w ciężkim, b.
typu wschodnioeuropejskiego - dominacja techniki naśladowanej - sprawdzanej, rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury, - podniesienie się poziomu
życia, - kolejność przewrotu technicznego; najpierw przewrót w przemyśle ciężkim,
a następnie w lekkim bądź równocześnie.IX. ROZWÓJ KAPITALISTYCZNEGO
ROLNICTWA.
REWOLUCJA AGRARNA XVIII-POŁ. XIX1. Istota rewolucji
agrarnej a. przewrót techniczny - przejście od trójpolówki do płodozmianu
(likwidacja ugorów), - zastosowanie nowych narzędzi i maszyn (mechanizacja), intensywne nawożenie i zabiegi melioracyjne, - doskonalenie gospodarki roślinnej
(nowe uprawy, wydajniejsze odmiany roślin), - doskonalenie hodowli, nowe odmiany
i rasy, poprawa techniki żywienia zwierząt, system oborowy hodowli, uprzemysłowienie rolnictwa b. przeobrażenia społeczne rolnictwa - ostateczny
rozkład stosunków feudalnych (usamodzielnienie się drobnych wytwórców), spadek ludności utrzymującej się z rolnictwa.2. Dwie drogi rozwoju stosunków
kapitalistycznych w rolnictwie a. droga pruska (kraje Europy Wschodniej) stopniowe przekształcenie się folwarków w gospodarstwa kapitalistyczne, - zmiany
w rolnictwie pod wpływem zarządzeń odgórnych,połowiczność zmian,b. droga
amerykańska (Stany Zjednoczone, Francja) - rozwój gospodarki farmerskiej i
chłopskiej podstawą przejścia do gospodarki kapitalistycznej, - rewolucyjny
charakter przemian,3. Typy rolnictwa kapitalistycznego a. intensywne rolnictwo
mieszane roślinno-hodowlane (Holandia, Anglia) - duże nakłady pracy i kapitału na
jednostkę ziemi, - duża wydajność z 1 ha ziemi, - wysoka wartość ziemi, b.
ekstensywne rolnictwo towarowe (Stany Zjednoczone, Kanada, Rosja) - dominacja
jednej uprawy lub hodowli, - mała wydajność ziemi i wysoka wydajność pracy, wysoki stopień mechanizacji wobec małej liczebności siły roboczej, - niskie nakłady
na 1 ha, - niska cena ziemi, - taniość produkcji. c. rolnictwo plantacyjne (Ameryka
Środkowa i Południowa, niektóre azjatyckie i afrykańskie kraje podzwrotnikowe), dominacja upraw przeznaczonych na eksport, - rolnictwo wyspecjalizowane,
monokulturowe, - oparcie się o pracę przymusową lub nisko opłacaną.X.
KSZTAŁTOWANIE SIĘ GOSPODARKI KAPITALISTY- CZNEJ NA ZIEMIACH
POLSKICH II POŁ. XVIII DO POŁ. XIX1. Wpływ rozbiorów na rozwój gospodarczy
a. rozbicie jedności gospodarczej ziem polskich, b. ograniczenie przepływu
towarów, kapitału i siły roboczej między zaborami, c. podporządkowanie rozwoju
gospodarczego poszczególnych ziem polskich celom polityki gospodarczej państw
zaborczych - zmiana funkcji poszczególnych ziem polskich, - odmienna polityka
celna i inwestycyjna, - zahamowanie rozwoju rynku narodowego, - odrębność
systemu transportowego, prawnego, walutowego, itp., - dysproporcje w rozwoju
gospodarczym ziem polskich.2. Wzrost zaludnienia ziem polskich.3. Zmiany w
strukturze społeczneja. wzrost znaczenia mieszczaństwa i wyodrębnienie się
burżuazji, b. przełamanie szlacheckiego monopolu władania ziemią, c. wzrost
mobilności zawodowej ludności - zniesienie poddaństwa osobistego w 1807 r.migracja ludności.4. Proces akumulacji pierwotnej a. wpływ państwa na tworzenie
warunków do akumulacji, b. krótki okres akumulacji, c. dominacja wewnętrznych
źródeł akumulacji- kształtowanie się rynku światowego, - rozwój rynku
wewnętrznego: Rosja, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Austro-Węgry, c. nawrót do
protekcjonizmu w warunkach liberalizmu ekonomicznego. Neoprotekcjonizm
ostatnich 25 lat XIX w.: Stany Zjednoczone, Rosja, Niemcy, Japonia.3. Koncentracja i
centralizacja kapitału i produkcji a. koncentracja pionowa i pozioma, b. spółki
akcyjne, c. porozumienia monopolowe; kartel, syndykat, koncern, trust,4. Postęp
techniczny w tzw. nowych gałęziach przemysłu. Wzrost produkcji a. w hutnictwie
system wytopu surówki żelaza Martina-Siemensa, b. w przemyśle chemicznym:
rozpoczęcie produkcji celulozy, nitrogliceryny, nawozów sztucznych, związków
syntetycznych - soda, kauczuk syntetyczny, barwniki, c. w dziedzinie energii: silnik
elektryczny, silnik benzynowy, d. w procesie organizacji produkcji: system Fredricka
Taylora, Henry Forda.5. Kryzys jako organiczna część gospodarki kapitalistycznej a.
przyczyny ekonomiczne kryzysów, b. cykliczność rozwoju gospodarczego. Od lat
dwudziestych w Anglii, następnie 1837, 1846, 1857, 1866, 1873, 1882, 1890, 1900,
1907, c. kryzys światowy 1873 r i jego skutki. Monopolizacja.6. Eksport kapitałów
krajów wysoko rozwiniętych do krajów słabo rozwiniętych a. przyczyny:
monopolizacja gospodarki, sprzeczność w akumulacji kapitału, tzn. nadmiar kapitału
w stosunku do możliwości lokalizacji w gospodarce, nierównomierność rozwoju
gospodarczego krajów, b. formy eksportu kapitałów: w zależności od tego, kto jest
właścicielem, w zależności od lokaty kapitału, w zależności od tego, czy forma
rzeczowa, czy pieniężna.7. Zmiany w systemie bankowym i powstanie kapitału
finansowego a. koncentracja banków i kapitału bankowego,b. zmiany funkcji
emisyjnej i rozliczeniowej na funkcje: udzielanie kredytu długoterminowego,
finansowania inwestycji, kupowania i sprzedawania akcji wartościowych,
gromadzenia kapitałów, c. łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i
powstanie kapitału finansowego,d. zmiany systemu rozliczeń opartego na
bimetalizmie na system walutowy oparty na monometalizmie złota, tzn. walucie
wymienialnej na złoto.8. Postęp techniczny i agrotechniczny w rolnictwie europejskim
oraz kryzys agrarny 1873-1896.XIV. GOSPODARKA KAPITALISTYCZNA NA
ZIEMIACH
POLSKICH II POŁ. XIX DO 1918 R.1. Koniec feudalizmu i
dominacja formacji kapitalistycznej a. uwłaszczenie i jego skutki - dominacja
prywatnej własności ziemi, - rozwarstwienie wsi i powstanie rynku pracy najemnej,
- rozwój produkcji towarowej i pieniądza, b. rewolucja przemysłowa (patrz R.VIII,
p.6b; XII, p.2) - Śląsk 1850-1870, - Królestwo Polskie 1876-1890, - przejawy
rewolucji technicznej w Galicji 1890-1914, - wykształcenie się okręgów
przemysłowych, c. rozwój rynku wewnętrznego, d. rozwój rolnictwa
kapitalistycznego (patrz R.XI, p.4) - zmiany w strukturze agrarnej, - wzrost
produkcji roślinnej i hodowlanej, - zmiany agrotechniczne.2. Zmiany w strukturze
gospodarczej ziem polskich. Górny Śląsk a. wzrost produkcji, postęp techniczny,
b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału - wzrost produkcji i
zatrudnienia oraz spadek liczby przedsiębiorstw, - zmiany w strukturze własności:
ograniczenie własności państwowej i dominacja własności przemysłowcówmagnatów, - przekształcenie się magnackich przedsiębiorstw wielozakładowych w
spółki akcyjne, kartele, koncerny, - dominacja porozumień monopolowych: trust
Śląska, Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa cynku 1872 r., kartel Górnośląska
Konwencja Węglowa 1898 r., koncern Zjednoczone Huty Królewska i Laura,dyskryminacyjna polityka Niemiec wobec przemysłu śląskiego i spadek pozycji
Górnego Śląska w przemyśle niemieckim, c. koncentracja banków i kapitału
bankowego. Spółki akcyjne - rozkwit kredytu długoterminowego, kupowanie i
sprzedawanie akcji, - łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie
kapitału finansowego powiązanego z bankami berlińskimi, d. dominacja przemysłu
Górnego Śląska nad przemysłem pozostałych ziem zaboru pruskiego. Królestwo
Polskie a. wzrost produkcji i postęp techniczny, b. proces koncentracji i
centralizacji produkcji i kapitału - spółki akcyjne w górnictwie węgla, hutnictwie i
przemyśle włókienniczym: ogółem w końcu XIX w. skupiały ok. połowę produkcji i
zatrudnienia, - porozumienia monopolowe: kartel cukrowniczy 1881, kartel
przędzalniczy 1901, kartel węglowy 1890, ogólnorosyjski syndykat "Prodameta".
Koncern przędzalniczy Scheiblera, trust Towarzystwo Sosnowieckie Kopalń Węgla
Hut i Żelaza, c. koncentracja kapitału bankowego. Spółki akcyjne - łączenie się
kapitału bankowego z kapitałem przemysłowym. Bank Handlowy w Łodzi związany z
kapitałem Scheiblera; Bank Dyskontowy w Warszawie związany z Towarzystwem
Lilpopa, Rau i L(wenstein; Bank Handlowy w Warszawie z udziałem w przemyśle
Rosji, d. silny związek z kapitałem zachodnim oraz rynkiem rosyjskim.3. Napływ
kapitału obcego do przemysłu ziem polskich i Polski (patrz R.XIII, p.6). a. etapy
napływu - od poł. XIX do ok. 1880 r. - od 1880 do 1914 r. - od 1918 do 1939
(patrz R.XVII), b. struktura kapitałów obcych 1900 r., - w Królestwie Polskim ok.
40% kapitału przemysłowego: głównie w górnictwie i hutnictwie, - w kapitale obcym
dominował kapitał francusko-belgijski ok. 68% oraz niemiecki 25%, c. znaczenie
kapitału obcego - finansowanie uprzemysłowienia ziem polskich, - opanowanie
przemysłu nowoczesnego i wysoce rentownego, - opanowanie największych
przedsiębiorstw.4. Rozwój handlu i transportu na ziemiach polskich.5.
Nierównomierność rozwoju gospodarczego ziem polskich i jej skutkia. odmienność
struktury gospodarczej - dominacja przemysłu ciężkiego Górnego Śląska nad
pozostałymi przemysłami zaboru pruskiego, - dominacja przemysłu lekkiego nad
przemysłem ciężkim w Królestwieb. dysproporcje w uprzemysłowieniu, c.
ekonomiczne przyczyny migracji ludności w poszczególnych zaborach i jej kierunki.6.
Gospodarka ziem polskich w czasie I wojny światowej.XV. TENDENCJE ROZWOJU
GOSPODARKI
ŚWIATOWEJ 1918-19391. Polityczne i społeczno-gospodarcze
skutki I wojny światowej a. powstanie nowych państw w Europie, b. odbudowa
gospodarcza, c. spłaty zadłużenia i odszkodowań przez Niemcy oraz inne kraje
Europy - przejęcie zobowiązań po zaborach przez niektóre państwa środkowej
Europy, - spłata zadłużenia Rosji przez ZSRR. Konferencja W Hadze 1922 r., d.
zmiana układu sił ekonomicznych na świecie - spadek znaczenia Niemiec, spadek znaczenia Anglii: eksport Anglii zaledwie 50% wartości z 1913r. - spadek
znaczenia Francji: eksport Francji zmniejszył się do 24% wartości za 1913r. - wzrost
znaczenia Stanów Zjednoczonych i Japonii.2. Gospodarka w okresie
przezwyciężania skutków wojny 1918-1923 a. wahania koniunktury
gospodarczejokres sztucznego ożywienia gospodarczego wynikający z produkcji
wojennej 1918-1919, - recesja gospodarcza 1920-1921: Anglia, Stany Zjednoczone,
Niemcy, Japonia, - okres ożywienia gospodarczego 1922-1923, b. zmiany w
stosunkach walutowych - spadek wartości pieniądza i odejście od waluty złotej, inflacja w krajach południowych i wschodnich Europy. Skutki zmniejszania kosztów
produkcji wyrażonych w walucie stałej, aktywizacja eksportu poprzez premie
eksportowe, spekulacja przy wykupywaniu przedsiębiorstw w kraju i za granicą,
rozstrój systemów pieniężnych, c. reformy rolne w krajach Europy południowej i
wschodniej. Przyczyny:- wadliwa struktura agrarna: koncentracja ziemi w
gospodarstwach obszarniczych oraz wzrost liczby gospodarstw małorolnych, przeludnienie wsi i jej radykalizacja. Problem "ludzi zbędnych", - zainteresowanie
burżuazji zwiększeniem siły nabywczej na rynku drobno- iśredniorolnego
chłopstwa,likwidacja obszarnictwa obcego narodowościowo w niektórych
krajachpaństwa bałtyckie, Rumunia, Częściowo Czechosłowacja, Jugosławia, zakres i skuteczność reform rolnych. Zróżnicowanie wysokości odszkodowań za
rozparcelowane grunty.3. Ożywienie i rozkwit gospodarki światowej 1924-1929 a.
przejawy stabilizacji gospodarki - stabilizacja waluty Anglii, Stanów Zjednoczonych,
państw neutralnych oraz Francji i Włoch. Reformy walutowe i równowaga budżetowa:
Austria, Polska, Niemcy, - stabilizacja i rozwój gospodarczy Niemiec: plan Charlesa
Dawesa 1924 i Owena Younga 1929 dotyczący rozwiązania problemu spłaty
odszkodowań przez Niemcy oraz finansowania przez kapitał amerykański i angielski
gospodarki niemieckiej, b. wzrost produkcji i dochodu narodowego - dynamiczny
wzrost w krajach wysoko rozwiniętych i zmiany w strukturze Dn: wzrostu udziału
przemysłu i usług oraz spadek udziału rolnictwa, - umiarkowany wzrost w krajach
rolniczych słabo rozwiniętych i ograniczone zmiany w strukturze Dn: dominacja
udziału rolnictwa, c. zmiany w strukturze przemysłu - postęp techniczny w nowych
gałęziach przemysłu samochodowego, lotniczego, radiowego, kinematograficznego,
chemicznego, automatyzacja produkcji, - postęp technologiczno-ekonomiczny:
naukowa organizacja produkcji, standaryzacja elementów produkcji, system
potokowy Forda, - zmiany w strukturze produkcji: stabilizacja wydobycia węgla oraz
kilkakrotny wzrost wydobycia ropy naftowej, szybki rozwój górnictwa i hutnictwa
metali kolorowych, cementu, chemikaliów, - dominujące znaczenie w postępie
technicznym i ekonomicznym Stanów Zjednoczonych. W 1925 produkcja Stanów
Zjednoczonych równała się łącznej produkcji Anglii, Francji i Niemiec, - koncentracja
i monopolizacja w nowych gałęziach przemysłu: powstanie monopoli
ponadnarodowych w wydobyciu ropy naftowej, przemyśle elektronicznym i
chemicznym, d. wzrost produkcji i zmiany w strukturze produkcji rolnej- szybki
wzrost surowcowej produkcji rolnej dla przemysłu (kauczuk, jedwab, bawełna, wełna,
cukier) oraz pszenicy i ryżu. Spadek dynamiki produkcji zbóż, - spadek koniunktury
na produkty rolne. Spadkowa tendencja cen pszenicy, - przyczyny niskiej
elastyczności produkcji rolnej: trudność zmiany struktury produkcji rolnej, sposób
wykorzystania majątku trwałego rolnictwa, mała mobilność siły roboczej, uzależnienie
od warunków przyrodniczych, reagowanie gospodarstw na spadek cen
powiększaniem podaży, e. zmiany w strukturze handlu zagranicznego (patrz R.XV,
p.1d) - wzrost obrotów handlowych. W 1929 wielkość obrotów światowych w
stosunku do 1914 podwoiła się, - zmniejszył się udział Europy w handlu światowym
do ok. 47% w eksporcie i 54% w imporcie światowym. Wzrost udziałów Stanów
Zjednoczonych i Japonii. Najwięksi eksporterzy w 1929: Stany Zjednoczone 16,1%,
Anglia 10,7%, - w strukturze handlu światowego utrwalił się podział na eksporterów
towarów przemysłowych i eksporterów surowców i żywności: kraje eksporterów
towarów przemysłowych to: Stany Zjednoczone, Anglia, Francja, Japonia, Austria,
Czechosłowacja, Włochy; eksporterów żywności i surowców to: kraje Ameryki
Południowej, Azji, Afryki, Europy Południowej, - ograniczenia w rozwoju handlu
światowego; większość krajów słabo rozwiniętych stosowało protekcję celną
osłabiając własną gospodarkę oraz zmniejszało przywóz, - ekspansja kapitałów
Stanów Zjednoczonych, Anglii i innych krajów wyżej rozwiniętych: główne kierunki Niemcy, Europa środkowa, Ameryka Południowa i domina brytyjskie.4. Wielki kryzys
w gospodarce światowej 1929-1933 (patrz R. XIII, p.5) a. przyczyny kryzysu:
dysproporcja między wzrostową tendencją produkcji a malejącą tendencją popytu
konsumpcyjnego ludności (John Keynes). W konsekwencji nastąpił spadek produkcji,
inwestycji, zatrudnienia, Dn oraz zubożenia szerokich warstw społecznych, b.
