Interdyscyplinarność nauk o jakości
advertisement
Tadeusz Borys* Interdyscyplinarność nauk o jakości Wstęp Celem tego artykułu jest ukazanie kategorii jakości w jej wymiarze uniwersalnym oraz w podstawowych eksplikacjach dziedzinowych jakości, a zwłaszcza w dyscyplinach nauk ekonomicznych (ekonomi, towaroznawstwie i w naukach o zarządzaniu), poprzez próbę odpowiedzi na następujące pytania: ‒ czy dostatecznie rozpoznany jest ogólny sens jakości jako kategorii przeciwstawnej ilości i jako podstawy interdyscyplinarności nauk o jakości? ‒ czy wszystkie dziedziny nauk wyraźnie ujawniają aspekty jakościowe swoich przedmiotów badań? Analiza literatury z wyżej wymienionych dyscyplin nauki będzie podstawą do sformułowania odpowiedzi na te dwa ważne pytania. 1. Ogólny sens kategorii jakości jako podstawa interdyscyplinarności nauk o jakości Ilość i jakość to kategorie uniwersalne, przenikające każdą dziedzinę badań, każda naukę i wszelkie doświadczenie. W wielu dziedzinach wiedzy (ekonomii, socjologii, filozofii itp.) kategorie te przeciwstawia się sobie w pojęciach: „ilościowe”, „jakościowe”, a w statystyce w pojęciach: „cecha ilościowa (zjawisko ilościowe)” i „cecha jakościowa (zjawisko jakościowe)”. Wyjaśnienie i zrozumienie podstaw tego przeciwstawiania jest ogromnie ważne przede wszystkim dla: ‒ „odsłaniania” istoty (strony) jakościowej przedmiotu badań wielu dyscyplin naukowych oraz wielu sfer życia gospodarczego, społecznego, a także politycznego, ‒ rozwoju metodyki ujmowania zagadnień jakości przez naukę i praktykę, * Prof. dr hab., Katedra Zarządzania Jakością i Środowiskiem, Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki w Jeleniej Górze, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, [email protected] 8 ‒ Tadeusz Borys budowy jakościowej terminologii dziedzinowej w oparciu o określoną i zaakceptowaną ogólną definicję jakości, np. definiowanie jakości towarów, jakości produkcji, jakości procesów czy jakości życia powinno bezpośrednio nawiązywać i być logicznym uszczegółowieniem (ukonkretnioną interpretacją) wyjściowej, uniwersalnej kategorii jakości. Nie można bowiem tworzyć kolejnych definicji szczegółowych – a jest ich kilkaset – jeśli się nie zna ogólnego sensu jakości jako kategorii przeciwstawnej ilości. Pytanie o ogólny sens jakości jest niezwykle ważne, ponieważ pojęcie to odnoszone jest najczęściej do obiektów użytkowych – wyrobów (towarów, produktów czy usług), a przecież ta kategoria ma odniesienia bardziej uniwersalne. Jakie są zatem podstawy tej uniwersalności i czy potrafimy z tej uniwersalności skorzystać w różnych dziedzinach nauki, dostosowując konsekwentnie sedno jakości do specyfiki przedmiotów badań poszczególnych obszarów, dziedzin i dyscyplin naukowych?. 1.1. Jakość jest wszędzie w dwóch komplementarnych interpretacjach Ogromny w ostatnich latach rozwój kwalimetrii – formalnej dziedziny teorii jakości – zgromadził bardzo rzetelną argumentację naukową podającą w wątpliwość zasadność łączenia badania zjawiska ilościowego wyłącznie z liczbowym sposobem opisu i mierzalnością, a badania zjawiska jakościowego i samej jakości – z opisem werbalnym i niemierzalnością. Niestety, tego rodzaju przeciwstawianie jakości i ilości oparte na kryterium mierzalności tych kategorii nadal jest obecne w literaturze, zwłaszcza ekonomicznej np. w odróżnianiu rozwoju gospodarczego jako kategorii jakościowej i wzrostu gospodarczego jako kategorii ilościowej. Podobne rozróżnianie występuje także nadal w statystyce opisowej i socjologii np. w podziale cech na jakościowe i ilościowe oraz przy odróżnianiu badań czy metod ilościowych od jakościowych [Kukuła, 1998; Ostasiewicz, 1995]. W statystyce probabilistycznej (matematycznej) omawiany podział cech jest na ogół pomijany. W świetle dorobku kwalimetrii wydaje się oczywiste, że wiązanie identyfikacji