”Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas” Perykles Demokracja ateńska Demokracja ateńska była formą demokratycznego rządu w państwie-mieście Ateny leżącym w Greckiej Attyce. Zazwyczaj uważa się że trwała od początków VI do połowy IV wieku p.n.e.. W V wieku populacja Aten liczyła około 300 tys. ludzi. Ateny są przykładem pierwszej i najważniejszej w czasach starożytnych demokracji. Podstawą demokracji ateńskiej były rządy większości. Zgromadzenie wszystkich obywateli płci męskiej brało udział w głosowaniu (demokracja bezpośrednia). Wybrani urzędnicy podejmowali decyzje - starożytni nie uważali takiego systemu za demokrację, lecz oligarchię. Demokracja znaczyła (i dla niektórych wciąż znaczy) równość w podejmowaniu decyzji, nie wybór osób mających takie zadanie (demokracja pośrednia). Istniało kilka przepisów i ograniczeń dotyczących władzy zgromadzenia, z wartym odnotowania Graphe Paranomon (także ustalonym przez zgromadzenie), które nie pozwalało na przyjęcie prawa sprzecznego z innym. Przeciwnicy tej wczesnej demokracji nazywali ją ochlokracją (gr. ochlos - tłum). Głosowanie odbywało się w miejscach publicznych, czasem przez fizyczny podział (\"Wszyscy którzy są za, idą na lewo\"), a czasem na piśmie. Głosować mogli tylko dorośli mężczyźni. Kobiety, dzieci oraz obcokrajowcy nie mieli prawa głosu. 1. Od VIIw p.n.e ustrój Aten nosił nazwę arystokracji ["rządy najlepszych" (w rzeczywistości były to rządy najbogatszych obywateli)] 2. W VIIw p.n.e. powstała demokracja Ateńska, która przetrwała około 200 lat (dwa wieki) 3. Demokracja Ateńska opierała się na trzech "radach": Rada pięciuset decydowała o: - finansach państwa, - przygotowuje tematy obrad Zgromadzenia Ludowego Zgromadzenie Ludowe decydowało o: - wojnie i pokoju, - wyborze urzędników, - zaopatrzeniu miasta w żywność, - podatkach. Sąd skorupkowy decydował o: - ochronie Aten przed tyranią. 1 Społeczeństwo Ateny są tym państwem greckim, gdzie najpełniej, drogą przemian, ukształtował się ustrój demokratyczny. W okresie archaicznym Ateny były rządzone przez królów. Później stały się państwem o ustroju arystokratycznym, w którym bogate rody eupatrydów skupiały w swoich rękach i ziemię i władzę. W następstwie wielkiej kolonizacji w VIII i VII w. p.n.e. rozwinął się tu handel morski. Morze stało się przestrzenią, która nie oddzielała, lecz łączyła państwo ateńskie ze światem. W Atenach rozbudowano porty i konstruowano statki. Zwiększyła się liczba kupców i rzemieślników. Rozwijała się produkcja ceramiczna ze względu na znajdujące się w Attyce złoża glinki. Obok garncarzy, cieśli i stolarzy pracowali w Atenach także brązownicy i złotnicy. W górach Laurion znajdowały się kopalnie srebra i ołowiu przynoszące państwu pokaźne dochody. Górnicy wydobywali marmur i granit w kamieniołomach, a hutnicy produkowali broń i przedmioty codziennego użytku. Kształtowanie się ustroju demokratycznego. Rosło jednak niezadowolenie z rządów arystokracji, gdyż nie chciała ona dzielić się władzą z innymi grupami. Szczególnie ciężkie było położenie drobnych rolników, którzy uzależniali się ekonomicznie od arystokratów i popadali w niewolę za długi. Konflikty na tym tle i samowolę arystokratycznych urzędników próbował rozładować prawodawca DRAKON. Zastąpił on prawo zwyczajowe spisanym prawem karnym w 621 r. p.n.e. Te „drakońskie prawa” były niezwykle surowe i bezwzględne, Np. za kradzież jarzyn, podobnie jak za ciężkie przestępstwo, groziła taka sama kara-kara śmierci. Rozjemcą nabrzmiałych konfliktów społecznych stał się w 594r. p.n.e. SOLON. Dokonał on tzw. Strząśnięcia długów przez ich umorzenie oraz zniesienia