Wykład II: FUNKCJONOWANIE RYNKÓW I MECHANIZMU RYNKOWEGO Rynek – to proces ekonomiczny polegający na ciągłej konfrontacji popytu z podażą, w wyniku czego dochodzi do ustalenia stanu równowagi. Rynek - to zespół przesłanek doprowadzających do kontaktu między kupującymi i sprzedającymi w procesie wymiany dóbr i usług. Pojęcie rynku możemy rozpatrywać z dwóch punktów widzenia: Pojęcie rynku z ekonomicznego punktu widzenia – rynek jest to proces w ramach którego kupujący i sprzedający określają co mają zamiar kupować i sprzedawać oraz na jakich warunkach, czyli jest proces, w ramach którego kupujący i sprzedający określają ceny i ilość dóbr, które mają być kupione i sprzedane. W ramach tego procesu uczestnicy rynku poszukują informacji mających dla nich istotne znaczenie. Kupujący poszukują informacji o dostępnych modelach, rozmiarach, kolorach dóbr oraz przede wszystkim o ich cenach, które pragną zakupić. Z kolei sprzedający poszukują informacji o rodzajach dóbr i usług jakich poszukują nabywcy oraz o cenach jakie są oni skłonni zapłacić; Pojęcie rynku z technicznego punktu widzenia – rynek jest to miejsce (hala aukcyjna, targowisko) na którym dochodzi do zawarcia transakcji kupna-sprzedaży pomiędzy kupującymi a sprzedającymi. Uczestnikami rynku są: Gospodarstwa domowe – to grupa ludzi wspólnie zamieszkujących i podejmujących wspólne decyzje; Przedsiębiorstwa – podmiot gospodarujący, który wykorzystuje usługi czynników produkcji do wytwarzania dóbr i usług, które następnie sprzedaje innym uczestnikom procesu rynkowego; Rząd (władza centralna) – obejmuje instytucje należące do rządu i te, które swoje istnienie zawdzięczają rządowi, jedną z funkcji władzy centralnej jest kierowanie gospodarką. 1 POPYT Popyt (ang. Demand)– jest ilość dóbr i usług jaką konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w określonym miejscu i czasie przy różnym poziomie ceny i pozostałych warunkach stałych. Wielkość popytu – jest to zapotrzebowanie zgłaszane przez konsumentów w danym czasie i po danej cenie. Funkcja popytu - zależność miedzy ilością nabywanego dobra w danym czasie a czynnikami wpływającymi na zmianę ilości nabywanego dobra: DA = f (Pn, P1, … , Pn-1, Y, W, U, L, e, E) DA – popyt na dobro A; Pn – cena badanego dobra; P1, … , Pn-1 – ceny innych dóbr (substytucyjnych i komplementarnych); Y – dochód konsumentów; W – poziom dobrobytu nabywcy; U – gusty i upodobania konsumentów, użyteczność dobra; L – liczba nabywców e – oczekiwania co do poziomu przyszłych cen; E – pozostałe czynniki (opinia znajomych, rekomendacje popularnej osoby, czynniki losowe). Popyt na czekoladę Jana Kowalskiego Cena dobra (w PLN) 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 Popyt na czekoladę (w szt./rok) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 cena (P) D1 5,5 D 5 A 4,5 4 D2 3,5 3 2,5 2 B 1,5 1 0,5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ilość (Q) Prawo popytu – wzrostowi cen towarzyszy spadek wielkości popytu, a spadkowi ceny – wzrost wielkości popytu; zakłada ujemną relację między ceną a wielkością popytu. Zmiana wielkości popytu – jest następstwem zmiany ceny danego dobra, przy zachowaniu stałości pozostałych czynników (ceteris paribus), zmiana wielkości popytu obrazowana jest ruchem wzdłuż krzywej popytu. Na rysunku wzrost wielkości popytu z B do A. Zmiana popytu – jest następstwem zmiany czynników pozacenowych (np. ceny innych dóbr, dochód konsumentów), ilustrowana jest równoległym przesunięciem krzywej popytu. Na rysunku wzrost popytu przedstawia równoległe przesunięcie krzywej popytu z położenia D do D1, natomiast spadek podaży jest przesunięcie krzywej popytu z położenia D do D2. 