jakości i ilości z mierzalnością tych kategorii powinno już należeć do przeszłości, bowiem zarówno jakość, jak i ilość może być wyrażana w różnych skalach pomiarowych (od skali nominalnej po skalę stosunkową). Zatem, mierzalność nie może być już stosowana jako kryterium tego rozróżniania. Drugą przeszkodą w interdyscyplinarnym podejściu do uprawiania nauk o jakości było podkreślanie przez wiele lat wieloznaczności tej kategorii przy jednoczesnym, ciągłym powiększaniu zbioru proponowa- Interdyscyplinarność nauk o jakości 9 nych definicji jakości na ogół formułowanych w konwencji ujęć specjalistycznych, uwzględniających specyfikę obiektu (np. w odniesieniu do jakości wyrobu czy jakości życia). Podkreślanie trudności w zdefiniowaniu jakości i często spotykany pogląd nierealności stworzenia ogólnej definicji jakości skłoniła niektórych autorów do przyjęcia założenia, że jakość w sensie uniwersalnym jest pojęciem pierwotnym (niedefiniowalnym) [Kindlarski, 1988]. Podobne historie dyskusji terminologicznych przechodziły praktycznie wszystkie ważniejsze kategorie interdyscyplinarne jak np. kategoria rozwoju czy zarządzania. Należy jednak zwrócić uwagę, że ostatnie lata przyniosły duży postęp w uzgodnieniu uniwersalnych wykładni wielu kluczowych kategorii [Rozwój, 2007]. Uwaga ta dotyczy też w dużym stopniu kategorii jakości. Przy odróżnianiu tego, co ilościowe i jakościowe, należy bowiem wrócić do intuicyjnych, a także filozoficzno-logicznych podstaw tego odróżnienia [Borys,1984, 1991]. W języku polskim termin „jakość” pochodzi od słów „jak”, „jaki”, tworzących pytanie: „jaki jest obiekt lub zbiór obiektów?” lub inaczej – „jaka jest natura badanego obiektu lub zbioru obiektów?” w odróżnieniu od pytania: „ile jest obiektów?”. Pierwsze pytanie określa zatem jakościowy aspekt zbioru obiektów, pytanie drugie – aspekt ilościowy. Interpretacja pierwszego pytania nie jest w nauce i praktyce jednoznaczna, W też tkwi od wielu lat źródło braku porozumienia w definiowaniu jakości, lecz też realna, choć nadal niedoceniana, możliwość jego uporządkowania i zmniejszenie „szumu informacyjnego” w podstawach nauk o jakości. Tymczasem analiza wszystkich sformułowanych dotąd definicji jakości upoważnia do stwierdzenia, że definicje te można przydzielić do jednej z dwóch interpretacji jakości: − niewartościującej (opisowej/ deskryptywnej, nieoceniającej); − wartościującej (oceniającej, preferencyjnej). Wyróżnione interpretacje jakości wyznaczają dwa kierunki badań jakościowych o istotnie odmiennych celach: rozróżniania jakości (pierwszy kierunek badań) i oceny ich stanów (drugi kierunek badań). Ilustruje to rysunek1. 10 Tadeusz Borys Rysunek 1. Dwa nurty w badaniach jakościowych Jakość w sensie opisowym/ niewartościującym określanie natury obiektów Jakość w sensie wartościującym estymacja ocen stanów jakości / wartościowanie stanów jakościowych obiektów Określanie odrębności jakościowej obiektów komparatystyka niewartościująca: badanie różnic lub podobieństw jakości (homogeniczności lub heterogeniczności jakościowej) niewartościujące badania jakościowe Wartościowanie stanów jakościowych obiektów komparatystyka wartościująca (oceniająca); oceny rozwoju jakościowego wartościujące Źródło: Opracowanie własne. Pierwsza interpretacja pytania: „jaki jest obiekt lub zbiór obiektów?” to podkładanie następującej niewartościującej treści: „jaka jest natura (istota, sedno) obiektu lub zbioru obiektów?”