przejawy kryzysu: znaczne powiększenie się już w 1928 r. zapasów węgla, miedzi,
bawełny, cukru itd. Nadprodukcja artykułów rolnych, rozwarcie się nożyc cen na
artykuły rolne i przemysłowe 1925-1929 do proporcji 89:100, ograniczenia zakupu
dóbr inwestycyjnych przez producentów rolnych i kraje eksporterów żywności,
wstrzymanie inwestycji przemysłowych, wzrost bezrobocia i ograniczenie wydatków
przez ludność. W X 1929 w Nowym Jorku gwałtowny spadek akcji i lawina
bankructw. Wskutek wielostronnych powiązań gospodarczych w następnym roku
kryzys ogarnął całą Europę, c. cechy kryzysu: długotrwały, bo trwał w niektórych
krajach do 1935, bardzo głęboki, szczególnie w 1932, spadek aktywności
gospodarczej. Produkcja światakapitalistycznego spadła do poziomu z 1908-1909,
zakres oddziaływania na wszystkie działy gospodarki objął wszystkie kraje
kapitalistyczne, d. kryzys przemysłowy: spadek produkcji światowej w stosunku do
1928 o 35%. W 1932 największy spadek wystąpił w Stanach Zjednoczonych, o 46%,
Niemczech o 47%, w Polsce o 46%, w Kanadzie o 42%.Najmniejszy spadek wystąpił
w Japonii, o 8%. Spośród gałęzi przemysłowych największy spadek w tzw. nowych
gałęziach, np. liczba wyprodukowanych samochodów w Stanach Zjednoczonych
zmniejszyła się o 75%. Silniejszy spadek w produkcji dóbr inwestycyjnych niż w
produkcji dóbr konsumpcyjnych - tendencje do koncentracji produkcji przemysłowej
oraz wzrost wpływów monopoli ponadnarodowych, - mechanizm wychodzenia z
kryzysu: wprowadzenie nowych technik i technologii obniżających koszty własne,
modernizacja aparatu wytwórczego, szybszy wzrost dóbr inwestycyjnych, wysoki
poziom cen monopolowych, - chroniczne bezrobocie: w Stanach Zjednoczonych
25% zatrudnionych, w Niemczech 43% zatrudnionych, e. kryzys rolny - spadek
dochodowości rolnictwa. Przyczyny: spadek popytu i cen na produkcję rolną ok. 64%,
rozwieranie się nożyc cen na produkty rolne i przemysłowe - ceny na produkty rolne
kształtowane na wolnym rynku, natomiast na produkty przemysłowe kształtowane
przez politykę usztywniania cen monopolowych, reakcja rolnictwa kapitalistycznego
na spadek popytu i cen wzrostem produkcji rolnej - "błędne koło", - peuperyzacja
ludności wiejskiej: spadek konsumpcji, podaż głodowa, - ograniczenie wydatków
inwestycyjnych w rolnictwie i uwstecznienie w agrotechnice: zmniejszenie stosowania
nawozów sztucznych, np. w 1929-1932 w rolnictwie światowym zmniejszono zużycie
superfosfatu o 50%, we Francji o 70%, w Niemczech o 90%, Włoszech o 60%.
Zmniejszono wydatki na zakup maszyn rolniczych. W efekcie produkcja tych maszyn
spadła w okresie kryzysu o 50% w Danii, o 60% w Szwecji, w Australii o 60%, w
Polsce nawet o 98%, - zmiana w strukturze produkcji: zmniejszenie upraw
przemysłowych, jak np. buraków, oraz zwiększenie upraw spożywczych, jak np.
kartofli, f. ograniczenie wymiany międzynarodowej - spadek wartości obrotów
handlowych o 2/3, - dominacja protekcjonizmu celnego: aktywizacja eksportu za
pomocą cen dumpingowych - niższych od cen światowych czy krajowych, tendencje
autarkiczne i wprowadzanie wysokich ceł ochronnych, zerwanie z zasadą liberalizmu
w handlu. Stany Zjednoczone 1930 i Anglia 1931 wprowadziły wysokie cła wwozowe
dochodzące do 1/3 wartości sprowadzanego dobra,- pogorszenie się relacji terms of
trade dla państw rolniczych i surowcowych. Korzyści eksporterów artykułów
przemysłowych, g. załamanie systemów walutowych państw kapitalistycznych:
zawieszenie wymienialności pieniądza krajowego na złoto bądź obniżenie pokrycia
pieniądza złotem, np. Anglia 1931, Kanada 1931, Stany Zjednoczone 1933, Włochy
1935, Francja 1936.5. Poprawa koniunktury i wzrost gospodarczej roli państwa 19341939 a. rozwój przemysłu: - osiągnięcie w 1937 poziomu produkcji przemysłowej z
1928 szczególnie dynamiczny wzrost produkcji w Japonii, Szwecji, Danii, Norwegii
oraz powolny i niższy od przedkryzysowego wzrost w Stanach Zjednoczonych,
Francji, Belgii, - kontynuacja zmian strukturalnych w przemyśle z okresu
przedkryzysowego. Szybki wzrost tzw. nowych gałęzi - chemicznej,
elektrotechnicznej, lotniczej, w Europie przemysłu samochodowego. Wzrost
wydobycia ropy naftowej i produkcji energii elektrycznej w hydroelektrowniach, dalsza koncentracja i monopolizacja głównie w nowych gałęziach przemysłu
związanych z postępem naukowym i technicznym, b. rozwój rolnictwa - stopniowa
poprawa koniunktury produkcji rolnej: wzrost i utrzymanie się nożyc cen,
przekroczenie poziomu produkcji przedkryzysowej podstawowych artykułów
żywności i hodowli. Struktura produkcji rolnej wg kontynentów- Europa 30%,
Ameryka 25%, Azja 27%, Afryka 4%, Australia i Oceania 3% ogólnej produkcji
światowej, - Europa importem żywności i surowców rolnych z Ameryki i dominiów
brytyjskich, c. ograniczony rozwój handlu międzynarodowego: wzrost obrotów nie
osiągnął rozmiarów sprzed kryzysu, w 1938 40% obrotów w stosunku do 1929.
Przyczyny: wzrost projekcjonizmu i spadek możliwości płatniczych krajów rolniczych
- supremacja w handlu światowym. Udział poszczególnych państw w obrocie
światowym w 1938: Anglia 20%, drugie miejsce Stany Zjednoczone, a następne
Niemcy, Francja, Japonia. Wśród państw-eksporterów utrzymała się struktura sprzed
kryzysu. Największy udział miały Stany Zjednoczone, a następnie Anglia, Niemcy,
Japonia i Kanada, Francja, Belgia, - w strukturze handlu poszczególnych krajów
kapitalistycznych utrzymała się następująca struktura: w Europie, Stanach
Zjednoczonych i Japonii w eksporcie dominowały wyroby gotowe i półfabrykaty, a w
imporcie surowce, d. zmiany na rynku kapitałów - zmiana kierunku przepływów
kapitałów; Stany Zjednoczone w 1939 zmieniłysię z wierzyciela w dłużnika Europy.
Przyczyny polityczne: - wzrost ekspansji kapitałów na obce rynki. W inwestycjach
zagranicznych dominacja Anglii, - struktura eksportu kapitału za granice wg krajów:
Anglia - głównie w krajach należących do imperium, a tylko 18% w Europie, Stany
Zjednoczone głównie w Ameryce, a w Europie 25%, Francja w Afryce i Europie,
Japonia głównie w Azji, e. ogólna charakterystyka interwencjonizmu państwowego
(patrz R. XIII, p.2) - przejawy interwencjonizmu państwowego w okresach
wcześniejszych: merkantylna polityka państwa dla ochrony przemysłu przez politykę
ceł i bezpośrednią działalność gospodarczą, polityka neoprotekcjonizmu pod koniec
XIX w. - Niemcy i Rosja. Wzmożenie oddziaływania Niemiec i Francji na gospodarkę
w czasie I wojny światowej, - przyczyny interwencji państwa w życie gospodarcze:
przekonanie, że liberalizm ekonomiczny nie jest w stanie zapewnić samorzutnego
rozwoju gospodarki kapitalistycznej, doświadczenia kryzysu i gospodarki radzieckiej
planowego kierowania gospodarką, zwycięstwo poglądu, że tylko rząd jest w stanie
przeciwdziałać dysproporcji w gospodarce między wielkością produkcji a
możliwościami nabywczymi ludności, konieczność ingerencji państwa w roli
mediatora, jako siły trzeciej, w konflikty społeczne, np. między pracodawcami a
pracownikami, w niektórych państwach wynikało to z tendencji mocarstwowych i
nacjonalistycznych, - teoretyczne założenia interwencji państwa w życie
gospodarcze Johna Maynarda Keynesa 1892-1946: stała interwencja państwa w
życie gospodarcze w formie pośredniej i bezpośredniej. Interwencja pośrednia
mająca na celu powiększenie popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego poprzez
interwencję celną, kredytową, bankową, kontrole cen niektórych towarów, zwalczanie
bezrobocia. Interwencja bezpośrednia - etatystyczna: wzrost inwestycji publicznych
nieprodukcyjnych w dziedzinie infrastruktury, powiększające się zatrudnienie, płace,
popyt konsumpcyjny, - praktyka interwencjonizmu państwowego w Stanach
Zjednoczonych, 1932, za prezydenta F.D. Roosvelta. Nowy ład: dewaluacja dolara
1933, pomoc dla rolnictwa w formie wypłat odszkodowań za ograniczenie obszaru
upraw i żywego inwentarza, kredyty dla rolnictwa, ustawa o uzdrowieniu przemysłu i
podjęcie szerokiego frontu robót publicznych 1933, np. zagospodarowanie rzeki
Tennesse, korzystniejsze dla robotników umowy zbiorowe i ubezpieczenia
emerytalne, - praktyka interwencjonizmu państwowego w państwach
faszystowskich. Metoda - ogólne nakręcanie koniunktury gospodarczej przez
militaryzację. Niemcy: likwidacja bezrobocia i podniesienie siły nabywczej
społeczeństwa przez forsowanie inwestycji w przemyśle zbrojeniowym - budowa
autostrad, lotnisk itd Tendencje autarkiczne - rozwój deficytowych w Niemczech
produktów, jak benzyna syntetyczna. Aktywizacja rozwoju rolnictwa dla osiągnięcia
samowystarczalności - dofinansowanie rolnictwa, zlikwidowanie związków
zawodowych i utworzenie Arbeitsfrontu zrzeszającego robotników i kapitalistów.
Japonia: ekspansja Japonii w Azji - program "Wielkiej Azji". Przyczyny: opanowanie
rynków zbytu i źródeł surowców Azji oraz spadek handlu zagranicznego. Państwo
rozwijało intensywnie przemysł zbrojeniowy, zwiększyło kontrole handlu i finansów,
organizowało eksploatację terenów podbitych. Racjonalizacja produkcji przez 5-letni
plan gospodarczy. Symbioza interesów państwa i monopoli. Włochy: daleko
posunięta autarkia, ingerencja państwa przez system korporacyjny. Rada
korporacyjna, 1930, ograniczała swobodę kapitału i pracy, wprowadzała
obowiązkowe rozjemstwo, stworzono jedną organizację dla robotników i
pracodawców. Podstawowe zadanie - planowanie i kierowanie życiem
gospodarczym. Polityka etatystyczna. Militaryzacja gospodarki i podporządkowanie
jej ekspansji zagranicznej, np. Abisynia, Libia.XVI. TENDENCJE ROZWOJU
GOSPODARCZEGO
POLSKI 1918-19391. Warunki rozwoju gospodarczego
Polski a. zróżnicowanie poziomu gospodarczego poszczególnych części terytorium
Polski - wyższy poziom gospodarki i bardziej rozwinięta struktura w części
zachodniej oraz zacofanie gospodarki w części wschodniej i południowo-wschodniej,
b. odbudowa ze zniszczeń wojennych, np. w wyniku działań wojennych na obszarze
Polski uległo zniszczeniu 40% budynków w miastach, c. kształtowanie się systemu
społeczno-politycznego państwa. Uchwalenie w 1921 konstytucji burżuazyjnodemokratycznej, d. konieczność integracji - społecznej: wg spisu ludności z 1921
ludność polska stanowiła 69,2% ogółu ludności. Duże zróżnicowanie pod względem
majątkowym, kulturalnym i cywilizacyjnym poszczególnych klas i warstw
społecznych, - terytorialne: walka o granice państwa, ostateczne ustalenie granic na
Śląsku w 1921, na wschodzie 1921, a na południowym wschodzie dopiero w 1923.
Kształtowanie systemu komunikacyjnego, systemu prawnego, systemu pieniężnego i
podatkowego, e. strukturalne cechy kapitalizmu w Polsce- wadliwa struktura
agrarna charakteryzująca się dominacją obszarników we władaniu ziemią oraz
ogromna ilość drobnych gospodarstw chłopskich (patrzR.XVII). - nikłość kapitału
rodzinnego i słabość banków "kapitalizm bez kapitału" (patrz R.XVIII),2. Odbudowa
gospodarcza 1918-1923 a. wzrost produkcji przemysłowej, napływ kapitałów
obcych. Koniunktura inflacyjna, b. reforma rolna 1920 (patrz R.XVIII p.4-5) c.