3 Zmiana wielkości popytu – jest następstwem zmiany ceny danego dobra, przy zachowaniu stałości pozostałych czynników (ceteris paribus), zmiana wielkości popytu obrazowana jest ruchem wzdłuż krzywej popytu. Na rysunku wzrost wielkości popytu oznacza przesunięcie z punktu A do B, spadek wielkości popytu przedstawia przesunięcie z punktu B do A. wzrost wielkości popytu spadek wielkości popytu P P D D A A P1 P1 B P2 B P2 Q Q Q2 Q1 Q1 Q2 Zmiana popytu – jest następstwem zmiany czynników pozacenowych (np. ceny innych dóbr, dochodu konsumentów), ilustrowana jest równoległym przesunięciem krzywej popytu. Na rysunku wzrost popytu przedstawia równoległe przesunięcie krzywej popytu z położenia D do D1 (w prawo). Konsumenci pragną kupić więcej dobra przy każdej cenie, na przykład, po cenie P1 chcą kupić Q2 zamiast Q1 dobra. Spadek popytu obrazowany jest przesunięciem krzywej popytu z położenia D do D2 (w lewo), konsumenci pragną nabyć mniejszą ilość danego dobra (Q3 zamiast Q1) przy cenie P1. wzrost popytu spadek popytu P P D D2 D D1 P1 P1 Q1 Q2 Q 4 Wyjątki od prawa popytu Paradoks Giffena – wielki głód w Irlandii, koniec XiX w, w okresach dynamicznego wzrostu cen wszystkich dóbr (np. na skutek inflacji) wraz ze wzrostem cen artykułów pierwszej potrzeby nie spada na nie wielkość zapotrzebowania; czyli zapotrzebowanie na dobra pierwszej potrzeby rośnie wraz ze wzrostem ceny tych dóbr. Paradoks Veblena (efekt snoba)- pomimo wzrostu cen dóbr luksusowych, wielkość zapotrzebowania na te dobra rośnie. Efekt spekulacyjny – związany z oczekiwaniami poziomu cen dóbr w przyszłości. Wzrost ceny dobra powoduje wzrost wielkości popytu na nie, w obawie przed ich dalszym wzrostem, spadek cen powoduje spadek wielkości popytu w oczekiwaniu na dalsze obniżenie ceny. Efekt owczego pędu – wyjaśnia zachowanie ludzi w tłumie, wyjaśnia potrzebę naśladowania innych ludzi, ich stylu życia. Zapotrzebowanie na dane dobro rośnie mimo, że jego cena wzrasta. 5 PODAŻ Podaż (ang. Supply) – ilość dóbr i usług jaką producenci skłonni są zaoferować w określonym miejscu przy różnym poziomie ceny i pozostałych warunkach stałych. Wielkość podaży – jest to ilość dóbr i usług, jaką producenci gotowi są zaoferować w danym czasie i po danej cenie. Funkcja podaży – zależność między ilością dobra dostarczonego na rynek w danym czasie a czynnikami wpływającymi na ilość dobra oferowanego przez wytwórców: SA = f (Pn, P1, … , Pn-1, F1, … , Fm, T, Pr, M, e, E) SA – ilość dobra A dostarczonego na rynek; Pn – cena badanego dobra; P1, … , Pn-1 – ceny innych dóbr (substytucyjnych i komplementarnych); F1, … , Fm – ceny czynników produkcji; T – stosowane technologie; Pr – cele działania firmy (maksymalizacja zysków); M – majątek przedsiębiorstwa; e – oczekiwania co do poziomu przyszłych cen; E – pozostałe czynniki (np. pogoda, czynniki losowe). Podaż czekolady Cena dobra (w PLN) 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 Podaż czekolady (w szt./rok) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 6 cena (P) S1 5,5 S 5 4,5 B S2 4 3,5 3 2,5 2 A 1,5 1 0,5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ilość (Q) Prawo podaży – dodatnia relacja między wielkością podaży a ceną, tzn. wzrostowi ceny towarzyszy wzrost wielkości podaży dobra, spadkowi ceny – spadek wielkości podaży. Zmiana wielkości podaży – wywołana jest zmianą ceny danego dobra, przy zachowaniu stałości pozostałych czynników (ceteris paribus), ilustrowana jest ruchem wzdłuż krzywej podaży. Na rysunku wzrost wielkości podaży obrazowany jest przesunięciem z punktu A do punktu B, natomiast spadek wielkości podaży z B do A. Zmiana podaży – jest efektem zmiany czynników pozacenowych (np. ceny innych dóbr, ceny czynników produkcji, zmianą technologii), obrazowana jest równoległym przesunięciem krzywej podaży. Na rysunku wzrost podaży przedstawia równoległe przesunięcie krzywej podaży z położenia S do S2, natomiast spadek podaży jest przesunięcie krzywej podaży z położenia S do S1. 