. To właśnie ta interpretacja tworzy bardzo klarowne podstawy rozróżnienia cech ilościowych od jakościowych, polegające na przeciwstawianiu liczebności zbioru obiektów (ich ilości) ich naturze (istocie). Cecha jakościowa (kwalitatywna) jest to cecha, której realizacje wyrażają naturę obiektów, a cecha ilościowa (kwantytatywna) jest to cecha, której realizacje wyrażają liczebności (moce) zbioru obiektów i jego podzbiorów (podzbiorowości, próbek). Ta interpretacja jakości informuje o podobieństwach lub różnicach jakościowych obiektów – obiekty mniej (np. parasolka i samochód) lub bardziej podobne pod względem jakościowym (np. samochód osobowy i samochód ciężarowy) – i jest rozpoznawalna przez definiowanie jakości jako zbioru cech lub zbioru właściwości. Ta grupa definicji może mieć także postać bardziej rozbudowaną. Tak ogólne ujęcie kategorii jakości pozwala łatwo dostrzec aspekty jakościowe każdego obiektu: wyrobu, środowiska, idei filozoficznej, gminy czy życia. Interdyscyplinarność nauk o jakości 11 Zatem zgodnie z tą fundamentalną wykładnią, uniwersalny sens tej kategorii przedstawia tablica 1. Tablica 1. Niewartościująca wykładnia uniwersalnego sensu jakości Jakość jako kategoria abstrakcyjna Stan jakości jako kategoria konkretna (ogólna) (szczegółowa) to zbiór cech opisujących naturę to zbiór wartości cech opisujących stan względnie jednorodnego zbioru obiektów konkretnego obiektu zbioru jednorodnego lub to zbiór swoistych cech odróżniających naturę jednego jednorodnego zbioru obiektów od innego jednorodnego zbioru obiektów lub to cecha złożona odwzorowująca względnie jednorodny zbiór obiektów w wielowymiarową przestrzeń stanów Źródło: Opracowanie własne [por. też Borys, 1991, s. 16-17]. To przede wszystkim niewartościująca wykładnia uniwersalnego sensu jakości uprawomocnia twierdzenie, że jakość jest wszędzie, że świat to jedna wielka różnorodność jakości uporządkowanych według podobieństwa konstytuujących te jakości zbiorów cech i przypisanym tym zbiorom nazw ogólnych. Ilość piramid (klasyfikacji) jakościowych utworzonych z nazw ogólnych jest praktycznie nieskończona, np. piramida zbudowana z nazwy ogólnej „wyroby”, lub z nazwy ogólnej „rośliny” itp. Te nazwy ogólne są więc nominalnymi nośnikami informacji o jakościach i wyznaczają wstępnie odległości podobieństw lub różnic między jakościami bez elementu oceny, np. takie jakości jak samochód i samolot są jakościowo bliżej niż samochód i krzesło. Druga interpretacja to przyporządkowanie pytaniu: „jaki jest obiekt lub zbiór obiektów?” treści: „jaka jest ocena obiektu czy zbioru obiektów?”. Jest to interpretacja często spotykana w teorii i języku potocznym. Kiedy używa się np. zwrotu: „nie ilość, lecz jakość”, przez „ilość” rozumie się przede wszystkim liczebność obiektów, a przez „jakość” – albo ich pozytywne oceny (wyraz uznania dla obiektu, jego użyteczności, ocena stopnia zaspokojenia potrzeb, luksusu, doskonałości itp.), albo ogólnie ocenę, która może być pozytywna lub negatywna1. Przeciwstawianie ilości i jakości mo1 Taka interpretacja jest typowa dla języka polskiego. 12 Tadeusz Borys że się przejawiać wówczas w zwrocie: „nie ilość, lecz dobra/wysoka jakość”, „lepsza/wyższa lub gorsza/niższa jakość”, „dobra/wysoka lub zła/niska jakość”. Przykładem takiej uniwersalnej wartościującej definicji jakości jest klasyczne określenie Platona, że jakość to stopień osiąganej przez obiekt (przedmiot) doskonałości. Wartościujące znaczenie ma również zdanie: „albo wiek XXI będzie wiekiem jakości, albo nie będzie go wcale". Jest ono być może przerysowanym stwierdzeniem, ukazującym nader dobitnie rosnące znaczenie kategorii jakości jako przejawu dążenia do doskonałości, kategorii przenikającej i współtworzącej każdą sferę życia człowieka. Sugeruje wyraźnie, że przyszłość musi należeć do jakości jako fundamentalnego akcentu rozwoju, choć ilość jest z pewnością niezbędnym, komplementarnym opisem każdej rzeczy. 