3. Degradacja gleby postępuje…
advertisement
KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 13.2.2012 r. COM(2012) 46 final SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW Realizacja strategii tematycznej w dziedzinie ochrony gleby i prowadzone działania SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW Realizacja strategii tematycznej w dziedzinie ochrony gleby i prowadzone działania 1. WPROWADZENIE Niniejsze sprawozdanie dotyczy przeglądu realizacji strategii tematycznej w dziedzinie ochrony gleby1 od jej przyjęcia we wrześniu 2006 r. Celem strategii jest ochrona gleby dzięki zrównoważonym użytkowaniu i zapobieganiu dalszej degradacji, a także zachowanie funkcji gleby oraz rekultywacja zniszczonych gleb. Ponadto w sprawozdaniu przedstawiono aktualne tendencje w zakresie degradacji gleby – w Europie i na świecie – jak również nadchodzące wyzwania związane z ochroną. 2. CZTERY FILARY STRATEGII - AKTUALIZACJA 2.1. Popularyzacja Pomimo zasadniczej roli dla ekosystemu i gospodarki funkcje gleby – w przeciwieństwie do powietrza i wody – są niedoceniane, a jej zasoby uważa się za niewyczerpane. Degradacja gleby jest przeważnie niezauważana, gdyż jest to proces powolny, w którym rzadko występują gwałtowne zmiany. Z tego powodu popularyzacja wiedzy o glebie stanowi szczególne wyzwanie. Pomogło w tym niedawno kilka filmów dokumentalnych na ten temat2. Komisja zorganizowała szereg imprez poświęconych glebie, w tym ważne konferencje na temat gleby, zmiany klimatu i różnorodności biologicznej, wystąpienia na posiedzeniach Konwencji o różnorodności biologicznej i prelekcje podczas Zielonego Tygodnia. Ponadto udostępniono ulotki i broszury w różnych językach UE3. Komisja opublikowała również szereg atlasów gleby, w tym „Atlas gleb Europy” oraz „Europejski atlas różnorodności biologicznej gleby”. Ponadto powołała grupę roboczą ds. popularyzacji i edukacji w ramach Europejskiego Biura ds. Gleby (ESBN)4. Strategia stanowi ważną podstawę licznych instrumentów i sieci dotyczących popularyzacji wiedzy o glebie, które wprowadzono w państwach członkowskich, w tym Europejskiej Sieci ds. Popularyzacji Wiedzy o Glebie (ENSA). 1 2 3 4 PL COM(2006) 231. Na przykład „Dirt” (USA), „Humus” (Austria), „Solutions locales pour un désastre global” (Francja) oraz „Il suolo minacciato” (Włochy). Szczegółowe informacje znajdują się na stronie http://ec.europa.eu/environment/soil/index_en.htm. http://eusoils.jrc.ec.europa.eu/esbn/Esbn_overview.html. 2 PL 2.2. Badania naukowe Od przyjęcia strategii sfinansowano w ramach siódmego programu ramowego 5 w dziedzinie badań około 25 programów badawczych dotyczących problemów gleby i zmierzających do uzupełnienia zasobu wiedzy w celu podjęcia działań. Na przykład w projekcie RAMSOIL określono szereg metodyk oceny ryzyka w zakresie procesów degradacji gleby, wykazując porównywalność różnych metodyk. W projekcie ENVASSO zaproponowano wymogi minimalne w celu stopniowej harmonizacji monitorowania gleby i wskaźników dotyczących stanu gleby, istotnych z punktu widzenia polityki. Z kolei w ramach projektu SOILSERVICE sporządzono długoterminowe scenariusze zmian w zakresie użytkowania gleby i wskazano, że intensywna produkcja rolna, w której nie uwzględnia się odpowiednio różnorodności biologicznej gleby i funkcji gleby, może stracić rentowność gospodarczą po 2050 r., o ile nie podejmie się działań naprawczych. Oczekuje się, że LUCAS – badanie dotyczące pokrycia terenu, użytkowania gruntów i wskaźników rolno-środowiskowych6 – przyniesie interesujące wyniki. W badaniach z 2009 r. i 2012 r. uwzględniono specjalny moduł dotyczący gleby, aby uzyskać statystyki i wskaźniki dla Europejskiego Ośrodka Danych o Glebie (ESDAC)7 w ramach Wspólnego Centrum Badawczego (JRC) Komisji. Mogłoby to stanowić punkt wyjścia dla wprowadzenia zharmonizowanego europejskiego monitorowania parametrów gleby na szeroko pojęte potrzeby statystyczne, naukowo-badawcze i strategiczne. Z kolei z projektu BIOSOIL, realizowanego w związku z rozporządzeniem w sprawie programu Forest Focus8, wynika, że w niektórych europejskich glebach leśnych wzrosła zawartość węgla organicznego. 