przejawy i przyczyny inflacji: gospodarka wojenna - ok. 50% wydatków budżetowych
przeznaczono na potrzeby armii, słabość kapitału wewnętrznego, spłata długów
zagranicznych, rosnący deficyt budżetowy, w którym wydatki były 3-krotnie wyższe
od wpływów, deficytowość przedsiębiorstw państwowych, np. kolei, - polityka
inflacyjna rządu: druk marek polskich podstawowym źródłem dochodów budżetu. W
1923 1 dolar amerykański równał się 6 milionom marek polskich. Inflacja ożywiła
działalność inwestycyjną, obniżyła koszty produkcji i podniosła konkurencyjność na
rynkach zewnętrznych. Inflacja przejęła funkcję systemu podatkowego - spadek
wartości pieniądza był większy niż wzrost płac nominalnych. Ten swoisty podatek
stanowił 3/4 wpływów budżetowych, w tym 40% spadło na masy pracujące. Ceny w
Polsce w przeliczeniu na walutę wymienialną były niskie, co dawało eksporterom
premię eksportową i hamowało import. Spadek płacy realnej i wzrost walki klasowej,
szczególnie w 1923 r.3. Przejawy stabilizacji gospodarczej 1924-1925 a. stabilizacja
w gospodarce kapitalistycznej na świecie (patrz R.XV, p.3) b. reforma skarbowa
1924: powołanie Banku Polskiego, wprowadzenie nowej waluty "złoty polski" w relacji
1 dol. - 5,18 zł. Plan stabilizacji waluty: oszczędności budżetowe, wprowadzenie
progresywnego podatku majątkowego w walucie wymienialnej - frankach
szwajcarskich - "sięgnięcie do kieszeni kapitalistów", interwencja giełdowa wyprzedaż dolarów i funtów za marki polskie. Zniesienie dopłat do kolei. Osiągnięcie
równowagi budżetowej, c. pożyczki stabilizacyjne kapitału włoskiego, szwedzkiego i
amerykańskiego, d. reforma rolna 1925r. (patrz R.XVIII, p.4-5) e. pogorszenie się
koniunktury gospodarczej. Przyczyny: spadek wytwórczości przemysłowej i
zatrudnienia w wyniku likwidacji premii eksportowej, wojna celna między Polską a
Niemcami, ujemny bilans płatniczy, spadek wpływów budżetowych od kapitalistów do
20% z tytułu podatku majątkowego, f. poprawa koniunktury: otwarcie rynku
skandynawskiego dla węgla i dodatni bilans płatniczy, spadek kursu złotego do
dolara i wprowadzenie premii eksportowej.4. Ożywienie gospodarki polskiej 19261929a. ożywienie gospodarki polskiej pod wpływem prosperity gospodarki
kapitalistycznej (patrz R.XV, p.3) b. wzrost produkcji przemysłowej i eksportu,
inwestycji - przejawy postępu technicznego: opracowanie przez Stefana Bryłę
metod spawania wielkich konstrukcji metalowych, uruchomienie na licencji FIATA
produkcji polskiego samochodu, 1926r. - modernizacja przemysłu, - budowa portu
w Gdynii 1925, fabryki nawozów w Mościcach, budowa magistrali węglowej Górny
Śląsk - Gdynia, - wśród inwestycji nieprodukcyjnych dużą rolę odgrywało
budownictwo domów mieszkalnych i administracyjnych, - spadek zatrudnienia i
wzrost płac realnych, c. napływ kapitałów obcych (patrz R.XVII), d. proces
koncentracji: w latach 1926-1929 liczba karteli wzrosła z 53 do 133. W 1939 kartele
kontrolowały 40% produkcji przemysłowej kraju. Przyczyny: dążenie do
przyciągnięcia kapitału zagranicznego oraz powiększania eksportu. Największe
monopole w przemyśle ciężkim. Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych - koncern
powstały z połączenia dawnej Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa i
Zjednoczonych Hut Królewska i Laura skupiających 20% wydobycia węgla i 50%
produkcji żelaza i stali. Syndykat Polskich Hut Żelaznych opanował 100% produkcji
hutniczej, kartel cementowy opanował 87% produkcji cementu, kartel cukrowniczy
opanował 90% produkcji cukru, e. ożywienie w rolnictwie: realizacja reformy rolnej,
korzystne ceny na produkty rolne i wzrost dochodów gospodarstw wiejskich,
zaciągnięcie kredytów inwestycyjnych i powiększenie wydatków na zakup ziemi.
Emigracja zarobkowa.5. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1935 a. przyczyny kryzysu
(patrz R.XV p.4a), b. kartelizacja w gospodarce i podporządkowanie licznych
przedsiębiorstw kapitałowi zagranicznemu- błędna polityka rządu przejawiająca się w
obstawaniu przy istniejącym parytecie pieniądza. Polityka deflacyjna zamiast
łagodnej inflacji, - wadliwa struktura agrarna i przeludnienie wsi (patrz R.XVIII p.4),
b. specyficzne cechy kryzysu w Polsce: zaczął się stosunkowo wcześnie, w stosunku
do innych państw spadek produkcji przemysłowej, Dn i zatrudnienia byłnajgłębszy,
poprawa koniunktury zaczęła się najpóźniej, bo w 1935, c. przejawy kryzysu - w
latach 1928-1932 produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 38%, spadek produkcji
węgla o 38%, surówki żelaza o 72%, żelaza o 88%, stali o 59%, cementu o 65%.
Najwyższy w przemyśle maszyn rolniczych - w produkcji młockarni o 93%, bron o
97% i pługów o 80%,-wysoki spadek działalności inwestycyjnej: w okresie 1928-1932
o 32%, produkcji materiałów budowlanych o 33%. Skutek: dekapitalizacja majątku
produkcyjnego. Spadek Dn o 52% w 1935. Zahamowanie postępu technicznego, skurczenie się rynku wewnętrznego: roczny dochód na głowę mieszkańca wsi
zmniejszył się 2,5-krotnie, a poza rolnictwem 2-krotnie. Szczególnie skurczył się
rynek wiejski, ponieważ ok. 70% ludności Polski utrzymywało się z rolnictwa, rozwój karteli i ich polityka śrubowania cen na rynku wewnętrznym, ograniczenia
produkcji oraz eksport po cenach dumpingowych na rynek zagraniczny; w 1934 cena
cukru na rynku wewnętrznym wynosiła 141 zł, a na zagranicznym 17 zł, - polityka
rządu wobec karteli: wspieranie w latach 1927-1933 kartelizacji przemysłu w celu
zachęcania do napływu kapitału zagranicznego, osiągnięcia stabilizacji gospodarczej
oraz powiększenia eksportu poprzez premie eksportowe i stosowanie cen
dumpingowych, - odpływ kapitału zagranicznego (patrz R.XVII), - ograniczenia
płac i świadczeń socjalnych, - spadek zatrudnienia w 1932 o 25% - bezrobocie
całkowite, zmniejszenie liczby dniówek - bezrobocie częściowe, - zmniejszenie
obrotów w handlu zagranicznym: w latach 1929-1934 spadły o 30%. Dzięki
ograniczeniom importowym bilans handlowy był dodatni, ale hamowało to rozwój
gospodarki. Spadek udziału Polski w światowej produkcji przemysłowej z 0,7% w
1928 do 0,5% w 1932, - kryzys rolny. Rozwarcie nożyc cen (patrz R.XV, p.4e). W
1934 rolnik mógł kupić o połowę mniej niż w 1928 za sprzedaż tych samych
produktów. Nożyce nr 1: ceny na produkcję rolną były kształtowane na rynku,
natomiast na przemysłowe na zasadzie ceny monopolowej - skartelizowanej.
Spadkowi cen produkcji rolnej towarzyszą wzrost produkcji i podaż sezonowej.
Nożyce nr 2 obniżenie cen produktów rolnych wynikało z wielostopniowego i
spekulacyjnego pośrednictwa handlowego między rolnikiem a rynkiem. Spadek
zapotrzebowania na produkty rolne ze strony przemysłu, handlu zagranicznego i
konsumpcji ludności nierolniczej. Spadek dochodowości gospodarstw rolnych: w
latach 1928-1934 z 1 ha ziemi chłopskiej czysty dochód zmniejszył się z 214 zł do 22
zł. W tym okresie poważnie zmniejszyły się wydatki inwestycyjne wsi - do 9%
wydatków w 1928. Duże zadłużenie gospodarstw chłopskich kredytami, spłatami i
innymi długami wywołało zjawisko podaży głodowej, d. polityka rządu wobec
kryzysu: dwa etapy. Pierwszy, w którym rząd zachowywał się biernie. Od 1932
antykryzysowa działalność rządu: akcja oddłużania rolnictwa i powszechne
moratorium w rolnictwie 1934 - z wyjątkiem zadłużenia u państwa i w bankach
spółdzielczych pozostałe długi zostały odroczone, interwencja rynkowa państwa interwencyjny skup zboża, obniżenie skarteryzowanych cen na wyroby przemysłowe
- nowa ustawa kartelowa z 1935, rozszerzenie frontu robót publicznych, aktywizacja
eksportu przez premie eksportowe; etatyzacja - rząd przejmował na własność
zadłużone, ale ważne dla państwa przedsiębiorstwa przemysłowe, jak np. 80% akcji
Wspólnoty Interesów, 75% akcji Stoczni Gdyńskiej, 50% akcji Skarbofermu na
Górnym Śląsku i inne.6. Przejawy ożywienia gospodarczego 1936-1939 a. poprawa
koniunktury: wzrost cen, dochodów i popytu w rolnictwie, wydatne zwiększenie
produkcji dóbr inwestycyjnych w przemyśle o 16%, ożywienie w handlu wewnętrznym
i zagranicznym, zlikwidowanie deficytu budżetowego 1936, b. powiększenie się
produkcji przemysłowej w latach 1928-1938 o 19%, c. wzrost Dn w latach 19281939 o ok. 16%, d. umiarkowany wzrost zatrudnienia poza rolnictwem i osiągnięcie
w 1937 stanu a 1928. Utrzymanie się bezrobocia. Poza rolnictwem poszukiwało
pracy w 1936 ok. 943 tys. osób, a w 1939 ok. 670 tysięcy osób. Ze względu na niskie
ceny artykułów rolnych nastąpił wzrost płacy realnej w przemyśle w latach 1929-1939
o 130%, e. interwencja państwa w celu ożywienia gospodarki (patrz R.XV, p.4e) główne kryteria polityki inwestycyjnej rządu: wzmocnienie obronności kraju,
industrializacja jako sposób na rozładowanie dysproporcji między Polską A i B,
aktywizacja biernych obszarów oraz rentowność procesów gospodarczych, czteroletni plan inwestycyjny rządu, poł. 1936-poł. 1939. Główne obszary działalności
inwestycyjnej: budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozbudowa portu w
Gdyni, inwestycje kolejowe. Na inwestycje przeznaczono ok. 27% ogólnych
wydatków budżetowych i pozabudżetowych. W związku z niebezpieczeństwem wojny
rósł udział inwestycji wojennych - w 1939 wynosił 50%, - kryteria lokalizacji COP:
względy obronności - z dala od granicy wschodniej i zachodniej, obszar o ogromnym
przeludnieniu agrarnym - rezerwa siły roboczej, źródła energii - nafta, gaz ziemny,
siła wodna, surowce, - 15-letni plan rozwoju gospodarczego. Etapy: 1939-1942
rozwój potencjału obronnego, 1943-1945 rozwój komunikacji, 1946-1948 poprawa
sytuacji wsi, 1949-1951 uprzemysłowienie i urbanizacja, 1952-1954 wyrównanie
dysproporcji między Polską A i B, - etatyzacja, - w polityce walutowej odejście od
polityki deflacyjnej 1936. Wprowadzenie dekretu o zakazie wymienialności waluty na
złoto.XVII. KAPITAŁY ZAGRANICZNE W GOSPODARCE POLSKI 1918-19391.
Przyczyny napływu kapitału zagranicznego do Polski a. przyczyny zewnętrzne
(patrz R.XIII, p.6), b. tradycje inwestowania niektórych grup kapitałowych na ziem c.
Słabość kapitału rodzimego. Polityka rządu opierania się na kapitale zagranicznym,
d. ze względu na polityczną sytuację Polski rząd widział w kapitale zagranicznym
gwaranta niepodległości Polski.2. Formy napływu kapitału a. najbardziej stosowaną
i bezpośrednią formą było wykupywanie udziałów w spółkach akcyjnych. Holdingi,
b. pożyczki zaciągane przez rząd, c. zawoalowanie formy, np. bezpośrednie lokaty
kapitałów w przemyśle poprzez kredytowy zakup surowca czy maszyn,3. Etapy
napływu kapitału a. 1919-1921: pożyczki rządowe na cele militarne i aprowizacyjne,
głównie w formie towarowej, b. 1922-1923: trudności w uzyskaniu pożyczek. Na
górny Śląsk napływa kapitał francuski sprowadzany przez rząd w miejsce kapitału
niemieckiego w formie udziału w spółkach akcyjnych, c. 1924-1926: pożyczki
stabilizacyjne, d. 1926-1929: okres największego napływu kapitału zagranicznego,
głównie amerykańskiego. Napływ kapitału także w formie bezpośrednich lokat w
przemyśle, e. 1929-1934: dominuje odpływ kapitału, odsetek i zysków, f. 19351939: okres ten nie przynosi wzrostu lokat w Polsce. Zgodnie z konwencją genewską
1922, w 1937 minął okres wykupu niemieckich przedsiębiorstw, którepołączyły się z
kapitałem francuskim bądź niemieckim.4. Znaczenie kapitału zagranicznego w
gospodarce polskieja. udział kapitału w spółkach akcyjnych - wg oficjalnych statystyk
wynosił 33,3% w 1929, 40% w 1937, b. kapitały te opanowały kluczowe gałęzie
przemysłu, w 1933 ich udział wynosił np. w hutnictwie cynku 95%, hutnictwie żelaza
85%, górnictwie węgla 54%, przemyśle naftowym 85%, w gazowym i energetycznym
75%, c. w poszczególnych gałęziach produkcji kapitały obce opanowały
przedsiębiorstwa największe i najbardziej dochodowe. W 1929 kapitały zagraniczne
dysponowały 33,3% akcji, ale ich udział w zyskach wynosił 50%.5. Struktura kapitału
zagranicznego wg krajów: w stosunku do całego zagranicznego kapitału, udział
kapitału francuskiego 25,8%, niemieckiego 25%, amerykańskiego 21,5%,
belgijskiego - 9,4%, angielskiego - 4,9%, a. charakterystyka kapitału francuskiego tradycje sprzed 1914 (patrz R.XIV, p.b), - utrata lokat kapitału w Rosji i szukanie
rekompensaty w Polsce, - umacnianie polsko-francuskiego sojuszu. Swobody
wkraczania do przemysłu: tworzenie francusko-polskich spółek akcyjnych w miejsce
niemieckich przedsiębiorstw państwowych, np. Skarboferm w górnictwie węglowym i
Tarnoferm w przemyśle metali niezależnych. Ułatwienie przez rząd polski kapitałowi
francuskiemu przejmowania udziału w przedsiębiorstwach niemieckich, które po
1937 miały być wykupione przymusowo, b. kapitał amerykański: w latach 19261929 przyjął około 40% udziałów w przemyśle górnośląskim. Rząd udzielał
przywilejów kapitałowi amerykańskiemu. W 1926 koncern Harrimana przejął 51%
udziałów największego przedsiębiorstwa przemysłu cynkowego S.A. Giesches
Erben. W 1929 utworzono w Nowym Jorku holding jednoczący kapitał Harrimana,
Rockefelera i Dodge'a oraz kapitały niemieckie, kontrolowany przez koncern
"Wspólnota interesów" - ok. 20% produkcji węgla i 50% produkcji żelaza i stali, c.
kapitał niemiecki - stan posiadania utrzymany został przez łączenie się w spółkach
akcyjnych z innymi kapitałami, np. kapitałem amerykańskim, z którym połączone
zostały udziały S.A. Giersches Erben.6. Wpływ kapitałów obcych na gospodarkę
polską a. bezpośredni - ujemny bilans ruchu kapitałów zagranicznych: napłynęło
(pożyczki, udziały) 3 195 mln, odpłynęło (procenty i dywidenty) 3 703 mln zł, spłata
kapitałów 1,8 mln zł. Ujemne saldo wynosiło 2 mld 308 mln zł, - ujemny bilans
płatniczy wskutek odpływu zysków, co zmuszało rząd do forsowania eksportu za
wszelką cenę przy pomocy premii eksportowych i cen dumpingowych, - odpływ
zysków za granicę osłabiał akumulację wewnętrzną. Odpływ przekraczał kapitalizację
wewnętrzną - wkłady prywatne w papierach wartościowych, przyrost majątku spółek
akcyjnych itp. Przekazane za granice zyski obcego kapitału sięgały 30-40%
kapitalizacji wewnętrznej, b. pośrednie - kapitały zagraniczne traktowały Polskę
jako źródło wysokich zysków. Prowadziły gospodarkę rabunkową - unikanie
inwestycji, remontów, konserwacji maszyn i urządzeń. Prowadziło to do
dekapitalizacji majątku produkcyjnego,- eksploatacja polskiego robotnika przez
podwyższenie wydajności pracy, zmniejszenie załogi przedsiębiorstw i minimalny
wzrost płac. Koncern Harrimana wprowadził nowy system organizacji pracy, w
wyniku czego wydajność wzrosła o ok. 150%, - przedsiębiorstwa opanowane przez
kapitał obcy były kierowane przez obcy personel kosztem polskich inżynierów i
ekonomistów, np. w jednym z największych przedsiębiorstw włókienniczych w
Polsce, "Częstochowiance", na 15 etatów kierowniczych tylko dwa zajmowali Polacy,
a resztę Francuzi, - rosnące wpływy polityczne kapitału zagranicznego w Polsce. W
ramach nadzorczych spółek akcyjnych opanowanych przez kapitał zagraniczny
zasiadali wyżsi urzędnicy, jak np. wicemarszałek Sejmu Hipolit Gliwic i
przewodniczący klubu poselskiego BBWR Janusz Radziwił w radzie nadzorczej
koncernu Wspólnota Interesów, - Polska, jako miejsce lokat kapitału zagranicznego,
zajmowała podrzędne miejsce. W stosunku do ogółu inwestycji zagranicznych
kapitału amerykańskiego na świecie udział Polski wynosił 1,1% co planowało Polskę
na 20 miejscu. Udział tego kapitału natomiast w kapitale zagranicznym w Polsce
wynosił 21,5%.XVIII. STRUKTURA AGRARNA W POLSCE 1918-19391. Istota
struktury agrarnej. Udział gospodarstw poszczególnych kategorii wielkości w ogólnej
powierzchni użytków rolnych. Struktura agrarna jest wyrazem społecznoekonomicznym organizacji w rolnictwie: wskazuje możliwości produkcyjne,
wydajność, możliwość wykorzystania technicznego uzbrojenia pracy, form władania
ziemią.2. Zasadnicze typy zmian w strukturze agrarnej a. koncentracja i
dekoncentracja względna, b. koncentracja i dekoncentracja bezwzględna,3.
