Ludwik Gumplowicz jako klasyk teorii konfliktu

Ludwik Gumplowicz
jako klasyk teorii konfliktu
Gumplowicz urodził się w roku 1838, w czasie kiedy w politycznym życiu Europy
oświecony absolutyzm toczy walkę z ruchami rewolucyjnymi, rozbudzonymi przez Wielką
Rewolucję Francuską; kiedy wzrastający kapitalizm tworzy nowe klasy społeczne; kiedy
idealizm i romantyzm zaczyna określać coraz wyraźniej ramy dla nacjonalizmu; kiedy
„metoda pozytywna” Comte’a rozpoczyna podbój świata naukowego i przedostaje się powoli
także i do Polski i kiedy nauki przyrodnicze wybijają się na pierwsze miejsce, a „nie być
materialistą” uchodziło w pewnych kołach naukowych za rodzaj umysłowego upośledzenia.
Ludwik Gumplowicz urodził się w Krakowie. Pochodził z żydowskiej rodziny
mieszczańskiej przejawiającej tendencje asymilacyjne. Po ukończeniu gimnazjum św.Anny
zapisał się na Uniwersytet Jagielloński gdzie przez cztery kolejne lata uczęszczał na Wydział
Prawa, na którym w 1864 roku się doktoryzował. Następnie podjął starania o habilitację.
Jednak liberalizm i wydźwięk antyklerykalny jego prac naukowych stanęły na przeszkodzie w
1
dopuszczeniu go do kolokwium habilitacyjnego, z uwagi na duży stopień konserwatyzmu
krakowskiego środowiska naukowego. Ocena ta zaważyła na dalszych losach młodego
uczonego. Krakowska kariera akademicka została zamknięta. Jako prawnik otworzył po
odbyciu odpowiedniej praktyki kancelarię notarialną, którą prowadził do czasu opuszczenia
ziem polskich. Równolegle przyjął w redakcji dziennika „Kraj” tymczasową, dodatkową
pracę. Po pewnym czasie zdecydował się wyjechać z Galicji i udał się do Austrii, do Grazu
gdzie oddano mu katedrę prawa administracyjnego.
Krakowskie lata Gumplowicza były pasmem niepowodzeń. Jednak to właśnie losy
galicyjskie skierowały go ku socjologii. Na obczyźnie rozpoczyna się jego właściwa
twórczość naukowa. Z konieczności pisał w języku niemieckim. Tęsknił za krajem, mając żal
do profesorów o stratę lat w zawodzie praktycznym. Gumplowicz już nigdy nie powrócił do
ojczystego kraju. Uzyskał habilitację , a w 1892 roku został profesorem zwyczajnym prawa
państwowego. Przez trzydzieści lat wykładał na Uniwersytecie w Grazu prawo
administracyjne i teorię prawa uzupełniając wykłady swymi dociekaniami socjologicznymi.
Nie było wówczas w Europie ani w Ameryce katedry socjologii. Pierwsza powstała w
Bordeaux we Francji w roku 1888, druga w Chicago w 1895 roku. W Austrii pierwsza taka
katedra powstała w 1907 roku, kiedy Gumplowicz już nie wykładał. Dlatego właśnie fachowe
zajęcia uczonego nie pozwalały mu do końca przemyśleć jego teorii i hipotez socjologicznych
oraz oddzielić ich wyraźniej od zainteresowań czysto prawnych. Na terenie
niemieckojęzycznym rozpropagował Gumplowicz termin „socjologia”, a samej nauce
przysporzył tu licznych zwolenników. Zmarł tragicznie śmiercią samobójczą w Grazu 19
sierpnia 1909 roku.
Formalnie uczony był związany z prawem, lecz jego prawdziwą pasją stała się
socjologia. W tej dziedzinie o jego sławie zadecydowała praca „Der Rassenkampf”. Śmiałe
tezy i idea zawarta w tytule zapewniły mu światowy rozgłos. Tym niemniej obok tego dzieła
znalazło się jeszcze kilka innych, w tym także przetłumaczony na język polski.: „System
socjologii”.
Przypisywano Gumplowiczowi, że jego pochodzenie żydowskie odbiło się nie tylko
na kierunku jego twórczości naukowej, ale także i na jej jakości. Należał on państwowo do
monarchii austro-węgierskiej, której cechą najbardziej charakterystyczną była „mozaika
narodowościowa”. Żyły tu obok siebie rasy (jak je nazywa Gumplowicz): słowiańska,
germańska, mongolska, łacińska i semicka. Uczony ten był podwójnie predysponowany do
postawienia teorii o walce ras, jako ogólnego prawa socjologicznego, był bowiem podwójnie
podległy i podwójnie uciskany - był Żydem i Polakiem. Uwarunkowania te łatwo dostrzec w
całej twórczości Gumplowicza, jak pisze on sam: „Ludzie jednej rasy państwa nie utworzą,
natura pcha jedną rasę do boju z drugą, rasa zwyciężająca staje się rycerstwem, szlachtą, a
rasa zwyciężana zamienia się w niewolników, w poddanych...”1
Gumplowicz był pierwszą wybitną indywidualnością socjologii polskiej. Był
ewolucjonistą, w odróżnieniu jednak od większości przedstawicieli tego dominującego
wówczas kierunku nie wierzył w postęp i rosnącą harmonię ludzkiego życia społecznego.