2.3. Integracja W realizacji celu polegającego na zrównoważonym użytkowaniu gleby ważną rolę odgrywają różne polityki Unii. Po przyjęciu strategii Komisja kontynuowała prace nad integracją zagadnień związanych z glebą w różnych dziedzinach, zwłaszcza w następujących przypadkach: 5 6 7 8 9 PL Wspólna polityka rolna (WPR). Od wprowadzenia zasady wzajemnej zgodności w 2003 r. kwestie ochrony gleby stanowią nieodłączną część zasad dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (GAEC). Kładzie się w nich nacisk na ograniczanie erozji, zachowanie i poprawę materii organicznej oraz na unikanie zagęszczania gleby. Podsumowawszy uzyskane doświadczenia, w październiku 2011 r. Komisja zaproponowała jaśniejsze i bardziej szczegółowe określenie norm związanych z glebą w związku z ogólną reformą WPR w 2020 r.9 W szczególności zaproponowano nową zasadę dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska, dotyczącą ochrony materii organicznej, w tym zakaz wypalania ściernisk oraz zaorywania terenów podmokłych i gleb bogatych w węgiel. Państwa członkowskie dysponują szerokim marginesem swobody, jeżeli chodzi o określanie krajowych http://cordis.europa.eu/fp7/projects_en.html. Decyzja nr 1578/2007/WE. http://esdac.jrc.ec.europa.eu/. Rozporządzenie (WE) nr 2152/2003. http://ec.europa.eu/agriculture/cap-post-2013/legal-proposals/index_en.htm. 3 PL obowiązków rolników w zakresie GAEC, o ile przestrzegane są ramy UE10. Zasada wzajemnej zgodności określa minimalne warunki ochrony gleby i z istoty rzeczy nie może uwzględniać wszystkich procesów degradacji gleby. Rozwój obszarów wiejskich11 obejmuje programy rolno-środowiskowe, które mogą wpierać działania na rzecz ochrony gleby (8,8 % budżetu wydanego w latach 2007-200812). Przewiduje się, że w okresie 2007-2013 środki ukierunkowane na jakość gleby będą dotyczyć 21,4 % powierzchni użytków rolnych. Dla porównania: zapobieganie marginalizacji obejmie 30,7 %, a ochrona różnorodności biologicznej – 33,0 %13. W związku z tym istnieje możliwość większego stosowania środków na rzecz poprawy jakości gleby i rozszerzenia objętej nimi powierzchni. Ponadto nowy wniosek dotyczący rozwoju obszarów wiejskich zawiera cele związane ze zrównoważonym zarządzaniem zasobami naturalnymi oraz łagodzeniem zmiany klimatu i przystosowaniem się do niej, w tym za pomocą lepszego zarządzania glebą i większego pochłaniania dwutlenku węgla w rolnictwie i leśnictwie. Zaproponowana przez Komisję ekologizacja pierwszego filaru WPR dodatkowo poprawiłaby sytuację, zwłaszcza w odniesieniu do erozji i materii organicznej w glebie. Instalacje przemysłowe. W przyjętej niedawno dyrektywie w sprawie emisji przemysłowych14 wprowadzono odpowiednie przepisy, aby działanie instalacji nie powodowało pogorszenia jakości gleby (oraz wód gruntowych). W przepisach tych wprowadza się politykę „zero tolerancji” w odniesieniu do nowych zanieczyszczeń i stanowią one podstawę zasady „zanieczyszczający płaci”. Jednak znaczna liczba potencjalnie zanieczyszczających działań nie jest objęta zakresem dyrektywy w sprawie emisji przemysłowych, która dotyczy wyłącznie czynnych instalacji. Jednym z potencjalnie ważnych narzędzi wykrywania obiektów będących źródłem zanieczyszczeń