Ewolucja struktury agrarnej na ziemiach polskich i w Polsce (patrz R.XI, p.2-4), a.
od uwłaszczenia do przełomu XIX i XX w., b. okres do końca I wojny światowej
(patrz R.XI, p.4) c. okres niepodległości Polski.4. Zmiany w strukturze agrarnej
1918-1939 a. uwarunkowania zmian - historyczne: powolne przeobrażenia w
strukturze agrarnej w okresach poprzednich i zróżnicowanie w poszczególnych
zaborach,- wynikające z czynników ekonomicznych: niski stopień uprzemysłowienia i
mała chłonność przemysłu na siłę roboczą. Płytki rynek zbytu na płody rolne i
artykułyprzemysłowe. Konsumpcyjny charakter produkcji gospodarstw mało- i
średniorolnych - celem produkcji gospodarstwa było zaspokojenie w żywność
rosnącej liczbowo rodziny oraz uzyskanie nadwyżki na spłatę długów. Cena ziemi
stale rosła, - wynikające ze stosunków demograficznych: w okresie
międzywojennym ludność zwiększyła się o ok. 8 mln. Około 73% ludności mieszkało
na wsi. W latach 1922-1938 odpływ ludności do miast wyniósł 1,6 mln. osób, co
stanowiło tylko 25% przyrostu naturalnego wsi. Wyemigrowało około 2 mln osób za
granicę, równocześnie powróciło zza granicy 1 mln osób. W związku z tym na wsi
rosła liczba ludności rolniczej o 3,5 mln oraz ludność zbędna. Ludność zbędna wg
szacunków wynosiła 2,5 mln. 8 mln. osób, - niskiego poziomu rozwoju
gospodarczego: w okresie międzywojennym Dn w stosunku do 1914r pozostał na
tym samym poziomie. Polska była krajem rolniczo-przemysłowym, b. polityka
agrarna w okresie międzywojennym - reforma rolna 1920 r. - reforma rolna 1925 r.
- program rozwoju rolnictwa 1937-1939.5. Przejawy zmian struktury agrarnej 19201939 a. przesunięcia w strukturze posiadania ziemi - zmniejszył się udział
własności obszarniczej z 33% do 25,8% oraz państwowej i kościelnej z 17,7% do
16,2%. Własność chłopska powiększyła się o 14,5% do 58% ogółu użytków rolnych,
b. efekty reformy rolnej: objęła 22% powierzchni kraju, rozparcelowano 265 mln ha
ziemi, co stanowiło zaledwie 19% powierzchni ogólnej i 7% użytków rolnych
należących do własności obszarniczej. Zwiększyła się o 30% liczba gospodarstw
chłopskich, w tym szczególnie liczba gospodarstw drobnotowarowych od 0-5 ha o
70% (patrz R.XXIII,2),XIX. ROZWÓJ GOSPODARCZY ZSRR 1917-1941Etapy
rozwoju gospodarczego Związku Radzieckiego żywności na zasadzie "kto nie
pracuje, ten nie je",a. 1917-pocz. 1918 - podstawowe reformy społecznogospodarcze: dekret o pokoju i o ziemi, nacjonalizacja banków, transportu
kolejowego, handluzagranicznego, wielkich przedsiębiorstw przemysłowych oraz
zapoczątkowanie elektryfikacji kraju, b. 1918-1920 - komunizm wojenny:
podporządkowanie gospodarki potrzebom frontu - gospodarka wojenna. Próba
urzeczywistnienia marksowskiej idei regulowania produkcji: ograniczenie produkcji
towarowo-pieniężnej, przejmowanie nadwyżek produkcji przez państwo,
reglamentacja rozdziału c. charakter przeobrażeń: wzrost liczby gospodarstw
chłopskich ogółem był dwukrotnie większy od przyrostu ziemi. Ze względu na to, że
źródłem powiększania obszaru gospodarstw chłopskich była parcelacja ziemi
obszarniczej, zmiany własności chłopskiej przybrały charakter dekoncentracji
względnej. Proces koncentracji w rolnictwie w okresie międzywojennym dotyczył
tylko gospodarstw obszarniczych. c. 1921-1925 - Nowa Ekonomiczna Polityka
(NEP): normalizacja stosunków politycznych i gospodarczych z sąsiadami,
wprowadzenie mechanizmów rynkowych do produkcji i obrotu towarowego,
zniesienie obowiązkowych dostaw nadwyżek rolnych, tzw. "prodrazwiorstki", na rzecz
podatku w naturze, dopuszczenie do współudziału kapitału zagranicznego. Reforma
walutowa 1924. Odbudowa kraju, d. 1926-1932 - budowa podstaw gospodarki
socjalistycznej - spory wokół strategii przebudowy gospodarki radzieckiej. Poglądy
Stalina, Trockiego, Bucharina, - industrializacja socjalistyczna ZSRR. Założenia rozbudowa przemysłu ciężkiego w oparciu o wewnętrzne zasoby. Realizacja według
planów 1928-1932, 1933-1937 i 1938-1942, w których przeznaczono większość
nakładów inwestycyjnych na rozwój przemysłu ciężkiego. Efekty industrializacji:
powstanie nowych gałęzi przemysłu i okręgów przemysłowych, m.in. kombinaty
hutnicze - Magnitogorski, Kuźniecki, elektrownie w Dnieprze. W 1930 ostatecznie
zlikwidowano bezrobocie, - przebudowa struktury agrarnej: likwidacja sektora
drobnotowarowego w rolnictwie radzieckim i przejście do kolektywnego rolnictwa
1930. Forsowana przy pomocy wszelkich środków kolektywizacja w zasadzie została
zakończona w 1935. Podstawowym czynnikiem opóźniającym rozwój rolnictwa był
niski stopień mechanizacji, e. 1933-1941 - zakończenie budowy podstaw modelu
gospodarki radzieckiej - cele drugiej pięciolatki: zakończenie technicznej
rekonstrukcji całej gospodarki i rozwój przemysłu maszynowego. Rozwój
współzawodnictwa pracy, - cele drugiej pięciolatki: w związku z trudnościami z
postępem technicznym w poprzednich okresach rozwinięto bitwę o jakość, uznanie nadrzędności planu w gospodarce radzieckiej nad prawami ekonomicznymi,
w tym prawa wartości. Scentralizowany model zarządzania gospodarką, - wysokie
tempo wzrostu produkcji przemysłowej. Uprzywilejowanie szybszego wzrostu
wytwarzania w stosunku do produkcji środków konsumpcji.2. Istota przeobrażeń
gospodarki radzieckiej a. własność państwowa i kołchozowa Srodk6w produkcji pod
koniec drugiej pięcio1atki wynosiła 96,7%, b. uspołecznione działy gospodarki
dawały 99,6% produkcji g1obalnej przemysłu , 96,6% g1obalnej produkcji rolnej
(włącznie z osobistymi gospodarstwami kołchoźników), obejmowały 100% obrotu
towarowego, c. zdecydowana większość, bo ok. 94% zatrudnionych w Gospodarce
radzieckiej , pracowała w działach gospodarki uspołecznionej, d. industrializacja
wyprowadziła kraj z zacofania na mocarstwo przemysłowe. Szczególnie szybki
rozwój nastąpił w republikach azjatyckich. w latach 1928-1940 liczba zatrudnionych w
gospodarce uspołecznionej zwiększyła się z 11 do 31 mln osób, e. nastąpiła
szybka urbanizacja kraju: w latach 1926-1939 ludność miast podwoiła się, f.
wysokie tempo wzrostu gospodarczego zrodziło dysproporcje między wzrostem
ludności i produkcji przemysłowej a rolnictwem, między produkcją środków produkcji
a produkcją towarów powszechnego użytku, napiętymi planami a możliwościami ich
realizacji, g. system gospodarczy oparty został na scentralizowanym zarządzaniu
gospodarką, h. tendencje do autarkii gospodarki radzieckiej. W 1949 udział ZSRR
w handlu światowym spadł do 0,6%, i. reformy systemu finansowego i
monetarnego.XX. GOSPODARKA ŚWIATOWA W OKRESIE
II WOJNY 19391945.1. Przejawy przestawiania gospodarki na gospodarkę wojenną a. maksymalny
wzrost potencjału produkcyjnego i produkcji na potrzeby wojny, - produkcja broni
pancernej, lotnictwa, floty wojennej, b. szybki postęp techniczny: kauczuk
silikonowy, radar, bomba atomowa, c. strategiczne znaczenie znaczenia wydobycia
zasobów naturalnych, d. mobilizacja siły roboczej na potrzeby gospodarki wojennej,
e. znaczny spadek produkcji dóbr bezpośredniego spożycia, f. kontrola i
stymulująca rola państwa w gospodarce wojennej.2. Gospodarka wojenna Niemiec
a. kontrola państwa nad kierunkami inwestycji - plan 1936-1939. Ograniczenie
prywatnego dysponowania siłą roboczą, zamrożenie płac i cen, kontrola dewizowa,
b. w latach 1938-1944 nastąpił czterokrotny wzrost produkcji zbrojeniowej oraz
poważny spadek produkcji dóbr konsumpcyjnych, c. strategia wojny błyskawicznej,
jako sposób zwiększenia zasobów surowcowych i produkcyjnych. Rabunkowe
wykorzystanie potencjałów krajów podbitych, d. mobilizacja siły roboczej:
przymusowa praca jeńców, więźniów oraz werbunek w krajach podbitych.
Mobilizowanie do pracy w przemyśle właścicieli drobnych zakładów pracy, e.
podporządkowanie gospodarek krajów satelickich - Rumunia, Węgry Bułgaria,
Słowacja: umowy clearingowe, jako system rozliczeń, sprzyjały Niemcom w imporcie
surowców i żywności po cenach niższych od cen towarów przemysłowych
eksportowanych do tych krajów, f. etapy rozwoju gospodarki wojennej - ożywienie
do przełomu 1942/1943, - spadek ogólnej produkcji przemysłowej i zmniejszenie się
potencjału wojennego szczególnie od 1944, g. polityka gospodarcza Niemiec w
krajach okupowanych - podporządkowanie potencjału gospodarczego
(bezpośrednie w Europie Wschodniej i pośrednie w Europie Zachodniej), wykorzystanie zapasów na potrzeby Rzeszy i armii.3. Gospodarka wojenna krajów
kapitalistycznych koalicji antyhitlerowskiej a. przestawienie gospodarki na produkcję
wojenną dopiero z chwilą wybuchu wojnyAnglia od maja 1940: rozpoczęcie
forsownych zbrojeń i militaryzacja gospodarki. Od 1940-1943 produkcja wojenna
wzrosła trzykrotnie, a w 1944 jej udział w Dn wzrósł do ok. 54%. Wzrost ten
osiągnięto głównie poprzez restrukturalizację gospodarki na potrzeby zbrojenia.
Nieustanny rozwój floty wojennej i handlowej - od 1943 produkcja była wyższa od
Tendencje autarkiczne szczególnie w dziedzinie rolnictwa - zmniejszenie importu
zbóż o 60%. Mobilizacja siły roboczej - źródła: przemysł: cywilny, kobiety, młodociani,
przedłużenie czasu pracy. Ograniczenie dostaw rynkowych artykułów
konsumpcyjnych i przemysłowych. Tendencje inflacyjne. Pomoc od Stanów
Zjednoczonych, - Stany Zjednoczone: wzrost produkcji zbrojeniowej wzrósł w latach
1940-1943 dwudziestokrotnie, a udział tej produkcji w 1944 w Dn powiększył się o
46%. Produkcja zbrojeniowa wzrosła głównie w wyniku budowy nowych fabryk
zbrojeniowych. Szczególnie szybko rozwijała się budowa floty morskiej. Produkcja
żywności powiększyła się o 30%. Mobilizacja siły roboczej. Ustawa Kongresu Stanów
Zjednoczonych z 1941 tzw. Lend-Lease Act o pomocy państwom sojuszniczym.
Rozwój handlu zagranicznego, b. skutki okresu gospodarki wojennej - osłabienie
pozycji gospodarczej Anglii: zniszczenia, zadłużenia, utrata rynkówzbytu, - Stany
Zjednoczone objęły przodownictwo w interesie kapitalistycznym. Rozszerzyły
ekspansję na obszary dotychczasowych wpływów Anglii, Francji, Niemiec, Włoch,
Japonii. Eksport wzrósł trzykrotnie. Światowe centrum finansowe przesunęło się z
Londynu do Waszyngtonu. Ze względu na wzrost zapotrzebowania na surowce i
żywność nastąpiło przyśpieszenie rozwoju krajów leżących poza zasięgiem wojny:
Kanada, Australia.4. Gospodarka wojenna w Związku Radzieckim a. gospodarka
radziecka opierała się nadal na zasadach planowania dostosowanego do potrzeb
wojny, b. okresy gospodarki wojennej - okres pierwszy: od VI do XI 1941, w którym
gospodarka radziecka poniosła ciężkie straty - 50% potencjału przemysłowego i 40%
ludności, produkcja obniżyła się o 48%. Ewakuacja na wschód zakładów
przemysłowych i robotników. Ewakuacja objęła 1523 zakłady zlokalizowane na Uralu,
w republikach środkowoazjatyckich oraz na Syberii, - okres drugi: w ciągu 1942, tj.
Najgłębszej ekspansji Niemiec. Opracowano ogólny plan przyśpieszonej rozbudowy
potencjału obronnego. Zmiany podziału Dn na rzecz akumulacji i wydatków na cele
wojenne: nastąpił dynamiczny wzrost produkcji maszyn, wyrobów metalurgicznych i
wydobycia surowców do poziomu z 1940. Ograniczono do minimum wydatki na
produkcję środków konsumpcji: udział wydatków na tę produkcję wynosił tylko 36%
Dn, - okres trzeci: od 1943, kiedy to nastąpił największy wzrost produkcji przemysłu
zbrojeniowego. Ogólny wzrost produkcji przemysłowej osiągnął poziom z 1940.