7 Zmiana wielkości podaży – wywołana jest zmianą ceny danego dobra, przy zachowaniu stałości pozostałych czynników (ceteris paribus), ilustrowana jest ruchem wzdłuż krzywej podaży. Na rysunku wzrost wielkości podaży obrazowany jest przesunięciem z punktu A do punktu B, natomiast spadek wielkości podaży z punktu B do A. wzrost wielkości podaży spadek wielkości podaży S P P S B B P1 P2 P1 A P2 A Q Q2 Q1 Q2 Q1 Zmiana podaży – jest efektem zmiany czynników pozacenowych (np. ceny innych dóbr, ceny czynników produkcji, zmianą technologii), obrazowana jest równoległym przesunięciem krzywej podaży. Na rysunku wzrost podaży przedstawia równoległe przesunięcie krzywej podaży z położenia S do S1 (w prawo). Producenci są skłonni produkować większą ilość dóbr lub usług przy każdej cenie, na przykład Q2 zamiast Q1 przy cenie P1. Natomiast spadek podaży to przesunięcie krzywej podaży z położenia S do S2 (w lewo), co oznacza, że producenci zaoferują mniejszą ilość dobra Q3 zamiast Q1 przy cenie P1. wzrost podaży spadek podaży S S1 P P P1 P1 S2 S Q Q1 Q2 Q3 Q1 8 MECHANIZM RYNKOWY Mechanizm rynkowy – gra popytu i podaży w wyniku zmiany czynników oddziałujących na popyt i podaż, w wyniku której kształtuje się cena równowagi, przy której ilość dobra na zgłoszono zapotrzebowanie równa jest ilości dobra dostarczonego na rynek (wielkość popytu równa się wielkości podaży). Równowaga rynkowa – jest to sytuacja, w której siły rynkowe równoważą się, czyli ilość nabywana dobra jest równa ilości oferowanej, przy określonej cenie równowagi. Graficznie równowagę na rynku wyznacza punkt przecięcia krzywych popytu i podaży. cena (P) Równowaga na rynku czekolady D 5,5 S Nadwyżka rynkowa 5 4,5 4 3,5 Pe 3 2,5 2 1,5 Niedobór rynkowy 1 0,5 0 1 2 3 4 5 Qe 6 7 8 9 10 ilość (Q) Nadwyżka rynkowa – jest to ilość o jaką wielkość podaży przewyższa wielkość popytu przy określonej cenie. Na rynku jest więcej dóbr i usług niż chętnych do ich kupna. Niedobór rynkowy – ilość, o którą wielkość popytu przewyższa wielkość podaży przy określonej cenie. Na rynku zapotrzebowanie na dobra i usługi jest większe aniżeli ilość tych dóbr na rynku. 9 Cena minimalna (podłoga cenowa) – jest to cena urzędowa, poniżej której nie można sprzedawać określonego dobra. Jest to cena wyższa od ceny równowagi, skutkująca nadwyżką rynkową, ustalana jest ona w celu ochrony interesów producentów. Cena maksymalna (pułap ceny, sufit cenowy) – jest to cena urzędowa, której nie może przekroczyć cena sprzedaży określonego dobra. Jest to cena niższa od ceny równowagi rynkowej, skutkująca niedoborem rynkowym, ustalana w celu ochrony interesów konsumentów. Stosowanie cen urzędowych: Ceny mininalne: Rolnictwo – skup płodów rolnych w celu zabezpieczenia interesów producentów (rolników); Alkohol, tytoń w celu zmniejszenia spożycia dóbr nieporządanych społecznie; Ceny maksymalne: Rynek leków – w celu zabezpieczenia interesów nabywców; Na rynkach zmonopolizowanych w celu zredukowania władzy rynkowej monopolu; 10 ZADANIA 1. Przedstaw przesunięcia krzywych na wykresach D S WZROST WZROST CONST. SPADEK CONST. SPADEK 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2. Oszacuj parametry stanu równowagi rynkowej, jeżeli: S = 30P D = 100 – 20P 3. Wpływ opodatkowania dochodu na równowagę rynkową: P D S D1 PE P1 Q Q1 QE 11 Spadek cen surowców – S – S2 Wzrost cen surowców - S – S1 P D S1 S S2 P1 PE P2 Q1 QE Q2 Q 12 Nałożenie podatków na producentów np. podatków pośrednich P D S1 S P1 PE Q Q1 QE Wzrost ceny ropy naftowej - S – S1 Wzrost popytu na benzynę bezołowiową – D – D1 P D1 S1 S D P1 PE Q QE = Q1 13 Zadanie: Przedstaw graficznie i opisz możliwe zmiany w stanie równowagi na rynku cytrusów, po zniesieniu kontyngentów cłowych na import cytrusów, przy jednoczesnym istotnym wzroście ceny owoców krajowych P D1 S S1 D P1 PE Q QE = Q1 14 Zadanie: Na rynku chleba funkcje popytu i podaży kształtują się następująco: D = 100 – 50P i S= 30 + 20P; a/ ustal poziom ceny zaporowej; b/ ustal parametry stanu równowagi; c/ oszacuj cenę, przy której producenci dostarczą 170 szt. Chleba; d/ oceń stan rynku po wprowadzeniu ceny urzędowej na poziomie 0,50 zł za bochenek chleba; e/ określ jaki charakter ma taka cena i dla jakich celów mogła być wprowadzona Zadanie: Na rynku czekolady funkcje popytu i podaży kształtują się następująco: D = 80 – 20P i S = 40 + 20P; a/ oszacuj cenę, przy której producenci dostarczą 100 szt. Czekolady; b/ czy powyższa cena jest do zaakceptowania przez odbiorców; c/ ustal parametry stanu równowagi; d/ oceń stan rynku po ograniczeniu popytu na czekoladę ze względu na jej szkodliwość dla zdrowia do: D’ = 60 – 20P; 15