przemysłowych jest Europejski Rejestr Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń (E-PRTR)15. Jednak w 2009 r. jedynie 144 instalacje zgłosiły uwolnienie zanieczyszczeń do gleby – w porównaniu z prawie 3 000, które uwolniły zanieczyszczenia do wody i ponad 11 000, które wyemitowały zanieczyszczenia do atmosfery. Polityka spójności. Pomimo iż nie istnieje konkretna unijna podstawa prawna dotycząca ochrony gleby, w ramach polityki spójności w okresie 2007-2013 przeznaczono ok. 3,1 mld EUR na rekultywację terenów przemysłowych i zanieczyszczonych gruntów z łącznej kwoty ok. 49,6 mld EUR stanowiącej planowane inwestycje UE w ramach tematu „Środowisko”16. Najwięcej środków przeznaczyły Węgry, Republika Czeska i Niemcy (odpowiednio 475 mln EUR, 371 mln EUR i 332 mln EUR). Do końca 2010 r. państwa członkowskie przydzieliły ok. 28 % środków na projekty szczegółowe. Zatem dostępne są znaczne zasoby, które można przeznaczyć na pozostałości przemysłowe UE w kwalifikujących się regionach (zob. rys. 1). Komisja zaproponowała, aby z Funduszy Spójności i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego nadal wspierano rekultywację 10 11 12 13 14 15 16 PL http://ec.europa.eu/environment/soil/study1_en.htm. Rozporządzenie (WE) nr 1698/2005. Rural Development Information System – Indicator Database Information Monitoring (RDIS-IDIM). COM(2011) 450. Dyrektywa 2010/75/UE. http://prtr.ec.europa.eu/. SEC(2010) 360. 4 PL terenów poprzemysłowych w następnym okresie programowania 2014-202017. Ponadto unijne strategie makroregionalne obejmują konkretne działania w zakresie ochrony gleby (zwłaszcza w odniesieniu do odpadów stałych). Pomoc państwa na usuwanie zanieczyszczeń z gleby. Zgodnie z wytycznymi w sprawie pomocy państwa na rzecz ochrony środowiska18 państwa członkowskie mogą przyznawać pomoc państwa na oczyszczanie gleby. Jednak taką pomoc można przyznać jedynie, jeżeli przestrzegana jest w pełni zasada „zanieczyszczający płaci”, tj. jeżeli podmiot odpowiedzialny za zanieczyszczenie nie jest znany lub nie można od niego wyegzekwować, aby poniósł odnośne koszty. W okresie 2005-2010 Komisja uznała za zgodne z Traktatem szereg programów lub środków indywidualnych zmierzających do oczyszczenia zanieczyszczonych terenów w Austrii, Belgii, Republice Czeskiej, Estonii, Niemczech, Niderlandach, Słowacji i Zjednoczonym Królestwie. Sprawdziła, czy zasada „zanieczyszczający płaci” jest prawidłowo stosowana, w szczególności upewniając się, że odpowiedzialności za szkody w środowisku są odpowiednio przekazywane. Łączna pomoc, którą zatwierdzono, przekroczyła kwotę 8 mld EUR19. 17 COM(2011) 612 i COM(2011) 614. Dz.U. C 82 z 1.4.2008, s. 1-33. Pomoc powyżej progu de minimis (wynoszącego obecnie 200 000 EUR w ciągu trzech lat) przewidziana w rozporządzeniu (WE) nr 1998/2006. 18 19 PL 5 PL Rysunek 1: Obszary kwalifikujące się w ramach Funduszy Strukturalnych (20072013)20 2.4. Regiony objęte celem konwergencji Regiony objęte mechanizmem phasing-in Regiony mechanizmem phasing-out Regiony objęte celem „Konkurencyjność i zatrudnienie w regionach” objęte Prawodawstwo Z uwagi na konieczność rozwiązania problemów dotyczących produktywności gleby oraz na zagrożenia dla zdrowia ludzkiego i środowiska, a także aby umożliwić łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej i zapewnić możliwości biznesowe w zakresie oczyszczania gleby, Komisja zaproponowała w 2006 r. dyrektywę ramową w sprawie gleby21, w której uwzględniono również transgraniczny charakter degradacji gleby. Parlament 20 21 PL http://ec.europa.eu/regional_policy/atlas2007/index_en.htm. COM(2006) 232. 