Szeroki zasięg przybrała mobilizacja siły roboczej: powszechność pracy kobiet i
młodocianych oraz osób starszych. Dotkliwe braki żywności i niedostatki
aprowizacyjne. Związek Radziecki utracił 38% przedwojennej produkcji zbóż. Pomoc
żywnościowa głównie z Kanady i Stanów Zjednoczonych na podstawie podpisanego
w 1942 przez ZSRR Lend-Lease Act.5. Straty i zniszczenia wojenne a. straty
ludnościowe: ok. 50 mln, w tym ZSRR - 20 mln, Polska - 6 mln, Niemcy - 6 mln, b.
straty materialne: największe zniszczenia w ZSRR, Polsce, Jugosławii i na
Węgrzech, poza Europą: w Chinach.XXI. STOSUNKI GOSPODARCZE NA
ZIEMIACH POLSKICH
W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ1. Zmiany
terytorialne w wyniku II wojny światowej a. obszary na zachód od Bugu były
okupowane przez Niemcy - 48% byłegoterytorium Polski i 63% ludności. Obszary
zachodniej i środkowej Polski zostały włączone do Rzeszy, z pozostałej utworzono
Generalne Gubernatorstwo (X 1939), b. obszary na wschód od Bugu zostały
przyłączone do ZSRR (IX 1939) - 50% terytorium przedwojennej Polski i 36%
ludności, c. ustanowienie dla tych terenów odrębnej administracji, przepisów
celnych idewizowych. 2. Plany niemiecki wobec ziem polskich a. polityka
ludnościowa: germanizacja, eksterminacja, wysiedlanie, masowe egzekucje i
wyniszczenie, eksploatacja siły roboczej, b. eksploatacja majątku narodowego na
potrzeby gospodarki wojennej, c. grabież mienia i potencjału produkcyjnousługowego, d. zmiany stosunków własnościowych.3. Polityka Niemiec wobec
przemysłu ziem polskich a. etapy polityki wobec przemysłu - do rozpoczęcia wojny
i napadu na ZSRR 1941: konfiskata i rabunkowy wywóz największych fabryk i
instalacji przemysłowych. W celu podniesienia produkcji na ziemiach włączonych
Niemcy prowadziły także działalność inwestycyjną na Śląsku i Pomorzu. Podobnie w
COP-ie, chociaż produkcja w Generalnym Gubernatorstwie spadła do 1/3 produkcji
przemysłowej, - od VI do 1943 traktowanie ziem polskich jako zaplecza dla frontu,
stąd zmiana polityki przemysłowej. Unikając nalotów alianckich zaczęto rozwijać na
ziemiach polskich produkcję i dostarczać tu surowce i urządzenia. Przemysł ciężki
przekroczył poziom produkcji przedwojennej, - od klęski pod Stalingradem ustały
dostawy surowców i urządzeń przemysłowych. Od połowy 1944 zaczął się
pośpieszny demontaż i ewakuacja fabryk o znaczeniu militarnym. Część fabryk
zniszczono.4. Polityka rolna okupanta: popieranie wzrostu produkcji rolnej. Do 1943
dostarczano rolnikom znaczne ilości nawozów sztucznych oraz ziarna selekcyjnego.
Wprowadzenie przymusowych kontyngentów. Zmiana własności: przejęcie przez
Niemców dużych majątków, a na ziemiach włączonych wszystkie gospodarstwa rolne
należące do Polaków. Kolonizacja.5. Stosunki handlowe i pieniężne a.
reglamentacja obrotu towarowego i polityka sztywnych cen. Rozwój "czarnego rynku"
i cen wolnorynkowych, b. pod koniec 1942 Gubernia włączona została do
niemieckiego obszaru celnego, c. zlikwidowanie w 1942 Banku Polskiego. W 1940
powołany został Bank Emisyjny w Polsce, który na miejsce złotego przedwojennego
wprowadził złoty okupacyjny, w stosunku do marki niemieckiej 2:1, a do złotego
polskiego 1:1. 6. Skutki wojny a. straty ludności: 6 mln osób, tj. Ok. 17% całej
ludności, w tym ok. 3,6 mln zgładzonych, 644 tys. zabitych w działaniach wojennych,
b. skutki materialne: ok. 40% majątku narodowego, w tym zniszczenia ok. 20 tys.
zakładów przemysłowych, zniszczenie miast i osiadli, zniszczenia w rolnictwie i
infrastrukturze. XXII. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ
1945-19751. Przeobrażenia polityczne i społeczno-gospodarcze po drugiej wojnie
światowej 1945-1949 a. nowy układ granic politycznych w Europie - rozpad i
okupacja Niemiec, okupacja 1945-1955 i niepodległość Austrii. Zmiany terytorialne
ZSRR, Polski, Czechosłowacji, Rumunii, Węgier, Bułgarii, Jugosławii, b. powstanie
systemu państw demokracji ludowej - bezpośrednio po wojnie 1944-1948 rewolucja
ludowo-demokratyczna w Albanii, Czechosłowacji, Bułgarii, Jugosławii, Polsce,
Rumunii i na Węgrzech. W 1949 powstała Niemiecka Republika Demokratyczna, w
Azji Demokratyczna Republika Wietnamu 1945 oraz Koreańska Republika
Demokratyczna 1948, Chińska Republika Ludowa 1949,zmiany stosunków
społeczno-gospodarczych i ustrojowych: kierowniczą siłą stają się partie robotnicze;
w większości krajów w 1945, a w CSR 1948 i w Rumunii 1949 przeprowadzono
reformę rolną. Nacjonalizacja przemysłu - najpóźniej wCzechosłowacji 1948, Rumunii
- 1948 i na Węgrzech 1949. Przejęcie przez państwo handlu zagranicznego. W
latach 1947-1949 zaczęto realizować kompleksowe plany gospodarcze dwu- i
trzyletnie. Likwidacja klasy burżuazyjnej i obszarniczej, c. powstanie Organizacji
Narodów Zjednoczonych, a w jej ramach Rady Gospodarczej i Społecznej IV 1945,
d. rozpad koalicji antyfaszystowskiej: sprzeczności między dwoma mocarstwami Związkiem Radzieckim i Stanami Zjednoczonymi - rozpad więzi gospodarczych, w
tym umów o pożyczce i dzierżawie IX 1945, - początek "zimnej wojny":
przemówienie sekretarza stanu USA Jamesa Byrnesa 1946, zapowiadające
odbudowę silnych Niemiec. Wstąpienie w Fulton, 1946, Winstona Churchila,
usztywnienie polityki ZSRR wobec Niemiec i konfliktu o Berlin 1948-1949. Wyścig
zbrojeń; ZSRR od 1949 drugim mocarstwem atomowym, utworzenie NATO.
Powstanie dwóch państw niemieckich 1949: RFN i NRD. Pełna suwerenność Japonii
1951,- współzawodnictwo polityczne i gospodarcze: wzrost napięcia
międzynarodowego i zbrojeń - wojna koreańska 1950-1953, wojna w Wietnamie
1946-1954. Układ Warszawski 1955. Tendencje odprężeniowe: zakończenie wojny
koreańskiej i zakończenie działań w Wietnamie, idea pokojowej koegzystencji po XX
Zjeździe KPZR, nawiązanie stosunków dyplomatycznych ZSRR i RFN 1955, traktat
ZSRR z Austrią 1955. Wyścig zbrojeń i konflikty militarne: Zaangażowanie się
Stanów Zjednoczonych w wojnę w Wietnamie 1964, konflikt zbrojny na bliskim
wschodzie 1967, konflikt karaibski 1962.Rozłam w światowym ruchu
komunistycznym - antyradziecka polityka Chin 1966. Odprężenie w stosunkach
międzynarodowych - podpisanie przez 35 państw Europy i Ameryki w 1975
postanowień na rzecz bezpieczeństwa i współpracy.2. Rozwój gospodarczy Europy
w okresie odbudowy gospodarczej 1945-1949 a. odbudowa gospodarki radzieckiej
wg planu 1946-1949: najwięcej nakładów przeznaczono na kolej, przemysł ciężki i
energetykę, już w 1948 poziom produkcji przemysłowej przekroczony został o 18%
produkcji przedwojennej. Zniesienie w 1947 wojennego systemu kartkowego.
Wolniejsza odbudowa rolnictwa; dopiero w 1950 produkcja rolna osiągnęła stan
przedwojenny, b. odbudowa w państwach demokracji ludowej: w latach 1948-1949
we wszystkich krajach poziom produkcji przemysłowej był wyższy od
przedwojennego, natomiast odbudowa rolnictwa postępowała wolniej - globalna
produkcja rolna byłą niższa niż przed wojną, - poziom rozwoju gospodarczego
krajów demokracji ludowej był bardzo zróżnicowany: przyjmując poziom Dn na 1
mieszkańca w Czechosłowacji w 1950 za 100 wynosił on w NRD 79,2, na Węgrzech
- 68,1, w Polsce - 64,3, w ZSRR - 59,7, w Bułgarii 44,7, w Rumunii - 34,8, wzajemna współpraca krajów demokracji ludowej oraz pomoc ekonomiczna i
techniczne ZSRR. W 1949 powołano Radę Wzajemną Pomocy Gospodarczej w celu
rozwijania wzajemnych więzi gospodarczych, - w odbudowie istotnej pomocy
udzieliła UNRA - Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i
Odbudowy od 1943, - tendencje autarkii gospodarczej, odrzucenie pomocy wg
planu Marshalla, c. odbudowa gospodarki krajów kapitalistycznych - po
zakończeniu wojny Stany Zjednoczone największym producentem, eksporterem i
bankierem świata, - zniszczenia w gospodarce oraz zadłużenia Europy zachodniej
wobec Stanów Zjednoczonych, - przejawy odbudowy gospodarczej. Pomoc Stanów
Zjednoczonych: bezpośrednie formy pomocy Europie zachodniej: sprzedaż po
cenach zaniżonych lub bezpłatne rozdzielnictwo zapasów, pomoc UNRA, pomoc
społeczeństwaamerykańskiego. Pośrednie formy podniesienia poziomu
gospodarczego: wzrost eksportu towarów Stanów Zjednoczonych oraz dążenie do
liberalizacji handlu międzynarodowego - utworzenie w 1947 w Genewie Układu
Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT). Do GATT z krajów demokracji ludowej
przystąpiły Czechosłowacja i Jugosławia, a od 1955 Polska. Utworzenie w 1945
Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju celem udzielenia członkom kredytu
długoterminowego: kraje socjalistyczne uczestniczyły krótko w jego działalności. W
1945 powołano celem stabilizacji waluty i kursów walutowych Międzynarodowy
Fundusz Walutowy - kraje socjalistyczne, oprócz Jugosławii, wycofały się z udziału.
Plan Marshalla 1947: przyśpieszenie odbudowy gospodarczej Europy. Plan
realizowano w latach 1948-1952, w wyniku czego kraje Europy Zachodniej otrzymały
w formie towarów i kredytów od Stanów Zjednoczonych ok. 17 mld dolarów. W 1949
nastąpiła w tych krajach stabilizacja waluty. Związek Radziecki i kraje demokracji
ludowej nie skorzystały z tych kredytów, - odbudowa gospodarki niemieckiej w
części zachodniej: włączenie Niemiec zachodnich do planu Marshalla i napływ
kapitału amerykańskiego, zaprzestanie demontażu fabryk i dekartelizacji, odbudowa i
modernizacja przemysłu. Wzrost siły roboczej w wyniku napływu przesiedleńców
niemieckich z Polski i Czechosłowacji, - zwiększona interwencja państwa w życie
gospodarcze: staje się ona obok zabiegów antykryzysowych trwałym elementem
polityki gospodarczej. Wzrost tendencji etatystycznych we Francji, Anglii i Włoszech,
- odbudowa produkcji przemysłowej Europy Zachodniej zakończona została w latach
1948-1949, kiedy osiągnęła poziom przedwojenny,3. Rozwój gospodarki światowej w
latach 1959-1975 a. przyśpieszenie wzrostu gospodarczego - dynamiczny wzrost
przemysłu: w okresie międzywojennym produkcja przemysłowa wzrosła 2-krotnie,
natomiast w latach 1950-1975 wzrosła 6-krotnie, - przyśpieszenie produkcji rolnej:
"Zielona rewolucja", - wysoki wzrost obrotów handlu światowego. W latach 19381975 wzrosły 16 razy, - przyczyny przyśpieszenia wzrostu gospodarki świata:
regulowanie rozwoju gospodarczego przez państwo - bezpośrednie w państwach
socjalistycznych i pośrednie w kapitalistycznych, postęp techniczny w wyniku drugiej
rewolucji technicznej - energia atomowa, elektronika, maszyny liczące itd., stałe
powiększanie się chłonności rynku - upowszechnienie się popytu na dobra trwałego
użytku oraz tworzenie zintegrowanych rynków, intensywnewykorzystanie zasobów
siły roboczej i zasobów naturalnych oraz rosnącej akumulacji kapitału w krajach
uprzemysłowionych i surowcowych, b. dynamiczny rozwój gospodarczy krajów
socjalistycznych - w latach 1950-1975 Dn powiększył się wielokrotnie: najbardziej w
Rumunii: 12-krotnie, w Bułgarii 10-krotnie, w ZSRR 8-krotnie,industrializacja. Cechy
modelu industrializacji socjalistycznej: wszystkie kraje w sposób planowy nadały
priorytet szybkiemu rozwojowi przemysłu; oparta została na wewnętrznych źródłach
akumulacji - rosnący udział akumulacji w podziale Dn i wyższy poziom cen dóbr
przemysłowych od produktów rolnych; kolejność rozwoju przemysłu: najpierw
przemysł ciężki, co się wyraziło w szybszym wzroście produkcji środków
inwestycyjnych od produkcji środków konsumpcji; wzajemna współpraca
iuzupełnianie się nadwyżkami produkcji w ramach RWPG; kraje socjalistyczne
naśladowały model industrializacji radzieckiej, - przejawy industrializacji: główny
wysiłek inwestycyjny skierowany był na forsowny rozwój przemysłu ciężkiego - udział
akumulacji w większości krajów socjalistycznych wzrósł do ok. 1/3 Dn w 1975.
Szczególnie szybko rozwijała się produkcja dóbr inwestycyjnych, która w latach
1951-1971 powiększyła się np. w Bułgarii 20-krotnie, w Rumunii 17-krotnie, w Polsce
10-krotnie, w ZSRR 8,5-krotnie, a jej udział w ogólnej produkcji przemysłowej
powiększył się np. w ZSRR do 73,5%, w Rumunii i NRD do 70%, w Polsce 66%.
Głównym dostawcą środków trwałych dla przemysłu krajów RWPG był Związek
Radziecki, jednym z przykładów czego jest rozwój petrochemii, oparty na
zbudowanym w latach 1960-1964 rurociągu "Przyjaźń". Ekstensywny charakter
rozwoju przemysłu: wzrost produkcji następował głównie przez powiększenie kapitału
i zatrudnienia, w mniejszym stopniu wpływała wydajność pracy. Stąd w większości
krajów socjalistycznych po dynamicznym wzroście produkcji przemysłowej w
początku lat pięćdziesiątych, w następnych latach stale spadała, - wpływ
uprzemysłowienia na rozwój gospodarczy: kraje socjalistyczne stały się krajami
przemysłowo-rolniczymi - udział przemysłu w tworzeniu Dn w 1975 był dominujący,
wśród ogółu zatrudnionych przeważająca liczba pracowała w działach poza
rolnictwem. Udział tych krajów w produkcji światowej przemysłu powiększył się w
latach 1951-1970/75 z ok. 17% do 33%. Szybki postęp urbanizacji. Umocnienie siły
obronnej. Napięcia społeczne w wyniku zbyt forsownej industrializacji i błędów w
polityce gospodarczej - w 1956 na Węgrzech i w Polsce, w 1968 w Czechosłowacji,
- wzrost produkcji rolnej w latach 1950-1975 nie był wysoki zarówno pod względem
produkcji globalnej, jak i wydajności z ha. Wynikało to z niskich nakładów
inwestycyjnych, małej mechanizacji i chemizacji oraz zbyt szybkiego odpływu siły
roboczej ze wsi. W maju 1948 Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych zaleciło
wszystkim krajom demokracji ludowej kolektywizację rolnictwa. W początkach lat
sześćdziesiątych w większości krajów dominowała uspołeczniona gospodarka rolna.
Pomimo przyśpieszenia produkcji rolnej na przełomie lat sześćdziesiątych i
siedemdziesiątych kraje socjalistyczne miały rosnące niedobory żywnościowe i
musiały wyrównać je importem, - różnicowanie się systemów gospodarowania:
reforma gospodarki jugosłowiańskiej 1950-1965 opierająca się na decentralizacji
zarządzania, podejmowaniu inwestycji i ustalaniu cen. Reforma w latach
sześćdziesiątych na Węgrzech. Scentralizowany bądź mieszany system zarządzania
gospodarką w pozostałych krajach socjalistycznych, - trudności rozwoju
gospodarczego azjatyckich państw socjalistycznych, mocarstwowe interesy Chin:
zakończenie kolektywizacji i idea "wielkiego skoku gospodarczego" 1958 opartego na
olbrzymich rezerwach ludzkich, d. tendencje rozwoju gospodarczego krajów
kapitalistycznych - najwyższy w historii kapitalizmu wzrost gospodarczy
rozwiniętych krajów kapitalistycznych: Dn powiększał się średnio w każdym roku, w
latach 1950-1970 o ok. 4,5%, w Europie Zachodniej o 4,5%, w Stanach
Zjednoczonych o 3,6%, w Japonii o 9,6%. Jeszcze szybciej rosła produkcja
przemysłowa, która w tych latach powiększała się rocznie o 5,2%: w Europie
Zachodniej o 5,8%, w Stanach Zjednoczonych o 4,1%, w Japonii o 14,8%, przyczyny wzrostu: bezpośrednie i pośrednie regulowanie życia gospodarczego
przez państwo - państwa kapitalistyczne planują długofalowe trendy rozwoju,
wpływają na kierunki inwestowania, np. stało się to głównym instrumentem postępu
naukowo-technicznego, a szczególnie badań podstawowych, łagodziło dysproporcje
regionalne, rozwijało sektor państwowy w produkcji i bankowości. Do przyczyn
zaliczyć należy rewolucję naukowo-techniczną szczególnie w Stanach
Zjednoczonych, gdzie nakłady na badania naukowo-techniczne sięgały 3% Dn nowe źródła energii, elektronika, nowe dziedziny chemii, kosmonautyka i inne.