za nie niewoli. Próbował ponadto ograniczyć wpływy arystokracji rodowej przez podział wolnych obywateli na 4 klasy majątkowe. Obywatele posiadający majątek wchodzili w skład Zgromadzenia Ludowego, dla którego wnioski przygotowywała Rada Czterystu licząca po 100 członków z każdej klasy. Sąd przysięgłych miał rozpatrywać odwołania od decyzji urzędników zwanych archontami. Dopiero jednak reformy Klejstenesa- archonta z lat 508-507 p.n.e. przyczyniły się do szerszego dostępu do władzy innych grup ludności. Klejstenes wprowadził podział ludności na 10 okręgów o charakterze terytorialnym. W ten sposób rodowe związki krwi zostały zastąpione więziami terytorialnymi, a utworzona w ten sposób gmina (demos) obejmowała wszystkich obywateli zamieszkujących dane terytorium. Skład Rady Czterystu rozszerzony został do 500 członków. Rada Pięciuset była organem wykonawczym Zgromadzenia. Na straży ustroju demokratycznego w Atenach został ostracyzm, czyli sąd skorupkowy. Każdy z członków Zgromadzenia corocznie wypisywał na glinianej 2 skorupie imię obywatela, którego działalność uważał za niebezpieczną dla równości demokratycznej. Obywatel taki, nie tracąc swych praw i majątku, musi opuścić Ateny na 10 lat. Przełomowe znaczenie dla losów demokracji ateńskiej miały wojny z Persami w V w. p.n.e. Związana z nimi jest pamięć o legendarnych bohaterstwie obrońców Hellady: spartańskim królu Leonidasie oraz ateńskim archoncie Temistoklesie. W tradycji historyczno-literackiej po czasy współczesne przetrwała legenda sławiąca bohaterstwo żołnierza greckiego wysłanego do Aten z wieścią o zwycięstwie pod Maratonem, który przebiegł w pełnej zbroi ponad 42km, by oznajmić o zwycięstwie, po czym padł martwy z wyczerpania. W 480r. p.n.e. król perski Kserkses ruszył ponownie z silną armią przeciw Hellenom, pragnąć zająć środkową Grecję. Tu jego wojska napotkały opór Spartan w wąskim przesmyku pod Termopilami. Obrońcy nie mieli szans na zwycięstwo. Ich król Leonidas próbował powstrzymać napór Persów, ale poległ wraz z 300 Spartanami pod Termopilami. Na grobie Leonidasa i jego żołnierzy wyryto napis: „Przechodniu, powiedz Sparcie. Że leżymy tutaj, posłuszni jej prawom”. Dla Aten, które poniosły główny ciężar w wojnach z Persami na morzu, nastał czas ożywienia gospodarczego, świetności w kulturze i hegemonii w polityce (Związek Morski). W samych Atenach nastąpiło utrwalenie ustroju demokratycznego. Przez wprowadzenie płatności urzędów oraz opłacanie uczestnictwa w Zgromadzeniu Ludowych zwiększył się udział w rządach niezamożnych Ateńczyków. Najważniejszym organem władzy stało się Zgromadzenie Ludowe, które podejmowało wiążące uchwały przy uczestnictwie przynajmniej 6000 obywateli na ogólną ich liczbę 40 000. Druga instytucja demokracji ateńskiej- Rada Pięciuset funkcjonowała w następujący sposób: 50 radnych zwanych prytanami sprawowało władzę przez jedną dziesiątą część roku. Urzędnicy prytanowie wykonywali uchwały Zgromadzenia, czuwali nas budową okrętów i wojskiem oraz powoływali komisje sprawdzające pracę urzędników. Charakterystyczną cechą demokracji ateńskiej była kolegialność urzędów, czyli zespołowe wykonywanie obowiązków. W Atenach byli następujący urzędnicy: sądowi, podatkowi, policyjni i wojskowi, zwani strategami. W razie niepowodzenia wojennego mogli oni być ukarani przez Zgromadzenie nawet śmiercią. Ale też poprzez urząd stratego można było wywierać znaczący wpływ na lud, jak czynił to wybitny polityk ateński Perykles, który sprawował władzę stratego aż 16 razy. Okres ten zasłużył sobie w oczach greckiego historyka na opinię rządów najlepszego obywatela. Demokracja w Atenach miała jednak poważne ograniczenia. Praw obywatelskich pozbawieni byli cudzoziemcy zwani metojkami oraz rzesza niewolników. Bezpośredniego dostępu do urzędów oraz praw obywatelskich nie miały kobiety- Atenki. 