6 PL Europejski przyjął wniosek w pierwszym czytaniu w listopadzie 2007 r. większością około dwóch trzecich głosów. W marcu 2010 r. na posiedzeniu Rady ds. Środowiska część państw członkowskich – stanowiąca mniejszość Rady – zablokowała dalsze postępy w tym zakresie z uwagi na zasadę pomocniczości, nadmierne koszty i obciążenie administracyjne. Od tamtej pory Rada nie podjęła dalszych kroków. Wniosek jest nadal rozpatrywany przez Radę. 3. DEGRADACJA GLEBY POSTĘPUJE… Degradacja gleby w różnych formach stanowi jeden z podstawowych i utrzymujących się problemów. W wielu miejscach na świecie sytuacja jest podobna do tej, którą obserwujemy w Europie, a często poważniejsza. Kwestia ta ma również związek z rozwojem globalnym, ponieważ degradacja gleby, ubóstwo i migracja wzajemnie się stymulują, choć fakt ten jest często niezauważany z powodu stopniowego charakteru zmian. 3.1. ... na świecie… Pustynnienie, degradacja gleby i susze dotykają ponad 1,5 mld osób w przeszło 110 państwach, a 90 % tych osób żyje w regionach charakteryzujących się niskimi dochodami. Według UNEP22 co roku wskutek degradacji gleby tracimy do 50 000 km², głównie z powodu erozji gleby. Każdego roku nasza planeta traci 24 mld ton poziomu próchnicznego. Gleba utracona w ciągu ostatnich dwudziestu lat mogłaby pokryć wszystkie grunty uprawne w Stanach Zjednoczonych. Utrata produktywności z powodu pustynnienia kosztuje świat ponad 40 mld USD rocznie23. Degradacja gleby powodowana działalnością człowieka przyczynia się do zmiany klimatu. Odpowiada bowiem za 20 % dwutlenku węgla wyemitowanego do atmosfery w okresie 1850199824. Samo tylko odwadnianie i przekształcanie torfowisk na świecie powoduje emisje wynoszące do 0,8 mld ton dwutlenku węgla rocznie, z czego większości można by uniknąć dzięki rekultywacji25. Zanieczyszczone tereny stanowią pozostałość wszystkich starych zagłębi przemysłowych, ale problem ten dotyka również krajów rozwijających się i gospodarek w procesie transformacji. W opublikowanym niedawno raporcie oszacowano, że liczba zanieczyszczonych terenów (głównie składowisk odpadów) w Indiach26 wynosi 36 000; specjaliści uważają, że w Chinach znajduje się od 300 000 do 600 000 zanieczyszczonych terenów27. 3.2. … oraz w UE Sprawozdanie Europejskiej Agencji Środowiska dotyczące stanu środowiska w 2010 r. wskazuje, że degradacja gleby zwiększa się28, o czym świadczą poniższe przykłady: 22 23 24 25 26 27 28 PL http://www.unep.org/geo/GEO4/report/GEO-4_Report_Full_en.pdf. http://www.nyo.unep.org/action/15f.htm. R. Lal (2004): „Soil Carbon Sequestration Impacts on Global Climate Change and Food Security”, Science 304, 1623-1627. http://ec.europa.eu/environment/soil/pdf/report_conf.pdf. „Remediation of contaminated sites. Sharing experiences and international practice feasible for India”, APSF, 2011 r. (http://apsfenvironment.in/). http://www.chinadaily.com.cn/2011-03/10/content_12146168_2.htm. http://www.eea.europa.eu/soer. 7 PL Zasklepianie gleby (trwałe pokrycie gleby nieprzepuszczalnym materiałem) oraz związane z tym zajęcie terenu prowadzą do zaniku ważnych funkcji gleby (np. filtrowania i magazynowania wody oraz produkcji żywności). W latach 1990–2000 w UE zabudowywano dziennie co najmniej 275 ha gleby, czyli 1 000 km² rocznie. W okresie 2000-2006 średnie straty w UE wzrosły o 3 %, ale o 14 % w Irlandii i na Cyprze oraz o 15 % w Hiszpanii29. 19 państw członkowskich utraciło w okresie 1990-2006 potencjalną produkcję rolną równą łącznie 6,1 mln ton pszenicy, przy znacznym zróżnicowaniu regionalnym (zob. rys. 2). Jest to niebagatelna liczba, biorąc pod uwagę odnotowaną stabilizację wzrostu produktywności rolnej i fakt, że aby zrekompensować utratę jednego hektara żyznych gruntów w Europie, należałoby objąć uprawą obszar do dziesięciu razy większy w innym regionie świata30. Rysunek 2: Potencjalne straty plonów pszenicy (w %) w 19 państwach UE (1990-2006). 