Między Stanami Zjednoczonymi a Europą Zachodnią i innymi krajami wytworzyła się
"luka technologiczna". Pozostałe przyczyny: nakręcanie koniunktury przez rozwój
przemysłu zbrojeniowego, napływ taniej siły roboczej z krajów słabiej rozwiniętych,
procesy integracyjne zwiększające chłonność rynku, - nierównomierność rozwoju
krajów kapitalistycznych: tzw. "cud gospodarczy" w Japonii oraz RFN i Włoszech:
przejawy - produkcja przemysłowa w Japonii wzrosła w latach 1950-1974 20 razy, w
RFN i Włoszech ok. 5 razy. Szczególnie szybko rozwijał się przemysł produkcji
środków konsumpcji trwałegoużytkowania. W strukturze produkcji przemysłowej
dynamizującymi gałęziami były: przemysł elektroniczny, precyzyjny, chemiczny,
energetyka nuklearna, przemysł lotniczy. Przyczyny rozwoju, które w okresie II wojny
poniosły klęskę: rozbudowa przemysłu w oparciu o najnowszą technologię, silna
interwencja państwa, np. w Japonii udział akumulacji w 1970 sięgał 40% Dn;
wykorzystanie zasobów taniej siły roboczej, np. w RFN napływ kwalifikowanej siły
roboczej z ziem zachodniej Polski, ale także z krajów słabo rozwiniętych; napływ
technologii i kapitału amerykańskiego; wysoka wydajność pracy. Słabsze tempo
rozwoju Stanów Zjednoczonych i Anglii, - w strukturze rolnictwa: zmiana w
strukturze produkcji - wzrost produkcji pszenicy do przeciętnie 45q z ha oraz
przemysłowych produktów rolnych. Kraje zachodniej Europy Produkowały znacznie
ponad własne potrzeby. Przyczyny: zmiany w strukturze agrarnej - koncentracja
ziemi w rękach farmerów, szczególnie we Francji i Stanach Zjednoczonych, postęp
agrotechniczny i hodowlany oraz chemizacja rolnictwa, uprzemysłowienie rolnictwa,
niski przyrost naturalny. Spadek rolnictwa w tworzeniu Dn, poniżej 10% w 1970, oraz
odsetek zatrudnionych w rolnictwie poniżej 7% w USA, Anglii i RFN oraz poniżej 16%
w Japonii, Francji i Włoszech w 1974. Dofinansowanie produkcji rolnej przez
państwo,- główne zmiany na kapitalistycznym rynku światowym: w latach 1950-1974
zwielokrotnione zostały w handlu międzynarodowym obroty, które rocznie rosły o
9,4% tzn. blisko dwukrotnie szybciej niż produkcji przemysłowej. Szybszy wzrost
obrotu wyrobów przemysłowych, który w latach 1938-1962 w eksporcie powiększył
się trzykrotnie, żywności i surowców tylko o 66%; Korzystne terms of trade wyrobów
przemysłowych, w tym surowców syntetycznych: w latach 1950-1070 ceny na te
wyroby wzrosły o 36%, natomiast na wyroby rolne i surowce spadły o 1%; Zmiany
kierunku eksportu krajów rozwiniętych: w latach 1955-1974 eksportowały swoje
wyroby głównie do krajów rozwiniętych - Francji, Anglii, Włoch i RFN. W 1974 od 68
do 75% swojego eksportu: Stany Zjednoczone 62%, Japonia 47%. Zmiany w
strukturze rzeczowej eksportu: w latach 1900-1950 udział wyrobów przemysłowych w
eksporcie światowym wynosił ok. 41%, natomiast w 1970 powiększył się do 65%.
Udział ten w eksporcie krajów rozwiniętych powiększył się z 64% do 77%. Około
połowę eksportu wyrobów przemysłowych krajów rozwiniętych zaczęły stanowić
maszyny i urządzenia, środki transportu i chemikalia. Wzrost dominacji krajów
rozwiniętych. Wpływ rozwiniętych krajów kapitalistycznych na handel światowy: w
latach 1950-1970 udział rozwiniętych krajów w eksporcie światowymzwiększył się z
51% do 64%. Największy wpływ na handel zagraniczny miały Stany Zjednoczone,
których udział w 1970 wynosił ok. 14% światowego eksportu. W ciągu 1950-1970
nastąpiły istotne zmiany w oddziaływaniu na handel światowy krajów rozwiniętych: o
blisko połowę zmniejszył się udział w światowym eksporcie Anglii, zmniejszył się
także udział Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie nastąpiło znaczne zwiększenie
udziału RFN - o około 2 razy oraz Japonii o 5 razy, - istotne zmiany w eksporcie
kapitału: w strukturze wg własności po II wojnie bardzo silnie wzrósł udział w
eksporcie kapitału państwowego - po realizacji planu Marshalla głównie do krajów
Trzeciego Świata. Zmienił się kierunek eksportu kapitału prywatnego - głównie do
krajów rozwiniętych, ze względu na kwalifikowaną siłę roboczą oraz chłonne rynki
zbytu. Dominacja w światowym eksporcie kapitału Stanów Zjednoczonych, chociaż
bilans zaczął być w latach siedemdziesiątych ujemny, - stosunki walutowe: w latach
1944-1970 stosunki walutowe opierały się na zasadzie sztywności kursów
walutowych, przyjętych w Bretton Woods w 1944 i potwierdzone przez
Międzynarodowy Fundusz Walutowy. We wszystkich krajach kapitalistycznych
wymieniano złoto na dolary i odwrotnie, w relacji 35 dolarów za 1 uncję złota. Z
początkiem lat siedemdziesiątych kryzys tego systemu walutowego: w 1974 Stany
Zjednoczone ogłosiły oderwanie systemu walutowego od złota, a kruszec ten
przestał ostatecznie pełnić funkcję pieniądza światowego - cena złota i kurs dolara
zaczęły kształtować się niezależnie. Dolar pozostał pieniądzem rozliczeniowym w
obrotach międzynarodowych, chociaż nastąpił znaczny spadek jego kursu, przejawy integracji gospodarczej: warunkiem szybkiego wzrostu produkcji opartej na
postępie technicznym i ekonomicznym stał się chłonny rynek zbytu - to zależy od
liczby ludności i Dn na 1 mieszkańca. Żaden kraj kapitalistyczny nie miał rynku,
którego chłonność przekraczałaby 1/4 chłonności Stanów Zjednoczonych. W 1957
Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN, Włochy podpisały w Rzymie Traktat i
utworzyły Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Na tej podstawie wprowadzona
została unia celna, swobodny przepływ siły roboczej, kapitału, ujednolicenie
zewnętrznych barier celnych. Trudności integracji polityki rolnej. W 1960 utworzono
Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, tzw. EFTA, przez Austrię, Danię,
Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. W 1971 Wielka
Brytania, Dania, Irlandia przystąpiły do EWG. Starania o przyjęcie do EWG Grecji,
Hiszpanii, - specyfika kryzysu gospodarczego 1974-1975. Przyczyny: wzrost cen
surowców, a szczególnie ropy naftowej, kryzys walutowy. Przejawy: "stragflacja" inflacja i wzrost bezrobocia, spadek produkcji. Tendencje protekcjonistyczne whandlu
międzynarodowym, d. kierunki rozwoju gospodarczego państw Trzeciego Świata rozpad systemu kolonialnego i dekolonizacja Afryki w latach sześćdziesiątych, sytuacja państw postkolonialnych: uzależnienie od polityki neokolonialnej państw
kapitalistycznych pod względem kapitału, technologii, żywności i innych form
pomocy, - niski poziom gospodarczy, słaby rozwój infrastruktury, przeludnienie, drogi rozwoju państw Trzeciego Świata: niekapitalistyczna droga rozwoju, wybór
modelu socjalistycznego, pozostawanie w orbicie wpływów państw
kapitalistycznych.4. Zmiany w układzie sił ekonomicznych w gospodarce światowej z
wyłączeniem udziału krajów socjalistycznych pozaeuropejskich po II wojnie światowej
a. pod względem wzrostu gospodarczego najbardziej widoczny był stały wzrost
udziału w produkcji światowej krajów socjalistycznych, spadek rozwiniętych krajów
kapitalistycznych i stagnacja krajów słabo rozwiniętych. W latach 1950-1970 kraje
socjalistyczne powiększyły swój udział z 13,7 do 19,8%, a rozwinięte kapitalistyczne
zmniejszyły z 72,2% do 65,5%. Udział krajów słabo rozwiniętych wyniósł 13,7%, b.
pod względem poziomu produkcji przemysłowej w latach 1950-1970 udział krajów
socjalistycznych w produkcji światowej przemysłu wzrósł z 17% do 30%, natomiast
krajów kapitalistycznych rozwiniętych zmniejszył się z 74,8 do 61,3%. Udział krajów
rozwijających się wyniósł 8,7%, c. pod względem handlu zagranicznego kraje
socjalistyczne w małym tylko stopniu zwiększyły swój udział. W latach 1950-1970 w
eksporcie światowym ich udział zwiększył się z 6,6% do 9,9%, natomiast rozwinięte
kraje kapitalistyczne powiększyły swoją dominację - ich udział zwiększył się o 60,9%
do 72,1%. Kraje słabo rozwinięte znacznie zmniejszyły swój udział z 31% do 17,3%
włącznie z krajami eksportującymi ropę naftową. Główną przyczyną była
nieelastyczność struktury produkcji w stosunku do zmniejszającej się struktury
popytu światowego, - udział poszczególnych układów gospodarczych pod
wzglądem eksportu maszyn i urządzeń oraz środków transportu w latach 1955-1970
w eksporcie światowym jest wyraźnie zdominowany przez kraje rozwiniętego
kapitalizmu. Ich udział zwiększył się z 86,5% do 87,4%, natomiast udział krajów
socjalistycznych uległ nawet zmniejszeniu z 12,7 do 11,2%. Kraje słabo rozwinięte
nieco zwiększyły swój udział z 0,7 do 1,3%. Prawie pięciokrotny wzrost światowego
eksportu maszyn, urządzeń i środków transportu nastąpił głównie wskutek wzrostu
wymiany wśród rozwiniętych krajów kapitalistycznych,d. pod względem poziomu Dn
na jednego mieszkańca w latach 1950-1970 rozpiętość między rozwiniętymi krajami
kapitalistycznymi a krajami socjalistycznymi i słabo rozwiniętymi znacznie się
powiększyła. W krajach kapitalistycznych liczba dolarów na jednego mieszkańca
zwiększyła się z 1100 do 2040, w krajach socjalistycznych z 413 do 1224, natomiast
w krajach słabo rozwiniętych z 113 do 157.XXIII. KSZTAŁTOWANIE SIĘ SYSTEMU
SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO I ODBUDOWA GOSPODARKI POLSKI
LUDOWEJ 1944-19491. Warunki powstania i rozwoju społeczno-gospodarczego
Polski Ludowej a. rewolucja społeczno-ustrojowa - dążenie do utrzymania
ciągłości przedwojennego państwa polskiego przez partie związane z emigracyjnym
rządem londyńskim: Polskie Stronnictwo Ludowe, - program rewolucyjnych
przemian społeczno-ustrojowych Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
22.07.1944 oraz Centralnej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych
od 24.11.1944: PPR, PPS, - zwycięstwo bloku demokratycznego w referendum
ludowym, luty 1946, oraz w wyborach do Sejmu, luty 1947. Uchwalenie Małej
Konstytucji, luty 1947, i przejście do stabilizacji. Grudzień 1948 - z połączenia PPR i
PPS powstała PZPR,b. ukształtowanie nowego terytorium państwa polskiego: w
stosunku do okresu przedwojennego obszar Polski zmniejszył się k. 77 tys. km2 - ok.
180 tys. km2 przejął ZSRR, natomiast Polska odzyskała ok. 101 tys. km2 ziem
zachodnich i północnych. Długość granic morskich powiększyła się z 2,5% całej
granicy w okresie przed wojną do 15%. Ziemie oddane ZSRR charakteryzowały się
strukturą zdecydowanie rolniczą, w dużym stopniu zamieszkałe przez ludność
niepolską. ziemie zachodnie i północne były obszaramiuprzemysłowionymi o
rozwiniętej infrastrukturzec. stosunki ludnościowe kształtowały się w dużym stopniu
pod wpływem konsekwencji wojny: liczba ludności Polski poważnie zmniejszyła się z
ok. 35 mln w 1938 do ok. 24 mln w 1946. Deformacji uległa struktura demograficzna
ludności: nastąpiła znaczna "wyrwa" wśród ludności w wieku produkcyjnym oraz
feminizacja ludności - na 100 mężczyzn w 1946 przypadało 114 kobiet. Duża liczba
małżeństw i wysoki przyrost naturalny sięgający w pierwszych latach po wojnie do 20
promil. Niespotykany wzrost ruchliwości społecznej. d. przesłanki historycznespołeczeństwo polskie było w przeważającej mierze społeczeństwem wiejskim - ok.
2/3 ludności mieszkało na wsi. Więcej niż połowa ludności utrzymywała się z
rolnictwa, dalej występowało przeludnienie wsi, - struktura gospodarcza wyrażona
proporcją zatrudnienia w poszczególnych działach gospodarki narodowej
odpowiadała strukturze gospodarczej kraju słabo rozwiniętego. W latach 1931-1950
udział czynnych zawodowo w przemyśle i budownictwie wynosił od ok. 13 do 25%
ogółu zatrudnionych poza rolnictwem, a od 70 do 60% ogółu czynnych zawodowo
pracowało w rolnictwie. Udział rolnictwa w tworzeniu Dn szacuje się na 43% w 1938
oraz 47% w 1947. Rozdrobniona struktura agrarna, - struktura przestrzennego
zagospodarowania kraju wykazała bardzo poważną dysproporcję wynikającą z
różnych historycznych dróg rozwoju poszczególnych obszarów. Pod względem
rozmieszczenia przemysłu 76% potencjału przemysłowego przypadało na regiony,
począwszy od Gdańska, tworzące kształtoodwróconą literę "T". Na 4 województwa,
wrocławskie, opolskie, katowickie i krakowskie, przypadało w pierwszych latach po
wojnie 56% produkcji przemysłowej kraju. Historyczny proces rozwoju wpłynął na
istotne różnice w zagospodarowaniu poszczególnych obszarów Polski pod względem
infrastruktury, poziomu rozwoju rolnictwa, urbanizacji i innych.2. Podstawowe reformy
społeczno-gospodarcze a. reforma rolna 6 IX 1944 r. - cele reformy: polityczny sojusz robotniczo-chłopski, historyczny - zlikwidowanie głodu ziemi, ekonomiczny zmiana struktury własności ziemi, - założenia: parcelacja gospodarstw
obszarniczych powyżej 50 ha użytków rolnych, bądź 100 ha powierzchni ogólnej. Na
ziemiach dawnych powierzchnia nowo tworzonych i upełnorolnionych gospodarstw
nie przekraczała 5ha. Ziemię otrzymywano odpłatnie. PSL optował za utrzymaniem
wielkich gospodarstw chłopskich, - realizacja: utrzymanie Państwowego Funduszu
Ziemi - ze względu na przeludnienie, na ziemiach dawnych przydzielano działki 2 do
3 ha, a nawet mniejsze. Na ziemiach odzyskanych dekret o osadnictwie rolnym z 6
IX 1946 ustalił obszar tworzonych gospodarstw na 7-15 ha. Większość folwarków
powyżej 100 ha przejętych zostało przez utworzone w 1946 Państwowe
Nieruchomości Ziemskie przekształcone w 1949 w Państwowe Gospodarstwa Rolne.