3 KULTURA Minojska Kreta to jedną z największych wysp położonych na Morzu Śródziemnym. To właśnie tu między 3000 a 1400 r. p.n.e. rozwinęła się bogata kultura - prawdopodobnie pierwsza na kontynencie europejskim. Kreta znana była od zawsze z greckich przekazów (Homer wspominał o stu miastach na Krecie, a Plutarch z Cheronei, autor "Żywotów sławnych mężów" w żywocie Tezeusza wspominał o legendarnym królu Minosie) i z mitologii. Ta uznała legendarnego władcę za syna Europy i Zeusa. Minos był potężnym i zdolnym władcą - przypisywano mu oczyszczenie szlaków handlowych z korsarzy oraz nawiązanie kontaktów handlowych z państwami greckimi i ustanowienie hegemonii Krety na morzu. Jego żona miała urodzić Minotaura, czyli potwora w ludzkim ciele i głowie byka, dla którego Dedal zbudował labirynt. Jak podają mity, po przegranej wojnie z Minosem, Ateńczycy musieli co roku składać haracz Minotaurowi. Ale do schyłku XIX wieku istnienie starożytnej cywilizacji na Krecie było tylko legendą. Na światło dzienne nieznaną cywilizację wydobył około roku 1900 Arthur Evans, który odkrył pałac w Knossos. Tym samym rozpoczęły się nadania nad historią Krety. Jej badanie jest szczególnie trudne, gdyż opiera się jedynie na zabytkach kultury materialnej, a nie na przekazach źródłowych. Evans od imienia legendarnego króla Minosa nazwał odkryta przez siebie cywilizację, kulturą minojską. Kreta była zamieszkana już w neolicie. Pochodzenie ludności kreteńskiej nie jest znane. Prawdopodobnie pierwsi osadnicy przybyli ok. 7000 r. p.n.e. z Azji Mniejszej. W III tysiącleciu p.n.e. Kreta stała się aktywnym ośrodkiem produkcji i obróbki brązu. Już ok. 2500 r. p.n.e. istniały stosunki handlowe z Cykladami, Azją Mniejszą, Grecją i Egiptem. W wyniku handlu morskiego kraj bogaci się i w połowie wczesnego okresu minojskiego (tzw. okres przedpałacowy), tj. ok. 2300 r. p.n.e. rozpoczął się rozkwit kulturalny i gospodarczy wyspy. W tym okresie Kreteńczycy dysponowali już flotą, którą stale rozbudowywali. W następnych wiekach opanowała ona wschodnią część basenu Morza Śródziemnego. Kreteńczycy żeglowali na długich i wąskich łodziach o wzniesionym dziobie. Mieszkańcy wyspy zajmowali się hodowlą bydła, rybołówstwem, myślistwem i uprawą roli. Około roku 2000 p.n.e. zaczęto budowanie pałaców, co może świadczyć o stale wzrastającej potędze Krety. Tym samym kultura minojska wkroczyła w szczytową fazę rozwoju, która przypada da okres między 2000 a 1750 r. p.n.e. Na Krecie odkryto pięć pałaców (Knossos, Kato Zakro, Malia, Faistos i Hagia Triada). Wszystkie zostały zbudowane według tego samego planu. W centrum znajdował się odkryty prostokątny dziedziniec, wokół którego znajdowała się duża liczba sal, służących jako magazyny, warsztaty rzemieślnicze i składy miedzi lub brązu. 4 Budowle te, ze swoimi licznymi rozgałęzieniami i przybudówkami przypominały labirynty. Nie były one ufortyfikowane, co może świadczyć o pokojowym charakterze kultury minojskiej. Pałace pełniły istotną rolę. Były nie tylko siedzibą władcy i ośrodkiem polityczno - religijnym, ale także gospodarczym i administracyjnym. Ich istnienie świadczy o tym, że na Krecie istniała nieźle rozwinięta i centralnie kierowana gospodarka. Chłopi, rzemieślnicy, a także artyści dostarczali swoje produkty do pałacu, który był głównym spichlerzem. Dobra zależnie od potrzeb, rozdzielano ludności, zatem ściśle je reglamentowano, kontrolując tym samym życie