29 30 PL Na podstawie niedawno opracowanego przez JRC nowego modelu erozji gleby powodowanej przez wodę oszacowano, że powierzchnia UE-27 dotknięta tym problemem wynosi 1,3 mln km² (zob. rys. 3). Na prawie 20 % tej powierzchni straty gleby przekraczają 10 t/ha rocznie. Erozja stanowi poważny problem nie tylko z punktu widzenia funkcji gleby (jej koszt w samym Zjednoczonym Królestwie http://ec.europa.eu/environment/soil/sealing.htm. C. Gardi, P. Panagos, C. Bosco oraz D. de Brogniez, Soil Sealing: „Land Take and Food Security: Impact assessment of land take in the production of the agricultural sector in Europe”, JRC, 2011 r. (w trakcie wzajemnej oceny). 8 PL szacuje się na 53 mln EUR rocznie31); oddziałuje ona również na jakość wody słodkiej, ponieważ powoduje, że składniki odżywcze i pestycydy przedostają się do wód. Na przykład w większości regionów Europy straty fosforu w rolnictwie przekroczyły 0,1 kg/ha rocznie, ale w najbardziej dotkniętych tym zjawiskiem miejscach przewyższyły poziom 1,0 kg/ha rocznie32. Zmniejszenie erozji będzie zatem jednym z najważniejszych kroków w kierunku realizacji celów UE dotyczących wody. Erozja gleby jest szczególnie znacząca na obszarach dotkniętych pożarami lasów, które zgodnie z europejskim systemem informacji o pożarach lasów (EFFIS) obejmują 500 000 ha rocznie33. Rysunek 3: Erozja gleby powodowana przez wodę w UE (w t/ha rocznie) 31 32 33 PL „Safeguarding our Soils. A Strategy for England”, DEFRA, 2009 r., s. 11. http://www.eea.europa.eu/soer/europe/freshwater-quality. http://effis.jrc.ec.europa.eu. 9 PL Pustynnienie, które stanowi ekstremalną formę degradacji gleby, powoduje poważne upośledzenie wszystkich funkcji gleby. Wprawdzie nie dokonano jeszcze naukowej oceny tego zjawiska na szczeblu europejskim, jednak można stwierdzić, że jednym z czynników przyczyniających się do pustynnienia jest niekorzystna tendencja w zakresie produktywności. Na rysunku 4, sporządzonym przez JRC podczas opracowywania „Światowego atlasu procesu pustynnienia”34, zaznaczono obszary, na których od kilku ostatnich dziesięcioleci zmniejsza się produktywność. Jeżeli potwierdzą to inne czynniki, może to oznaczać, że pustynnienie wzrasta w całej Europie. Rysunek 4: Zmiany w produktywności pierwotnej netto (1982-2006). Niekorzystne Korzystne Zmienne (negatywne) Zmienne (pozytywne) Obszary bez pokrywy roślinnej 34 PL W niektórych regionach Europy występują naturalnie słone gleby. Jednak woda do nawadniania – nawet wysokiej jakości – zawiera minerały i sole, które stopniowo akumulują się w glebie, powodując zasolenie. Ciągły rozwój nawadniania – wiążący się z problemem niedoboru wody i rosnącym użytkowaniem wody niskiej jakości – http://wad.jrc.ec.europa.eu. Atlas zostanie udostępniony pod koniec 2012 r. 10 PL przyspiesza zasolenie, przez co niekorzystnie wpływa na produktywność gleby. Jednak niedostępne są systematyczne dane z całej Europy o tendencjach zachodzących w tym względzie. Depozycja zakwaszających zanieczyszczeń powietrza (np. amoniaku, dwutlenku siarki i tlenków azotu) przyczynia się do zakwaszenia gleby, które obniża pH gleby, powodując zmiany w jej ekosystemie, mobilizację metali ciężkich i zmniejszenie plonów. Chociaż w modelach depozycji z atmosfery przewidziano znaczącą poprawę w okresie 1990-2010, co najmniej jedna czwarta zmierzonych próbek w niedawnej ocenie powierzchni monitorowania lasu wykazała, że limity krytyczne substancji zakwaszających zostały w znacznym stopniu przekroczone. Sytuacja w przypadku innych rodzajów pokrywy glebowej jest