Skłaniał się do poglądu, iż socjologia powinna przedstawiać raczej powtarzalne zjawiska i
procesy niż ukierunkowany ciąg faz rozwojowych społeczeństwa. Główne żywioły życia
społecznego to jego zdaniem konflikt i walka pomiędzy grupami. Dlatego kwalifikuje się
zazwyczaj Gumplowicza jako klasycznego przedstawiciela teorii konfliktu.
Ciekawym elementem gumplowiczowskiej teorii socjologicznej był socjologizm przez jej
autora rozumiany jako fakt istnienia swoistych praw socjologicznych, nie będących prostym
przełożeniem uniwersalnych praw przyrody. Na tym założeniu oparł uczony krytykę swoich
1
Patrz „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930. Ks Franciszek Mirek
2
poprzedników, zarzucając im dedukcję praw socjologicznych na podstawie obserwacji
całkowicie odrębnych sfer rzeczywistości. Tym niemniej krytyka ta sama wypływała z
krytykowanej przezeń naturalistycznej koncepcji nauki, ponieważ jego zdaniem rolą
socjologii jest badanie historii jako procesu przyrodniczego.
Gumplowicz sprzeciwiał się jednocześnie dedukcjonizmowi w naukach społecznych,
zarzucając jego uprawianie zwłaszcza organicystom. To indukcyjne badanie zjawisk
społecznych stanowi jego zdaniem punkt wyjścia dla socjologa, zaś koncepcje uznające
wiedzę o jednostce ludzkiej za swoją podstawę są bezużyteczne.
Badacz życia społecznego ma do czynienia z określonymi grupami. Te grupy, na jakie dzieli
się ludzkość Gumplowicz nazwał rasami. Nie chodzi jednak o pojecie rasy w znaczeniu
antropologicznym. Walka ras, których badaniem się zajmował to zróżnicowane elementy
etniczne i społeczne – wytworzone historycznie wspólnoty, których podstawą są: język,
religia, obyczaj, prawo, kultura. „Rasą” w gumplowiczowskim rozumieniu była każda grupa
odrębna od innych grup i zdolna na nie oddziaływać. Wykluczony został jakikolwiek podział
„ras” na lepsze i gorsze. Nie ma żadnych „ras” stałych. Za naturalne i pożądane Gumplowicz
uważał, że w ciągu dziejów nieustannie mieszają się one ze sobą . Trwały jest nie tylko
podział ludzkości na „rasy” , lecz również nieusuwalny antagonizm między nimi.
Zainteresowanie swoje ukierunkował on na oddziaływanie wzajemne tych „ras”, u których
podłoża znajduje się zawsze wzajemna wrogość.
Gumplowiczowski obraz świata społecznego (podobnie jak u Hobbes’a i darwinistów
społecznych), to obraz wojny wszystkich ze wszystkimi. Stronami konfliktu są tutaj grupy, a
o wyniku decyduje jakość i sposób zorganizowania grup. Konflikty między jednostkami są
zależne od konfliktów międzygrupowych. Poglądy Gumplowicza zbliżały się tu do poglądów
marksistów, choć różnili się oni w wielu punktach. Według niego „walka ras” będzie trwała
tak długo jak ludzkość.
Jego zdaniem walka jest zjawiskiem społecznym podporządkowanym pewnym dążeniom
takim jak pragnienie samozachowania siebie, żądza dobrobytu czy żądza wyzysku obcych lub
zostaje wywołana przez ludzkie namiętności i uczucia. Jeszcze innym powodem walki, o
którym wspomina są przeciwieństwa rasowe: „Zależnie od tego w jakim stopniu różnorodne
wspólnoty etniczne stają się dla siebie mniej lub więcej obce, z powodu większej lub
mniejszej liczby duchowych, albo cielesnych cech wspólnych, zależnie od tego powstają
mniejsze lub większe przeciwieństwa rasowe. Ale już nawet najmniejsze przeciwieństwo
rasowe wystarcza, by w odpowiednich warunkach wywołać walkę i wojnę”.2
Gumplowicz rozróżnia zasadniczo dwa rodzaje walki. Jego zdaniem grupy najbardziej
pierwotne dążyły do eksterminacji swych wrogów, z czasem zaś regułą stawało się dążenie do
podporządkowania ich sobie i czerpania z tego podporządkowania trwałych korzyści. Innymi
słowy celem był wyzysk obcych. Drugi typ walki ma miejsce w ramach zorganizowanego już
państwa i jest to tzw. walka społeczna która tworzy rządzącą klasę zwycięzców i uciskaną
klasę zwyciężonych. W tym właśnie kontekście rozpatrywał on powstanie nierówności
społecznych, a także państwa i prawa.