miejscowej ludności. W pałacu ustalano cenę towarów i ich dalsze przeznaczenie. Rejestrowaniem towaru zajmowała się rachunkowość pałacowa. Najsłynniejszym przykładem architektury pałacowej jest Knossos. To właśnie z ośrodków pałacowych rozchodził się handel kreteński. Transport ułatwiała sieć brukowanych dróg, z których najważniejszą była ta biegnąca z Knossos na południe wyspy. Szlak handlowy biegł dalej drogą morską do Egiptu, a także na Zachód, na wybrzeże syryjskie (fenicki port Ugarit), a także na ląd grecki, gdzie Kreteńczycy wywarli także silny wpływ polityczny. Handel morski był prowadzony za pośrednictwem faktorii i portów przeładunkowych. Obok oliwy i zbóż eksportowano również m.in. przedmioty sztuki i ceramika. Z Egiptu, Azji Mniejszej, Cypru i Grecji importowano surowce oraz złoto i srebro, kość słoniową niezbędne do produkcji waz, broni, szkła i ozdób. We wzbogaconych handlem miastach budowano kilkupiętrowe, wyposażone w łazienki, domy z balkonami i tarasami. Ulice były brukowane, a ścieki odprowadzano kanałami. Nie wiadomo jaki był na Krecie system władzy, nie znamy też struktury społecznej kultury minojskiej. Na podstawie analizy częstych wyobrażeń kobiecych w malarstwie kreteńskim (freski) oraz w postaci glinianych figurek, czy na kamiennych pieczęciach przypuszcza się, że w społeczeństwie kreteńskim kobiety cieszyły się dość wysoką rangą społeczną. Dzięki zachowanym wizerunkom wiemy też, że kobiety ubierały się w spódnice z falbanami i gorsety z głębokim wycięciem. Stosowały makijaż i przyozdabiały się kunsztowną biżuterią. Nawet w wierzeniach najważniejsze miejsce zajmowało bóstwo żeńskie. Jak się przypuszcza była to bogini - matka, która była bóstwem płodności, zwierząt, gór i ziemi. Przedstawiana jako bogini z wężami była symbolem odnowy życia. Wiedzę o religii i kulcie czerpie się jedynie z przedstawień ikonograficznych, które są niezwykle trudne do interpretacji. Częściej niż kapłanów przedstawiano kapłanki. Freski przynoszą liczne przedstawienia bóstw w ludzkiej postaci, przeważnie są to bóstwa żeńskie. 5 Początkowo nie istniały żadne posągi kultowe, dopiero z czasem pojawiły się tak zwane idole. Bóstwa czczono w sanktuariach, w świętych grotach (na przykład w grocie Kamares), w górach i na wolnej przestrzeni (kult drzew). Symbolem religijnym był wizerunek rogów oraz topór, służący do zabijania zwierząt ofiarnych. Prawdopodobnie znaczenie kultowe miały też igrzyska z bykiem, w trakcie których akrobaci obojga płci dokonywali na nim gimnastycznych wyczynów. Ponieważ Kreteńczycy byli kupcami i handlarzami, a magazynowane w pałacach towary trzeba było w jakiś sposób skatalogować, kultura minojska korzystała z pisma. Do jego powstania doprowadziły potrzeby administracji i księgowości. Początkowo było to pismo obrazkowe, a następnie hieroglificzne. Z niego wywodzi się pismo linearne A, którym posługiwano się w starożytnej Krecie. Było ono w użyciu prawdopodobnie od ok. XVII w. p.n.e. Prawdopodobnie używano go tylko w najstarszych miastach Krety, jak na przykład Knossos i Fajstos. Ten rodzaj pisma został w zasadzie odczytany - wiadomo jakie dźwięki oznaczają poszczególne symbole. Uczeni nie znają jednak języka, jakim posługiwano się w starożytnej Krecie - nie da się zatem zrozumieć zapisanych tym pismem tekstów. W trakcie wykopalisk archeologicznych w Knossos znaleziono m.in. tabliczki gliniane, z dwoma różnymi rodzajami pisma, starszego (linearne A) i młodszego (linearne B). W 1952 r. pismo linearne B udało się odczytać Michaelowi Ventrisowi, przy udziale Johna Chadwicka. Pismo to powstało na Krecie w połowie XV w. p.n.e. i zastąpiło