nieznana, ponieważ nie prowadzi się systematycznego monitorowania zakwaszenia gleby w całej Europie w odniesieniu do gleb niezalesionych35. Różnorodność biologiczna gleby pełni wiele istotnych funkcji: uwalnia składniki odżywcze w formach przyswajalnych przez rośliny i inne organizmy, oczyszcza wodę poprzez usuwanie zanieczyszczeń i patogenów, bierze udział w obiegu dwutlenku węgla i stanowi jedno z głównych źródeł zasobów genetycznych i chemicznych (np. antybiotyków). Mapa sporządzona przez JRC w oparciu o wskaźniki36 (zob. rys. 5) stanowi wstępną ocenę pozwalającą określić, w których miejscach zagrożona jest różnorodność biologiczna gleby. Miejsca te obejmują obszary o dużej gęstości zaludnienia i/lub intensywnej działalności rolnej (np. zboża i uprawy przemysłowe, chów i hodowla zwierząt, szklarnictwo, sady owocowe, winnice i ogrodnictwo). Osuwiska stanowią jedno z największych zagrożeń na obszarach górskich i górzystych w Europie (czynnikiem dodatkowo pogarszającym sytuację jest tutaj odłogowanie gruntów), często powodując poważne skutki dla mieszkańców, nieruchomości i infrastruktury. W krajowych bazach danych odnotowano do tej pory ponad 630 000 osuwisk. Obszary podatne na wystąpienie osuwisk zaznaczono na rys. 6. Określenie ilościowe pełnego zakresu lokalnego zanieczyszczenia gleby jest trudne, ponieważ ogromna większość państw członkowskich nie prowadzi szeroko zakrojonej ewidencji, chociaż uwzględniono to w proponowanej dyrektywie ramowej w sprawie gleby. W 2006 r. Europejska Agencja Środowiska oszacowała, że w UE 3 mln terenów zagrożonych jest zanieczyszczeniem, z których 250 000 jest faktycznie zanieczyszczonych. Proces oczyszczania trwa, aczkolwiek między państwami członkowskimi występują tu znaczne różnice wynikające z obowiązywania lub braku odpowiedniego ustawodawstwa krajowego. Szacuje się, że w 2004 r. obroty sektora oczyszczania gleby w UE-27 wyniosły 5,2 mld EUR, z czego 21,6 % wydano w Niemczech, 20,5 % w Niderlandach, a po 5,9 % we Francji i Zjednoczonym Królestwie37. 35 36 37 PL http://www.eea.europa.eu/soer/europe/soil, s. 16. http://eusoils.jrc.ec.europa.eu/library/maps/biodiversity_atlas/index.html, s. 62-63. http://ec.europa.eu/environment/enveco/eco_industry/pdf/ecoindustry2006.pdf (tabela 3, s. 30). 11 PL Rysunek 5: Potencjalne zagrożenia dla różnorodności biologicznej gleby ekstremalnie niskie wysokie bardzo niskie bardzo wysokie niskie ekstremalnie wysokie średnie / umiarkowane PL 12 PL Rysunek 6: Podatność na wystąpienie osuwisk w UE i krajach sąsiadujących (mapa wstępna)38 bardzo niska umiarkowanie wysoka niska wysoka do bardzo wysokiej umiarkowanie niska 38 PL A. Günther, M. Van Den Eeckhaut, P. Reichenbach, J. Hervás, J.P. Malet, C. Foster, F. Guzzetti: „New developments in harmonized landslide susceptibility mapping over Europe in the framework of the European Soil Thematic Strategy”. Proc. Second World Landslide Forum, Rzym, 3-7 października 2011 r. (w druku). 13 PL 4. AKTUALNE I NADCHODZĄCE WYZWANIA Zarówno w UE jak i na całym świecie w ostatnim dziesięcioleciu nastąpiła degradacja gleby. Tendencja ta prawdopodobnie utrzyma się, jeżeli szereg czynników nie ulegnie zmianie: Użytkowanie gruntów. Wzrost liczby ludności na świecie, coraz większe spożycie mięsa i przetworów mlecznych w gospodarkach wschodzących oraz rosnące wykorzystywanie biomasy w energetyce i w innych gałęziach przemysłu spowodują zwiększenie użytkowania gruntów w skali globalnej i ewentualną degradację gleby. Jednocześnie zdarzenia pogodowe związane ze zmianą klimatu, pustynnienie i zajmowanie terenu na potrzeby rozwoju urbanizacyjnego i infrastrukturalnego nasilą tę tendencję. Ma to duże znaczenie dla