W świetle swojej teorii Gumplowicz usiłował zinterpretować różne ustroje społeczne,
gospodarcze i polityczne. Chciał wyjaśnić genezę i charakter państwa oraz struktury
społecznej. Odnowił hipotezę podboju jako głównej przyczyny podziału społeczeństwa na
klasy i powstania władzy politycznej. Według Gumplowicza państwo to zjawisko społeczne.
Jest ono „naturalne” o tyle, że powstało w wyniku procesów żywiołowych i nie poprzedzał go
żaden ludzki projekt. Jego analiza państwa miała parę wymiarów. Chodziło m.in. o zbadanie
Patrz „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930 ks.Franciszek Mirek
s.60
2
3
genezy państwa, które powstało w następstwie podporządkowania sobie grupy słabszej przez
grupę silniejszą, starając się utrwalić swoją przewagę i stworzyć warunki czerpania z niej
trwałych korzyści. Interesowała go także wewnętrzna budowa państwa, sądził bowiem, że jest
ono zawsze i wszędzie układem grup społecznych mających odrębne interesy i oczekujących
ich zaspokojenia. Mówił tutaj bardziej o klasach, które były dla niego szczególnym
przypadkiem „rasy”. Każde państwo dzieli się na rządzących i rządzonych – podział ten
uważał Gumplowicz za najważniejszy, choć uwzględniał również klasę średnią. O ile układ
tych grup jest zróżnicowany wewnętrznie, o tyle w różnych społeczeństwach ma podobny
charakter. Wynika to z faktu, że natura ludzka wszędzie jest taka sama, a zatem i potrzeby
ludzkie są wszędzie jednakowe. Grupy społeczne wyrosłe na wspólnym gruncie natury
ludzkiej, polegają wszędzie i zawsze na tych samych zasadach, mają te same dążenia i
aspiracje, a rozwój ich do coraz większej władzy w społeczeństwie zależy tylko od większego
lub mniejszego zasobu środków, którymi albo z góry rozporządzają, albo które w ciągu walki
społecznej zdobywają. Te koła społeczne różnią się między sobą tylko co do stopnia siły i
władzy, dążeń, aspiracji i celów, które chcą osiągnąć. Istotę państwa można określić jako
organizację panowania jednych nad drugimi. Natomiast rozwój prawa, to nic innego jak
konieczność regulacji stosunków między grupami istniejącymi wewnątrz państwa.
Przedmiotem jego zainteresowania były funkcje państwa. Państwu zawdzięcza się:
bezpieczeństwo, prawa osobiste, obronę własności, rozwój moralności, cywilizacji etc.
Państwo pełni również rolę socjotwórczą, umożliwia egzystowanie grup o sprzecznych
interesach, wytwarza także interesy wspólne, tworzy warunki rozwoju solidarności
ponadgrupowej, pomimo że działanie to napotyka ciągle na opór płynący z niechęci grup do
zlania się z grupą obcą.
Socjologia Gumplowicza tonie tylko socjologia konfliktu, ale także solidarności
społecznej. W skład tej socjologii wchodzi teoria syngenizmu i teoria amalgamacji.
Syngenizm to solidarność łącząca członów w grupie i oddzielająca ich od członków
wszystkich innych grup. Naturalna solidarność istnieje dzięki nieograniczonemu „obiegowi
krwi” w obrębie danej grupy, co oznacza że nie ma przeszkód w zawieraniu małżeństw.
Dzięki temu wykształcają się różnego rodzaju więzi pomiędzy członkami grupy. Umacniają
się poprzez wrogość do obcych. W takiej sytuacji konflikt ma funkcję integracyjną.
Amalgamacja to zjawisko innego rodzaju. Dotyczy mieszania się grup. Ma miejsce, gdy
zwycięstwo jednej z grup i podporządkowanie sobie przez nią drugiej wytwarza względnie
trwały związek między nimi, który jest umacniany przez państwo i prawo. W ramach jednego
państwa powstają wspólne: język, religia, moralność, kultura, interesy. Trudnym elementem
jest kwesta małżeństw mieszanych, które z czasem dochodzą do skutku. Procesy amalgamacji
są skomplikowane i powolne, mimo to zachodzą one w każdym państwie. Z różnorodnych
elementów powstaje względnie jednolity naród. Proces ten jednak nie prowadzi do całkowitej
eliminacji konfliktu z życia społecznego, ponieważ amalgamacja nie jest nigdy całkowita, a
walka między państwami i narodami musi się toczyć – „będzie trwała tak długo jak ludzkość”
– nigdy nie ustanie, choć będzie przybierać różne formy. Gumplowicz nie żywił żadnych
złudzeń, że świat społeczny stanie się kiedykolwiek miejscem istnienia współpracy i pokoju.