1.2. Uniwersalna jakość jako podstawa nauk o jakości Uniwersalna definicja jakości jest podstawą ogólnej, interdyscyplinarnej teorii jakości. Pierwsza propozycja stworzenia takiej nauki została przedstawiona w pionierskich pracach Romualda Kolmana, w których stworzony został zarys merytoryczny kwalitologii jako nauki o jakości. Szczególne znaczenie mają tu trzy prace tego Autora z początku lat 70.: „Kwalitologia – nauka o jakości” [Kolman, 1971b], „Elementy kwalitologii” [Kolman, 1971a] i „Ilościowe określanie jakości” [Kolman, 1973]. Ważną zaletą proponowanego w nich ujęcia było podkreślenie uniwersalności przedmiotu badań teorii jakości oraz wyraźne inspiracje do wyodrębnienia w ramach ogólnej teorii jakości dwóch podstawowych działów (por. też [Borys,1991]): ‒ kwalitonomii jako opisowego działu teorii jakości; jest to więc dział, w którym przeważa werbalny sposób prezentacji i realizacji celów i zadań teorii jakości; cele te obejmują przede wszystkim: zagadnienia semantyczne, metodologiczne i historyczne wiedzy o jakości, w tym określenie praw, zasad, zakresu metodyki i semantykę (terminologię) tej nauki; teorię cech jakościowych, zagadnienia rozpoznawania natury obiektów, porządkowania, klasyfikacji i kategoryzacji obiektów ze względu na podobieństwo ich natury, w tym problemy homogeniczności jakościowej, gradacji istotności (ważności) cech i zasad określania jakości (jako cel niehierarchicznych badań jakościowych) oraz jakościowe zagadnienie komparatytystyczne o charakterze wartościującym (oceniającym, aksjologicznym); Interdyscyplinarność nauk o jakości 13 ‒ kwalimetrii jako formalnego działu teorii jakości zajmującego się wykorzystaniem metod numerycznych (matematyczno-statystycznych) w tej teorii; w dziale tym przeważa zatem liczbowy sposób opisu samej jakości i badań jakościowych, a metody formalne odgrywają rolę najważniejszą. Podział ten jest analogonem stosowanego np. w naukach ekonomicznych wyróżnienia ekonomii i ekonometrii, czy w taksologii - taksonomii i taksonometrii (lub taksonomii numerycznej), choć nie jest to praktyka powszechnie stosowana w klasyfikacji nauk, np. w naukach psychologicznych wyróżniamy psychologię i psychometrię. Zakresowy podział teorii jakości oraz dyscypliny naukowe zasilające metodycznie kwalimetrię przedstawiono na rysunku 2. Rysunek 2. Ogólna teoria jakości (kwalitologia ogólna) Opisowy dział teorii jakości (kwalitonomia) Numeryczny dział teorii jakości (kwalimetria) Nauki filozoficzne – aksjologia Nauki numeryczne: matematycznostatystyczne teoria mnogości Ogólna teoria jakości (kwalitologia ogólna): przedmiot badawczy – natura obiektów logika matematyczna i teoria odwzorowań cybernetyka ogólna/ogólna teoria sterowania Uniwersalny sens jakości: niewartościujący i wartościujący komparatystyka –analiza porównawcza taksologia – taksonomia i taksonometria Specjalistyczne teorie jakości (kwalitologie stosowane) statystyka Źródło: Opracowanie własne. Kwalitologia jako teoria określonej kategorii, tzn. teoria jakości, jest nadal w stadium kształtowania swoich ogólnych podstaw teoretycznych. Coraz bardziej widoczna jest jej rozszerzająca się interdyscyplinarność – coraz liczniejsze i silniejsze związki z innymi dziedzinami i dyscyplinami wiedzy. Można też zaryzykować twierdzenie, że dynamika rozwoju kwalitologii dziedzinowych czy branżowych jest w ostat- 14 Tadeusz Borys nich latach zdecydowanie wyższa niż kwalitologii ogólnej. Wydaje się więc, że w dużym stopniu nadal pozostaje aktualne stwierdzenie V. Šindelara „Należy dziwić się temu, że cała obszerna problematyka jakości (…) nie została dotychczas zebrana w logicznie istniejącą, samodzielną dyscyplinę naukową, którą można by nazwać na przykład kwalitologią” [Šindelar, 1976]. 