Od 1947 nadawano gospodarstwom rolnym akt własności ograniczonej, a dopiero 13
VII1957 zrównano je z prawem własności gospodarstw ziem dawnych. Państwowy
Fundusz Ziemi przejął 7465 tys. ha ziemi, w tym 20% z majątków obszarniczych, a
80% z własności poniemieckiej.Do 1950 chłopi otrzymywali ponad 6 mln. ha ziemi, w
wyniku czego w stosunku go ogółu gospodarstw chłopskich w Polsce powstało 36%
nowych oraz 8% powiększonych. Średni nadział ziemi na 1 gospodarstwo wyniósł
5,7 ha. PGR zajmował 9% ziemi, pewną część przejęły spółdzielnie, - skutki reformy
rolnej: zlikwidowana została własność obszarnicza, głód ziemi przestał istnieć,
struktura agrarna na ziemiach dawnych nie uległa większym zmianom w stosunku do
1939, w dalszym ciągu wśród ogółu gospodarstw chłopskich dominowały
gospodarstwa małe do 5 ha, które stanowiły 60%. Większe zmiany nastąpiły na
ziemiach odzyskanych, na których zaczęły dominować gospodarstwa powyżej 7 ha.
Wykształcił się typ gospodarstwa rodzinnego. Blisko 2/3 rozdzielonej ziemi w Polsce
otrzymali chłopi na ziemiach odzyskanych, b. nacjonalizacja przemysłu 3 I 1946 r.
- cele: szybka odbudowa i rozbudowa gospodarki, uniezależnienie od kapitału
zagranicznego, likwidacja kapitalistycznej własności jako podstawy planowej
industrializacji, - założenia: przejęcie przez państwo bez odszkodowania
przedsiębiorstw należących do Niemców, spółek niemieckich bądź osób, które
zbiegły do nieprzyjaciela. Pozostałe przedsiębiorstwa, które zatrudniały 50
pracowników na 1 zmianie przejmowało państwo za odszkodowaniem. Nacjonalizacji
nie podlegały przedsiębiorstwa spółdzielcze i samorządowe. PSL domagało się
nacjonalizacji przedsiębiorstw powyżej 100 pracowników bez odszkodowania, realizacja: w kwietniu 1946 powołano Główną Komisję do Spraw Upaństwowienia
Przemysłu oraz komisje wojewódzkie. Do końca marca 1947 Komisja objęła
postępowaniem ok. 7300 przedsiębiorstw. Ostatecznie przeważająca część
przedsiębiorstw została upaństwowiona w 1948. W 1947 zostały zawarte umowy o
odszkodowaniu wobec kapitału zagranicznego państw alianckich, głównie Francji i
Anglii.3. Kształtowanie się systemu gospodarczego Polski Ludowej a.
podstawowym celem działalności gospodarczej stało się podniesienie stopy życiowej
ludności. W okresie planu trzyletniego zakładano wzrost stopy życiowej ludności
powyżej poziomu przedwojennego. Według CUP cel ten miał być osiągnięty przez:
ograniczenie akumulacji w Dn do poziomu wystąpienia dekapitalizacji majątku,
szybszy rozwój gałęzi produkujących środki konsumpcji, a następnie łagodny wzrost
inwestycji w przemyśle ciężkim. Pełne wykorzystanie zasobów produkcyjnych i
zatrudnienia, tzw. "gospodarka bez rezerw". Koncepcja PPR zakładała szybki wzrost
gospodarczy przez powiększenie udziału inwestycjiw Dn - wzrost poziomu życia był
traktowany jako wypadkowa podziału Dn na akumulację i spożycie. Koncepcja ta
wystąpiła przy realizacji planu sześcioletniego, b. współistnienie trzech form
własności: państwowej, spółdzielczej i prywatnej. W połowie 1948 w własności
państwowej oraz spółdzielczej łącznie pracowało 24%, w sektorze prywatnym łącznie
z rzemiosłem i indywidualnymi gospodarstwami rolnymi 76% ogółu zatrudnionych w
gospodarce narodowej, c. planowanie gospodarcze. Rozwój planowania: 10 XI
1945 r. utworzenie Centralnego Urzędu Planowania przy Komitecie Ekonomicznym
Rady Ministrów. Plan inwestycji na 1946 objął odbudowę kluczowych dziedzin
gospodarki. Jednocześnie realizowano plan produkcji Ministerstwa Przemysłu na
1946. Ustawa o trzyletnim planie odbudowy gospodarczej VII 1947 i spory o jego
koncepcję. Koncepcja CUP: rozwój gospodarczy jako kompromis między odbudową
a przebudową gospodarki, stopa inwestycji od 17-20% - czwarta część inwestycji
finansowana z kredytów zagranicznych, względna autonomia trzech sektorów, w tym
rosnąca rola spółdzielczości, scalenie ziem odzyskanych z resztą kraju. Koncepcja
PPR: przyśpieszony rozwój przemysłu ciężkiego i wzrost akumulacji,
podporządkowanie sektora spółdzielczego i prywatnego gospodarce planowej,
zmuszenie wsi do uczestniczenia w procesie akumulacji przez zmianę systemu cen,
ograniczenie handlu prywatnego i spółdzielczego, uniezależnienie się od kapitału
państw zachodnich. Kontrowersje pomiędzy PPS i PPR,głównie dotyczące metod
liczenia Dn, polityki gospodarczej oraz zakresu występowania sektora spółdzielczego
i prywatnego doprowadziły do zmiany w 1948 proporcji planu trzyletniego oraz w
lutym 1949 do likwidacji CUP. Oprócz CUP zasadę planowości realizowały: powołany
dekretem z lutego 1946 Instytut Gospodarstwa Narodowego, Główny Urząd
Statystyczny oraz powołany w maju 1945 Główny Urząd Planowania
Przestrzennego, d. zarządzanie gospodarką: od 1945 funkcje gospodarcze państwa
skupiały się głównie w Ministerstwie Przemysłu, na którego czele stał Hilary Minc. 2
VI 1945 określona została trzystopniowa struktura organizacyjna przemysłu -
centralne zarządy - zjednoczenia - przedsiębiorstwa. W marcu 1947 rozszerzony
został zakres działania Ministerstwa Przemysłu - powołano Ministerstwo Przemysłu i
Handlu. Obejmowało ono cały przemysł kluczowy, przemysł średni, częściowo
przemysł drobny, jak np. przemysł rolno-spożywczy, oraz po "bitwie o handel" sferę
wymiany handlowej. W latach 1945-1948 zarządzanie gospodarką opierało się
głównie na autonomii sektorów gospodarczych i wykorzystaniu mechanizmów
ekonomicznych.4. Przejawy rozwoju i odbudowy gospodarczej a. zasiedlanie i
zagospodarowanie ziem zachodnich i północnych i zintegrowanie ich z resztą kraju.
Mocą dekretu z 13 XI 1945 powołano, celem kierowania tym procesem, specjalne
Ministerstwo Ziem Odzyskanych. Do prowadzenia akcji przesiedleńczej powołany
został w kwietniu 1945 Państwowy Urząd Repatriacyjny, który istniał do 1950. W
latach 1945-1950 napłynęło na te ziemie ok. 4,5 mln osób, w tym 2,8 mln ludności
przesiedleńczej z ziem dawnych Polski, 1,5 mln ludności repatriowanej ze Związku
Radzieckiego oraz ok. 150 tys. z krajów zachodnich. W 1965 ludność ziem
zachodnich i północnych osiągnęła poziom z 1939 - 8,5 mln. Największy wysiłek w
odbudowie poniesiono w przemyśle ciężkim: udział w nakładach inwestycyjnych ziem
zachodnich wyniósł w 1946 26%, a w 1948 - 38% całości nakładów inwestycyjnych w
Polsce. W rezultacie udział tych ziem w produkcji przemysłowej Polski w latach 19451948 wzrósł z 8,1% do 22%. Nastąpiła odbudowa i rozwój gospodarki morskiej, którą
kierował Eugeniusz Kwiatkowski. Po początkowych trudnościach w
zagospodarowaniu rolnictwa, np. w 1948 odłogi stanowiły 11% gruntów, około 1960
rolnictwo ziem odzyskanych osiągnęło wskaźniki przedwojenne. W odbudowie
przemysłu dużą rolę odegrało samofinansowanie przedsiębiorstw w ramach
Funduszu Inwestycyjno-Oszczędnościowego Przemysłu Ziem Odzyskanych, b.
rozwój i zmiany organizacji handlu wewnętrznego: w latach 1945-1949 nastąpił
dynamiczny rozwój handlu prywatnego. Z inicjatywy PPR doszło do tzw. "bitwy o
handel", w wyniku której do końca 1949 liczba sklepów prywatnych zmniejszyła się o
40%. W wyniku etatyzacji handlu obroty sektora uspołecznionego wzrosły do 56%
całości obrotów handlu wewnętrznego. Handel państwowy skupiony został w
Państwowej Centrali Handlowej, a lokalnie w ramach Miejskiego Handlu
Detalicznego - domy towarowe i mniejsze sklepy. Handel spółdzielczy
zorganizowany był w Gminne Spółdzielnie "Samopomoc Chłopska", prowadzące
handel na wsi, oraz Spółdzielnie Spożywców, które objęły handel w miastach, c.
reforma walutowa: z chwilą utworzenia Narodowego Banku Polskiego w styczniu
1945 zaczęto wycofywać z obiegu różne waluty i wprowadzono złoty. Wprowadzenie
do obiegu coraz większej liczby złotego w latach 1945-1948 wywołało proces inflacji.
W X 1948 ustalono strukturę bankowości w Polsce; zlikwidowano Bank
Gospodarstwa Krajowego i Państwowy Bank Rolny i powołano w to miejsce Bank
Inwestycyjny i Bank Rolny oraz reaktywowano Powszechną Kasę Oszczędności,d.
przejawy rozwoju i efekty odbudowy gospodarki: Dn na 1 mieszkańca już w 1947
przekroczył o 20% poziom z 1938. Dodać jednak należy, że ludność w tym okresie
zmniejszyła się o ok. 10 mln. Wartość produkcji przemysłowej już w 1948
przekroczyła o ponad 30% poziom przedwojennej Polski - w dużym stopniu wpływ na
to miał przemysł ziem odzyskanych, którego odbudowę rozpoczęto od zakładów
mniej zniszczonych, wymagających mniejszych nakładów inwestycyjnych. Wzrost
produkcji przemysłowej nastąpił także przez stały przyrost siły roboczej, głównie w
przemyśle uspołecznionym. Zatrudnienie w przemyśle prywatnym zmniejszyło się w
1949 do 5% w skali całego przemysłu. Rozwój i odbudowa rolnictwa odbywała się w
sposób ekstensywny - głównie w wyniku zaorywania odłogów. Globalna wartość
produkcji rolnej w 1949 była znacznie poniżej poziomu z 1938, natomiast w
przeliczeniu na 1 mieszkańca przekroczyła poziom przedwojenny. W połowie 1948
zaczęto kolektywizować wieś - do końca 1948 zorganizowano ok. 243 spółdzielni
produkcyjnych, e. zmiany struktury gospodarczej Polski: w wyniku
zagospodarowania ziem zachodnich i północnych oraz odbudowy kraju w stosunku
do okresu przedwojennego gospodarka uległa istotnym zmianom strukturalnym. Pod
względem wytwarzania Dn do 1949 udział przemysłu, rzemiosła i budownictwa
wzrósł do ok. 45%, natomiast udział rolnictwa zmniejszył się do 30%. Społeczeństwo
uległo znacznej urbanizacji - w latach 1945-1950 udział ludności miejskiej zwiększył
się do 39% ogółu Polaków. Znaczne zmiany zaszły w strukturze zawodowej, chociaż
większość, bo 75% ogółu czynnych zawodowo w 1949 w gospodarce narodowej
pracowało w rolnictwie, to jednak w stosunku do okresu przedwojennego nastąpił
spadek udziału o ok. 13%, f. handel zagraniczny: zaznaczył się wydatny wzrost
obrotów w handlu zagranicznym. Udział Polski w światowych obrotach zwiększył się
do 1949 w dwójnasób, chociaż nadal był niski i wynosił tylko zarówno w eksporcie,
jak i imporcie 1%. Zmniejszył się zakres kontaktów z krajami kapitalistycznymi, a
wzrósł z krajami demokracji ludowej, których udział w ogólnych obrotach Polski
wyniósł ok. 45% największym partnerem handlowym stał się Związek Radziecki.
Spośród krajów kapitalistycznych największymi kontrahentami handlowymi były kraje
skandynawskie oraz Anglia i Francja. Głównym przedmiotem polskiego eksportu był
węgiel i inne surowce.XXIV. ROZWÓJ GOSPODARCZY POLSKI LUDOWEJ
W PROCESIE INDUSTRIALIZACJI 1950-19751. Przejście do scentralizowanego
systemu gospodarczego a. deklaracja Biura Informacyjnego Państw
Komunistycznych i Robotniczych zIX 1947 dotycząca podziału świata na dwa obozy
oraz potrzeby koordynacji postępowania wszystkich partii komunistycznych, które
deklarację podpisały. Zerwanie współpracy z socjalistyczną Jugosławią. Stopniowe
przechodzenie krajów socjalistycznych do industrializacji oraz kolektywizacji
rolnictwa, b. przemiany w polskim ruchu robotniczym: IX 1948 Plenum KC PPR i
walka z tzw. nacjonalistyczno-prawicowym odchyleniem w partii. XII 1948 Kongres
Zjednoczeniowy PPR i PPS i powstanie Polskiej Partii Robotniczej. Kurs na
przemiany ustrojowo-polityczne wzorowane na ZSRR, c. dyskusja nad modelem
rozwoju rolnictwa w czasie plenum KC PZPR we wrześniu 1948 i przejście, zgodnie z
zaleceniami Biura Informacyjnego zczerwca 1948, do przyśpieszonej kolektywizacji
wsi, d. ustawa z lutego 1949 o przekształceniu administracji gospodarczej.
Zlikwidowanie CUP-u i powołanie w jego miejsce Państwowej Komisji Planowania
Gospodarczego z Hilarym Mincem na czele. W miejsce Ministerstwa Przemysłu i
Handlu utworzenie 6 ministerstw przemysłowych. RozwiązanieMinisterstwa Ziem
Odzyskanych i włączenie tych ziem w system administracji państwowej.
Zlikwidowanie Głównego Urzędu Planowania Przestrzennego. W dążeniu do
większej centralizacji życia gospodarczego rozdrobniono administrację gospodarczą
tak, że w latach 1951-1955 liczba ministerstw wzrosła do 22. Rozwój
biurokratycznego systemu zarządzania ograniczał skuteczność kierowania
gospodarką narodową, e. zmiany oceny charakteru politycznego i klasowego
państwa demokracji ludowej i przejście w sferze ideologicznej do prawa zaostrzającej
się walki klasowej, f. dążenie do upaństwowienia wszystkich sfer życia
gospodarczego i eliminacja układu kapitalistycznego oraz drobnotowarowego w
mieście i na wsi, g. podstawowy cel wzrostu przeciętnej stopy życiowej zaczęto
traktować jako wynik przyjętej optymalnej proporcji między wielkością spożycia a
akumulacją w Dn.2. Specyfika modelu industrializacji w Polsce a. oparcie się na
marksistowskiej koncepcji uprzemysłowienia, zakładającej dwa etapy
uprzemysłowienia: pierwszy - budowa przemysłu, drugi - wykorzystanie przemysłu do
przebudowy pozostałych działów gospodarki, zwłaszcza rolnictwa oraz na
doświadczeniach uprzemysłowienia gospodarki radzieckiej, b. cechy
uprzemysłowienia gospodarki w Polsce: rozwój przemysłu odbywa się w oparciu o
plany wieloletnie począwszy od planu sześcioletniego. Procesowi industrializacji
podporządkowano całe życie gospodarcze. Industrializacja realizowana planowo
różniła się od industrializacji kapitalistycznej, któranastępowała w sposób żywiołowy;
drugą cechą jest strategia fazowej koncentracji rozwoju przemysłu: uprzemysłowienie
gospodarki zaczęło się od rozwoju przemysłu ciężkiego - bardzo kapitałochłonnego i
charakteryzującego się długim okresem budowy. Niosło to ze sobą konieczność
wyrzeczeń przez społeczeństwo oraz napięć społecznych. Kraje kapitalistyczne
zaczęły industrializację od rozwoju przemysłu lekkiego - mniej kapitałochłonnego.