Europy, ponieważ konkurowanie o tereny i zasoby wody grozi poważną destabilizacją geopolityczną. Ponadto degradacja gleby prowadzi do ograniczenia powierzchni gruntów wielofunkcyjnych na świecie. W związku z tym UE będzie w przyszłości jeszcze bardziej uzależniona od własnych – ograniczonych – zasobów gleby (które obejmują jedne z najbardziej żyznych gleb na świecie), a także od ich zrównoważonego użytkowania. Zachowanie materii organicznej gleby. Gleby w UE zawierają ponad 70 mld ton węgla organicznego, co stanowi prawie 50 razy tyle, co nasze roczne emisje gazów cieplarnianych. Jednak intensywna i nieprzerwana produkcja rolna może spowodować zmniejszenie materii organicznej gleby. W 2009 r. uprawy w Europie wyemitowały średnio 0,45 tony CO2 na hektar (z czego większość stanowi skutek przekształcenia gruntów)39. Szczególnie niepokojące jest przekształcanie torfowisk i ich eksploatacja. Na przykład tylko 8 % gruntów uprawnych w Niemczech znajduje się na torfowiskach, ale odpowiadają one za ok. 30 % łącznych emisji gazów cieplarnianych w całym sektorze rolnym40. Jednak dzięki odpowiedniemu zarządzaniu można zachować – a nawet zwiększyć – materię organiczną gleby. Oprócz torfowisk należy zwrócić szczególną uwagę na zachowanie trwałych użytków zielonych oraz gospodarkę glebami leśnymi, jako że wiek węgla w glebach leśnych może wynosić nawet 400-1 000 lat41. Utrzymanie zasobów węgla ma zatem zasadnicze znaczenie dla wypełnienia aktualnych i przyszłych zobowiązań UE w zakresie zmniejszenia emisji. Bardziej oszczędne gospodarowanie zasobami. Rolnictwo w bardzo dużej mierze zależy od żyzności gleby i dostępności składników odżywczych. Na przykład w ostatnich trzydziestu latach wykorzystano w nim rocznie 20-30 mln ton fosforu, który pochodził przeważnie spoza UE. Nawozy fosforanowe stosowane w UE są jednak zanieczyszczone kadmem, który odkłada się w glebie. Jednocześnie co roku wytwarza się znaczne ilości obornika, bioodpadów i osadów ściekowych, które niekiedy są usuwane, pomimo tego, że zawierają składniki odżywcze i materię organiczną. Jednym z rozwiązań w kwestii bezpieczeństwa dostaw, poprawy warunków glebowych i ograniczenia zanieczyszczenia kadmem jest zapewnienie odpowiedniego zbierania, przetwarzania i wykorzystywania powyższych odpadów i pozostałości. 39 40 41 PL http://www.eea.europa.eu/publications/european-union-greenhouse-gas-inventory-2011. http://ec.europa.eu/environment/soil/pdf/report_conf.pdf, s. 17. Ibid., s. 13. 14 PL 5. PROWADZONE DZIAŁANIA Opisane powyżej wyzwania oraz fakt, że degradacja gleby w Europie postępuje, sprawiają, iż UE powinna ulepszyć metody rozwiązywania problemów dotyczących gleby, zwłaszcza przy braku prawodawstwa unijnego w tej dziedzinie. Wprawdzie strategia tematyczna w dziedzinie ochrony gleby pomogła w nagłośnieniu tych kwestii, jednak w ciągu pięciu lat po jej przyjęciu nadal nie wprowadzono systematycznego monitorowania i ochrony jakości gleby w całej Europie. Oznacza to, że wiedza o stanie i jakości gleb nadal jest fragmentaryczna i że nie zapewnia się skutecznej i spójnej ochrony gleby we wszystkich państwach członkowskich. Komisja ze swojej strony kontynuuje następujące działania zgodnie ze strategią: Inicjatywy na rzecz popularyzacji (np. konferencje, publikacje, kampanie społeczne), szkolenia dla młodych naukowców, włączanie kwestii związanych z glebą i jej ochroną do działań informacyjnych i szkoleniowych finansowanych przez UE, a także szczegółowe cele dotyczące gleby dla rotacyjnych prezydencji w Radzie (np. materiały informacyjne o rodzajach gleb w poszczególnych państwach). Wspieranie projektów naukowo-badawczych, zwłaszcza w zakresie osuwisk, zasklepiania gleby, funkcji