wcześniejsze pismo linearne A. Pismo linearne B składało się z około 90 znaków sylabicznych i niewielkiej ilości ideogramów. Około roku 1700 p.n.e. silne trzęsienia ziemi i wywołane nimi rozległe pożary zniszczyły wielkie pałace Krety. Kreteńczykom udało się odbudować pałace i powiększyć. Stały się one jeszcze wspanialsze. Cywilizacja minojska przeżywała ponowny rozkwit. Udało się jej zdominować niezależną dotąd kulturę Cyklad (wysp na Morzu Egejskim), która od dłuższego czasu chyliła się ku upadkowi. Kreteńczycy zdołali też usprawnić administrację i rozszerzyć handel. XVI w. p.n.e. to szczyt potęgi Krety: jej faktorie handlowe powstawały na Kyterze, Melos, Eginie, Keos, Terze, Rodos i w Milecie. Na wschodzie wpływy minojskie sięgnęły do państwa Mitanni na obszarach Mezopotamii, natomiast na zachodzie Kreteńczycy dotarli do Wysp Liparyjskich. Około 1450 r. p.n.e. Kretę z lądu najechali Achajowie (czyli Mykeńczycy). Zapoczątkowało to stopniowy zmierzch kultury minojskiej. Od tego czasu datują się wpływy mykeńskie, co widoczne jest między innymi w pochówkach. Zmarłych zaczęto chować z bronią - wcześniej nie było praktykowane. Zmienił się też styl artystyczny. Nie znane są dokładne przyczyny utraty przez Kretę znaczenia. Być może przyczyną tego był wielki wybuch wulkaniczny na odległej o 160 km od brzegów Krety wyspie There (Santorin), co miało miejsce ok. 1500 r. p.n.e. Jak się przypuszcza około 1425 6 r. trzęsienie ziemi zniszczyło pałac w Knossos. Tym razem pałacu już nie odbudowano, a cywilizacja minojska stopniowo popadła w zapomnienie. KULTURA MYKEŃSKA Twórcami kultury, mykeńskiej są greccy Achajowiea a ich królem był Agamemnon, dowódca słynnej wyprawy trojańskiej opisanej później przez Homera.. Kultura ta została ukształtowanej w XV w. p.n.e. na Peloponezie, zniszczyli pałace na Krecie i narzucili wyspie swe zwierzchnictwo. Posługiwali się przejętym od Kreteńczyków alfabetem, tzw. pismem linearnym B (odczytanym). Śladami ich działalności budowlanej są ruiny twierdz w Mykenach i Tirynsie, a aktywności politycznej — późniejszy, literacki opis wojny z Troją w Azji Mniejszej (Iliada Homera). W XII w. p.n.e. kultura mykeńska upadła — miasta zostały zniszczone, pismo wyszło z użycia. Stało się tak za przyczyną napływu obcych ludów i, być może, trzęsień ziemi. Największym osiągnięciem mykeńskiej architektury (Mykeny, Tiryns, Pylos) były monumentalne zamki otoczone murami z potężnych głazów (cyklopie mury; po 1400 budowano także mury z bloków sześciennych). Wewnątrz znajdowała się rezydencja władcy z dużym reprezentacyjnym pomieszczeniem (megaron). Malarstwo ścienne pozostawało w wyraźnej zależności od wzorców kreteńskich, tak samo malarstwo ceramiczne. W tym ostatnim pojawiają się jednak z czasem nowe motywy (po 1400): realistyczne przedstawienia ludzi i zwierząt domowych. Mykeńczycy byli mistrzami w dziedzinie złotnictwa. Najsłynniejszymi zabytkami sztuki złotniczej są złote maski pośmiertne znalezione w 1876 przez H. Schliemanna w okręgu grobowym A w Mykenach (ok. 1500). Obok masek w grobach tych znaleziono złote miecze, kielichy, wazy, biżuterię, a także przedmioty ze srebra, brązu, kości słoniowej, alabastru, ametystu, bursztynu i wielu innych surowców. Ze schyłkowego okresu świata mykeńskiego i Ciemnych Wieków jedynym rodzajem przedmiotów zdobionych, jakie się zachowały, są naczynia ceramiczne. Jeszcze przez 100 lat po upadku pałaców mykeńskich malarstwo wazowe kontynuuje tradycje mykeńskie. W XI w. pojawia się styl protogeometryczny (naczynia z ateńskiego cmentarza na Keramejkosie), który w następnym stuleciu rozwinął się w styl geometryczny. 7