Trzecią cechą jest oparcie industrializacji na akumulacji wewnętrznej - kapitały
zagraniczne odgrywały tu małą rolę. Źródłami akumulacji stał się podział Dn na rzecz
stale rosnących inwestycji, stopa świadczeń ogólnospołecznych, z której większą
część przechwytywało państwo, obciążenie rolnictwa finansowaniem przemysłu
przez niskie ceny na produkty rolne, podatki itp. Czwartą cechą jest to, że na
uprzemysłowienie w Polsce wpływ ma wzajemna współpraca krajów RWPG, które
uzupełniają się nadwyżkami produkcji i surowcami, c. cykliczność rozwoju
przemysłu wynikająca z polityki inwestycyjnej. Cykl zaczyna się budową inwestycji, a
kończy się dochodzeniem do zdolności produkcyjnej i trwa około 10 lat. W
dotychczasowej fazie uprzemysłowienia Polski Ludowej podobieństwo cykliczności
wyraża się tym, że w pierwszym okresie cyklu następowało znaczne przyśpieszenie
procesów inwestycyjnych, a w końcowym - obniżenie i koncentrowanie się na
kończeniu budowy. Za pierwszy cykl uprzemysłowienia przyjmuje się lata 1950-1958.
Nastąpił forsowny rozwój przemysłu ciężkiego, następnie w latach 1954-1958
zwolnienie tempa produkcji, zatrudnienia, inwestycji. Celem polityki gospodarczej
było zbudowanie podstaw przemysłu, a więc hutniczego i maszynowego. Cel ten
osiągano kosztem utrzymania niskich płac realnych i spożycia, co w końcowym
etapie spowodowało konieczność zahamowania inwestycji i podniesienia poziomu
życia. Za drugi cykl uprzemysłowienia uznaje się okres 1959-1970: w etapie
pierwszym, 1959-1964, nastąpiło przyśpieszenie inwestycji w gałęziach
surowcowych - węgiel brunatny, miedź, petrochemia oraz dynamiczny wzrost
eksportu wyrobów przemysłowych. W końcu lat sześćdziesiątych nastąpiło
zahamowanie inwestycji i zaostrzenie się sprzeczności społeczno-ekonomicznych. W
ostatnim cyklu, rozpoczętym w 1970 i trwającym do dzisiaj, wystąpiło ponowne
przyśpieszenie inwestowania w latach 1971-1975. Oprócz inwestycji surowcowych i
w górnictwie znacznie wzrosły nakłady na przemysł środków konsumpcji. W dużym
stopniu rozwój przemysłu dokonał się w oparciu o technologie i kredyty zagraniczne
oraz podniesienie stopy życiowej społeczeństwa. Wraz z przejściem do polityki
"manewru gospodarczego" w 1975 dążono do zmniejszenia nakładów
inwestycyjnych, rozwiązania napięć i dysproporcji ekonomicznych oraz uregulowania
długów wobec zagranicy,3. Rozwój gospodarczy w procesie uprzemysłowienia 19501958 a. główne założenia planu sześcioletniego: zbudowanie podstaw socjalizmu w
Polsce poprzez znaczne podniesienie poziomu sił wytwórczych, ze szczególnym
uwzględnieniem produkcji środków produkcji, kolektywizacja rolnictwa, ograniczenie
elementów kapitalistycznych, współpraca z ZSRR, oraz z krajami demokracji
ludowej, b. w etapie 1950-1953 na inwestycje przemysłowe wydatkowano ok. 45%
ogólnych nakładów na gospodarkę, a wśród nich 86% na przemysł ciężki. Wydatki te
zostały poważnie obciążone rozbudową potencjału obronnego; Na II zjeździe PZPR
w 1954 nastąpiła rewizja założeń planu, w wyniku czego obniżono nakłady
inwestycyjne oraz zwiększono nakłady na produkcję środków konsumpcji. Wielkie
inwestycje spowodowały powstanie poważnego potencjału wytwórczego w
hutnictwie, energetyce, przemyśle elektromaszynowym, tzw. "fortece socjalizmu", jak
np. Huta im. Lenina. Produkcja przemysłowa zwiększyła się w latach 1949-1955 o
27,2%, c. próba kolektywizacji rolnictwa: wypieranie bogatych i średnich rolników,
tzw. "kułaków", wprowadzenie obowiązkowych dostaw państwu po cenach niższych
od kosztów produkcji, zakładanie spółdzielni produkcyjnych jako wyższej formy
organizacji produkcji rolnej. Na początku 1956 liczba spółdzielni zakładanych
metodami administracyjnymi, wbrew zasadzie dobrowolności i stopniowości,
przekroczyła 10 tys. Na VIII Plenum PZPR przyjęto nową politykę rolną, w wyniku
której oparto się na zasadzie stopniowości i dobrowolności zakładania spółdzielni - w
1957 liczba spółdzielni zmniejszyła się do 1,5 tys. Błędna polityka rolna doprowadziła
do bardzo powolnego wzrostu produkcji rolnej, która w latach 1949-1955 wzrosła o
13%. W strukturze użytkowania ziemi nastąpił wzrost udziału użytków rolnych
gospodarstw indywidualnych do 85% w 1957, utrzymanie 13,5% PGR-ów oraz
spadek udziału spółdzielni produkcyjnych do 1,2%. Nowym elementem polityki
wobec gospodarstw indywidualnych były kółka rolnicze, których do końca 1957
powstało ok. 12 tys., d. dysproporcje gospodarcze oraz konflikt społeczny: główne
przyczyny - to sposób sprawowania władzy oraz zawiedzione nadzieje
społeczeństwa na wzrost stopy życiowej. Przejawy - narastanie krytyki wobec polityki
społeczno-ekonomicznej w latach 1955-1956, krytyka kultu jednostki na XX Zjeździe
KPZR w 1956 w ZSRR, a następnie w innych państwach demokracji ludowej,
wystąpienia czerwcowe robotników Poznania 1956, e. zmiany w systemie
planowania i zarządzania gospodarką narodową 1956-1958, - VIII Plenum PZPR w
październiku 1956 i zmiany w systemie gospodarczym: zmiana metod planowania i
zarządzania gospodarką, zmiana systemu cen, nowapolityka rolna, - decentralizacja
systemu planowania i zarządzania gospodarką,częściowe przekazanie dyspozycji i
decyzji gospodarczych niższym szczeblom gospodarki oraz nowa struktura
organizacyjna: w IX 1956 rozwiązano PKPG, a na jej miejsce powołano Komisję
Planowania Gospodarczego przy Radzie Ministrów ograniczając jej kompetencje do
planowania gospodarczego: ograniczono liczbę ministerstw z 38 do 25, w tym
15zajmowało się gospodarką. W latach 1956-1959 zastąpiono centralne zarządy
zjednoczeniami branżowymi z zadaniem koordynowania i nadzorowania
zgrupowanymi w nich przedsiębiorstwami: w XII 1957 reaktywowano podległą
sejmowi Najwyższą Izbę Kontroli. Podstawowe decyzje gospodarcze podejmowała
Rada Ministrów, w której ramach zaczął działać Komitet Ekonomiczny Rady
Ministrów oraz jako ciało opiniujące - Rada Ekonomiczna z Oskarem Lange na czele.
W myśl ustawy z XI 1956 zaczęto w przedsiębiorstwach powoływać rady robotnicze,
a od XII 1958 samorządy robotnicze - Konferencje Samorządu Robotniczego jako
najwyższe organa przedstawicielstwa robotniczego, - ustalenie zasad stosunków
politycznych między ZSRR i innymi krajami demokracji ludowej na VIII Plenum
PZPR: równouprawnienie, poszanowanie integralności terytorialnej, uregulowanie
całokształtu stosunków gospodarczych i wojskowych, f. efekty uprzemysłowienia i
rozwoju gospodarczego 1950-1958: Dn wzrósł 2,5-krotnie, produkcja przemysłowa
powiększyła się blisko 4,5-krotnie, obroty handlu zagranicznego i zatrudnienia w
gospodarce narodowej podwoiły się. Produkcja globalna rolnictwa wzrosła 1,5krotnie. Po spadku płac realnych w latach 1950-1953 i niewielkim wzroście do 1955,
w wyniku obniżenia stopy akumulacji po VIII Plenum w latach 1955-1959 płace
realne wzrosły o około 31%, - handel wewnętrzny: na tle niedostatku dóbr
konsumpcyjnych, ograniczenia handlu prywatnego i rzemiosła obniżył się poziom
usług dla ludności. Obroty handlu prywatnego zmniejszyły się w latach 1950-1955 z
18 do 4% ogólnych obrotów w handlu. Cały prawie wzrost obrotów handlu
uspołecznionego przypadł handlowi państwowemu. Udział handlu uspołecznionego
utrzymywał się na poziomie około 55%, - w handlu zagranicznym głównym
partnerem były kraje socjalistyczne, na które przypadało w 1955 65% ogólnego
importu i 63% eksportu Polski. Saldo handlowe do 1957 z krajami socjalistycznymi
było ujemne, natomiast z krajami kapitalistycznymi dodatnie. Największą pozycję
eksportową stanowił węgiel i surowce, które w 1957 stanowiły 61% ogólnej wartości
eksportu,4. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie 1959-1970 a. w zakresie
planowania i zarządzania gospodarką ujawnił się brak konsekwencji we
wprowadzaniu reformy gospodarczej. Cele gospodarowania w planach ustalały same
resorty, dlatego w trakcie realizacji zaczęły się pojawiać dysproporcje w całej
gospodarce narodowej. W końcu lat sześćdziesiątych próba zmiany systemu
zarządzania gospodarką i przejścia na zasadę selektywnego rozwoju gospodarki, b.
kontynuacja przyśpieszonej industrializacji kraju: nastąpiło przyśpieszenie procesu
inwestowania głównie w gałęziach surowcowo-energetycznych, m.in. oddano do
użytku elektrownię w Pątnowie, hutę aluminium w Koninie, hutę miedzi w Głogowie,
kopalnie miedzi w Polkowicach i Lubinie, zakłady azotowe w Puławach. Powstały
okręgi przemysłowe - tarnobrzeski, płocki, koniński, puławski, legnicko-głogowski, c.
efekty rozwoju uprzemysłowienia - produkcja globalna przemysłu powiększyła się
więcej niż 2,5-krotnie, w tym przemysł elektromaszynowy i chemiczny 3,5-krotnie.
Szybciej rozwijał się dalej przemysł produkcji dóbr inwestycyjnych, którego produkcja
powiększyła się - podobnie jak całego przemysłu - 2,5-krotnie, wolniej natomiast
rozwijał się przemysł dóbr konsumpcyjnych, który powiększył się tylko o ok. 90%, d.
rozwój rolnictwa: nowa polityka rolna przyjęta w X 1958. Rozwój kółek rolniczych. W
1959 podjęto decyzje o utworzeniu Funduszu Rozwoju Rolnictwa, który pochodził z
różnicy między cenami wolnorynkowymi a cenami dostaw obowiązkowych. Oddano
go do dyspozycji kółek rolniczych. Po utworzeniu FRR liczba kółek zaczęła
dynamicznie wzrastać. Pogarszała się struktura agrarna w wyniku rozdrabniania
gospodarstw, w związku z tym zakazano rozdrabniania gospodarstw i przejmowania
ziemi przez ludzi nie mających przygotowania rolniczego. Od 1968 rolnicy w
podeszłym wieku mogli przekazać państwu ziemię w zamian za rentę. Produkcja
rolna rosła powoli i nie nadążała za przyrostem ludności nierolniczej i spożyciem
ludności. Wynikało to z niskiego wyposażenia technicznego oraz uzależnienia od
wahań klimatycznych, e. istotnym elementem rozwoju gospodarczego była siła
robocza. W omawianym okresie zatrudnienie w gospodarce narodowej powiększyło
się o blisko połowę. Rok 1962 zamyka siedemnastoletni okres, w którym głównymi
źródłami przyrostu zatrudnienia była przeludniona wieś oraz aktywność zawodowa
kobiet. W pierwszym okresie industrializacji w celu zlikwidowania bezrobocia oparto
się na zasadzie maksymalnego zatrudnienia i ekstensywnych formach wykorzystania
siły roboczej. Lata 1963-1973 stanowiły okres wyżu demograficznego ludności w
wieku produkcyjnym i próby intensywnego wykorzystania siły roboczej. W latach
1961-1970 zatrudnienie w gospodarce uspołecznionej powiększyło się o ok. 2,8 mln
osób. Charakterystycznym skutkiem przyśpieszonej industrializacji była ludność
dwuzawodowa, która pracowała jednocześnie w rolnictwie i poza rolnictwem. W 1970
8,7 mln osób żyło w tym typie gospodarstw, f. industrializacja zmieniła handel
zagraniczny: udział maszyn i urządzeń w eksporcie w latach 1947-1970 zwiększył się
z 1% do 38,5%. Jednocześnie występował w całym okresie ujemny bilans handlowy,
którego konsekwencją było preferowanie rynków zagranicznych kosztem rynku
wewnętrznego, g. w porównaniu z rozwojem przemysłu materialne warunki życia
ludnościpozostawały w tyle. Wobec niskiego wzrostu produkcji rolnej, systematycznie
zaczął się powiększać import niektórych produktów rolnych i pasz. Płaca realna
wzrosła tylko o 24%, i to poprzez wzrost zatrudnienia, h. kryzys grudniowy 1970.
Przyczyny: stabilizacja poziomu życia i brak perspektyw jego polepszenia,
woluntaryzm grupy przywódców partyjnych w sprawowaniu władzy, brak długofalowej
strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, ruchy studentów przeciwko
wypaczeniom władzy i polityce kulturalnej 1968, trudności gospodarcze 1969-1970
m.in. wskutek wojny wietnamskiej. Podwyżka większości towarów konsumpcyjnych i
protest klasy robotniczej Gdańska, Gdynii i Szczecina.5. Rozwój gospodarczy Polski
Ludowej w okresie industrializacji 1971-1980 a. nowa strategia przyśpieszonego
wzrostu gospodarczego: próba usprawnienia systemu planowania i zarządzania,
pełne i racjonalne wykorzystanie zasobów ludzkich oraz znaczne podniesienie
poziomu życia społeczeństwa. Szeroki program inwestycyjny oraz wykorzystanie
handlu zagranicznego, w tym kredytów zagranicznych jako czynnika wzrostu
gospodarczego, b. przejawy rozwoju - w okresie 1971-1972: wzrost gospodarczy
odbywał się głównie dzięki wyzwoleniu istniejących rezerw w gospodarce. Nastąpił
znaczny przyrost produkcji na rynek. Sięgnięto po pożyczki zagraniczne, wystąpiła
dobra koniunktura w rolnictwie, a w polityce rolnej zniesiono obowiązkowe dostawy.
Korzystny terms of trade w handlu zagranicznym, - w okresie od 1973 nastąpiło
gwałtowne przyśpieszenie programu inwestycyjnego i powiększenie stopy akumulacji
do 40% Dn w 1975. Program ten realizowano w oparciu o kredyty zagraniczne, które
w 1980 osiągnęły 25 mld. dolarów, co w warunkach gospodarki 4-krotnie
przekroczyło granice zadłużenia.Podniesione zostały znacznie płace realne. Rozwój
przemysłu oparto w dużej mierze na technologii zachodniej, szczególnie
elektromaszynowej, - dysproporcje w rozwoju gospodarczym: od 1974 pogarsza się
koniunktura w gospodarce światowej. Wyraziło się to niekorzystnym term of trade i
wzroście oprocentowania pożyczek zagranicznych. Szeroki front inwestycyjny
doprowadził do wydłużenia cyklu realizacji inwestycji. Niska efektywność eksportu
towarów przemysłowych produkowanych na licencjach zagranicznych. Stagnacja
produkcji zbożowej i wzrost importu zbóż i pasz z 2,8 mln ton w 1970 do 8 mln w
1978. Od 1974 narastała spirala inflacyjna w wyniku wysokich podwyżek płac i
spadku dostawców towarów na rynek. Brak zbilansowania materiałów i energii
powoduje wygasanie tempa produkcji. Stabilizacja cen nażywność i ogromny nawis
inflacyjny, - od 1976 próba manewru gospodarczego polegającego na stabilizacji
inwestycji, obniżce importu i podwyższeniu eksportu i próbie przywrócenia
równowagi rynkowej. Ze względu na dominacje nakazowego i biurokratycznotechnokratycznego systemu zarządzania dysproporcje pogłębiają się i gospodarka
od 1978 weszła w głęboki kryzys społeczno-gospodarczy, który wyraził się m.in. w
spadku płacy realnej, a od 1979 w spadku Dn na skalę nie spotykaną w Polsce
Ludowej oraz w stratach gospodarczych.Historia Gospodarcza - 56 str.53