Gumplowicz był twórcą rozległego systemu socjologii. Był przekonany, że głównym
żywiołem życia społecznego są i pozostaną konflikty i walka pomiędzy grupami. Główny
przedmiot jego zainteresowań stanowiły procesy tworzenia się i przekształcania organizacji
społecznej oraz państwa pod wpływem walki „ras” lub inaczej różnych grup etnicznych.
Z powodu nacisku jaki kładł na zjawiska konfliktu i walki, zalicza się go często do
przedstawicieli darwinizmu społecznego.
4
Gumplowicz odrzucał abstrakcyjne pojęcia społeczeństwa i ludzkości, które dominowały we
wczesnej socjologii. Twierdził, że przedmiotem badań socjologicznych powinny być grupy i
ich wzajemne stosunki.
Gumplowicz stworzył interesującą i oryginalną koncepcję socjologiczną, nie miała ona jednak
solidnej podstawy empirycznej. Była konstrukcją dość dowolną, wspartą na fundamencie
danych historycznych i etnologicznych.
Myśl socjologiczna Ludwika Gumplowicza mieści się w ramach szeroko pojmowanego
naturalizmu. Jednak treści zawarte w jego koncepcji odbiegają w pewnych punktach dość
znacząco od ustalonych ram tego kierunku i tworzą w konsekwencji oryginalną i specyficzną
całość. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że pierwotnie koncepcja ta opierała się na
odważnej tezie walki ras i dopiero z czasem ewoluowała tak by ująć swe założenia w kanon
pojęciowy XIX-wiecznego naturalizmu.
Gumplowicz miał świadomość tworzenia nie tylko systemu socjologicznego, ale też
budowania socjologii jako odrębnej nauki. Wg niego socjologia powinna być nauką nie tyle o
społeczeństwie, co o faktach społecznych. Przedmiotem jej zainteresowania należy uczynić
dwa rodzaje faktów – czysto społeczne i społeczno – psychiczne. W świetle rozumienia
pierwszych socjologia powinna zajmować się wzajemnym oddziaływaniem grup i tym co w
konsekwencji powstaje, włącznie z najwyższym tworem czyli państwem. Fakty społeczno –
psychiczne z kolei dotyczyły wyniku oddziaływania grupy na umysł jednostki, co rozszerzało
zakres socjologii także o świat wytworów ludzkiego umysłu czyli o kulturę. Grupa społeczna
w takim kontekście stanowiła rzeczywistość pod wpływem której człowiek najpierw działa, a
potem myśli, tworząc kulturę. W tak zdefiniowanym obszarze socjologii ważne miejsce
znalazły grupy etniczne określane przez Gumplowicza mianem „ras”, które nie były grupami
społecznymi, lecz kulturowymi i wyłoniły się w wyniku określonych procesów
historycznych.
Rozważania Gumplowicza koncentrowały się na dwóch kierunkach wyznaczanych z jednej
strony przez organizację społeczną, co kierowało jego uwagę ku państwu, z drugiej zaś przez
treści społeczne, kulturę, świadomość i wreszcie naród. Oba te bieguny wzajemnie się
uzupełniały ukazując jednocześnie dwuaspektowość świata społecznego.
Minęło kilkadziesiąt lat od śmierci Gumplowicza zanim został on uznany za klasyka
teorii konfliktu. Dopiero wówczas w jego teorii dostrzeżono wartości takie jak perspektywa
historyczna, myślenie humanistyczne czy socjologizm. Za życia był ceniony jako umysł,
szanowany przez Warda, Smalla czy Ratzenhofera, nie miał jednak praktycznie rzecz biorąc
żadnych uczniów, choć można mówić o wpływie jaki wywarł m.in. na F.Oppenheimera.
Ludwik Gumplowicz został uznany za uczonego austriackiego, zaś jego koncepcja za
powstałą w skutek atmosfery panującej w Austro-Węgrzech. Tym niemniej był on również
Polakiem, który rozwinął i wprowadził do socjologii koncepcję kultury i narodu oraz relacji
państwo – naród, co stanowiło wszak specyficzną cechę polskiej myśli społecznej.
5
Bibliografia:
1. „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930.
ks. Franciszek Mirek
2. „Ewolucjonizm a początki socjologii” Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1966
3. „Sto lat socjologii polskiej” pod redakcją J.Szackiego. Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa 1995
4. „Encyklopedia socjologii” T.1 Warszawa 1998
x60
6