gleby i ich związku z różnorodnością biologiczną, obiegu węgla i azotów w glebie (z naciskiem na odtwarzanie torfowisk), żyzności gleby i recyklingu substancji odżywczych w rolnictwie. Dalsze rozszerzanie działań Europejskiego Ośrodka Danych o Glebie, który przechowuje dane i informacje dotyczące gleby na szczeblu europejskim. Aby dokonać konsolidacji zharmonizowanego monitorowania gleby – między innymi na potrzeby bezpieczeństwa żywnościowego i bezpieczeństwa żywności, kontroli zanieczyszczeń rozproszonych oraz łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej – Komisja rozważa systematyczne powtarzanie badań gleby (co pięć-dziesięć lat), również za pomocą nowych technik teledetekcji. Takie zharmonizowane monitorowanie zostanie wprowadzone zgodnie z decyzją dotyczącą mechanizmu monitorowania42, która podlega obecnie przeglądowi. Jednym ze źródeł informacji – zwłaszcza na temat zasklepiania gleby – będzie globalny monitoring środowiska i bezpieczeństwa (GMES)43. Dalsza integracja ochrony gleby w różnych dziedzinach polityki. Komisja opracowuje „Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz produktywności i zrównoważenia w rolnictwie”, w którym szczególną uwagę poświęca się gospodarowaniu gruntami, w tym oszczędnemu wykorzystywaniu zasobów i zrównoważonemu użytkowaniu gleb rolniczych. Będzie również działać w ramach unijnej strategii ochrony różnorodności biologicznej na okres do 2020 r.44, aby poszerzyć wiedzę o różnorodności biologicznej gleby i spopularyzować ją. Komisja omawia z państwami członkowskimi środki dotyczące gleby w ramach planu działań na rzecz efektywnej gospodarki zasobami45, WPR oraz polityki regionalnej. Ponadto Komisja opracuje wytyczne dotyczące ograniczania, łagodzenia i równoważenia 42 43 44 45 PL Decyzja nr 280/2004/WE. Rozporządzenie (UE) nr 911/2010. COM(2011) 244. COM(2011) 571. 15 PL zasklepiania gleby. Zostaną one wykorzystane w rozwoju koncepcji ochrony zasobów wodnych w Europie46 oraz w realizacji polityki spójności. Jeżeli chodzi o prawodawstwo, Komisja dokona w 2012 r. przeglądu dyrektywy w sprawie oceny wpływu na środowisko47, który umożliwi lepsze uwzględnianie kwestii związanych z glebą na wczesnym etapie planowania projektów. Ponadto Komisja zastanowi się nad opracowaniem zachęt do zmniejszania emisji CO2 i zachowania materii organicznej gleby poprzez uwzględnienie użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów i leśnictwa (LULUCF) w ramach zobowiązania UE związanego ze zmianą klimatu do roku 2020. Poza działaniami wewnętrznymi Komisja będzie dążyć na szczeblu międzynarodowym do ustanowienia międzyrządowego panelu ds. gleb w ramach „globalnego partnerstwa na rzecz gleb”48 pod egidą FAO. Komisja – razem z Niemcami i sekretariatem Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia (UNCCD) – czynnie wspiera inicjatywę dotyczącą ekonomiki degradacji gleby49, aby określić zachęty do inwestowania w zrównoważone gospodarowanie gruntami. Ponadto Komisja oceni celowość ogłoszenia UE stroną dotkniętą na mocy wspomnianej konwencji50. Komisja zwraca się do Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego oraz Komitetu Regionów o przedstawienie opinii dotyczących niniejszego sprawozdania w zakresie ochrony europejskich gleb i zapewnienia ich zrównoważonego użytkowania. 46 47 48 49 50 PL http://ec.europa.eu/environment/water/blueprint/index_en.htm. Dyrektywa 85/337/EWG. http://www.fao.org/news/story/en/item/89277/icode/. http://www.ifpri.org/blog/economics-land-degradation. Bułgaria, Cypr, Grecja, Hiszpania, Łotwa, Malta, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry i Włochy ogłosiły na mocy UNCDD, że zostały dotknięte pustynnieniem. 16 PL