2. Kwalitologie specjalistyczne jako kolejne przykłady interdyscyplinarności nauk o jakości 2.1. Różne ujęcia kwalitologii specjalistycznych. Jakość jest wszędzie – to twierdzenie, jak zostało to dowiedzione wcześniej, staje się oczywiste, jeśli przyjmiemy uniwersalną definicję jakości. Generuje ona nieskończoną liczbę – nie zawsze występujących w jawnej postaci - specjalistycznych teorii jakości (kwalitologii stosowanych) określanych specyfiką swoich obiektów badania. Każdy z tych specjalistycznych działów ogólnej teorii jakości wzbogaca tę teorię twierdzeniami (celami, zasadami, metodyką, semantyką, horyzontami badawczymi) charakterystycznymi wyłącznie dla właściwego dla danego działu specjalistycznego przedmiotu badania. Jest to więc wykorzystanie i „ubranżowienie” ogólnych zaleceń abstrakcyjnej teorii jakości (w której natura obiektu nie jest konkretyzowana) w dziedzinach wiedzy, w których natura obiektu nie jest obojętna (np. w naukach towaroznawczych), a stosowana metodyka nie ma na ogół charakteru uniwersalnego. Przykładami takiego wzbogacania mogą być: ekonomiczna teoria użyteczności, w której występują specyficzne problemy wzbogacające wskazania metodyczne ogólnej teorii jakości, czy teoria regionalistyki, w której ogólne założenia teorii klasyfikacji są rozszerzane o warunek przyległości przestrzennej. Uwzględniając podstawowe dziedziny wiedzy, w których twierdzenia ogólnej teorii jakości mogą być i często są wykorzystywane, można wyróżnić np. ekonomiczne, naukoznawcze, prawnicze, techniczne (inżynieryjne), czy przyrodnicze nauki o jakości. Nie jest to z pewnością pełny wykaz dziedzin zastosowań ogólnej teorii jakości. Można bowiem z łatwością wyodrębnić dalsze działy „branżowe”, w tym takie, które w swych zakresach badawczych integrują kilka specjalistycznych dziedzin i eksponują specyfikę jakościową obiektu badania. Można to zilustrować na przykładzie kwalitologii obiektów użytkowych (jakości towarów, wyrobów, produktów). Interdyscyplinarność nauk o jakości 15 2.2. Kwalitologia obiektów użytkowych Rozwój badań związanych z jakością wyrobów – to klasyczna teoria jakości, czyli dziedzina zajmująca się niemal wyłącznie obiektami użytkowymi, głównie efektami procesu produkcyjnego (wyrobami, towarami) i usługami. Ta dominacja kwalitologii obiektów użytkowych jest cechą charakterystyczną wielu prowadzonych badań jakościowych. Przed laty zwracał na to uwagę Romuald Kolman, pisząc, „Na ogół utarło się przekonanie, że badaniom jakości podlegają tylko różne wyroby stanowiące produkty ludzkiej wytwórczości. Tymczasem wymagania lub warunki formułuje się we wszystkich przejawach życia” [Ilościowe, 1973, s. 45]. Kwalitologia obiektów użytkowych wykorzystuje dorobek wielu dziedzin i dyscyplin nauki. Dotyczy to zwłaszcza nauk ekonomicznych, a w szczególności trzech dyscyplin: towaroznawstwa, nauk o zarządzaniu oraz ekonomii i w mniejszym stopniu, nauk o finansach (por. rysunek 3). Wszystkie te dyscypliny mają bardzo bogatą literaturę przedmiotu i duże tradycje badań naukowych w odniesieniu do kategorii jakości. Kwalitologia ta opiera się przede wszystkim na dostosowaniu uniwersalnej definicji jakości do specyfiki swojego przedmiotu badań – obiektów użytkowych (towarów, wyrobów). Ilustruje to tablica 2. Tablica 2. Konkretyzacja uniwersalnego sensu jakości z uwzględnieniem specyfiki przedmiotu badań kwalitologii obiektów użytkowych Jakość definicje niewartościujące (opisowe) definicje wartościujące (oceniające) Definicje uniwersalne to zbiór cech opisujących naturę to stopień osiąganej przez obiekt (przedwzględnie jednorodnego zbioru obiek- miot) doskonałości. tów Definicje kwalitologii obiektów użytkowych – wybrane przykłady to ogół właściwości obiektu wiążących to stopień, w jakim zbiór inherentnych własię z jego zdolnością do zaspokojenia ściwości spełnia wymagania (wg normy PNpotrzeb stwierdzonych i oczekiwanych EN ISO 900:2006) (wg normy ISO 8420) to zbiorcza charakterystyka produktu i serwisu, z uwzględnieniem marketingu, projektu, wykonania i utrzymania, która powoduje, że dany produkt i serwis spełniają oczekiwania użytkownika to stopień, w jakim zestaw naturalnych właściwości wyrobu, usługi, systemu lub procesu spełnia wymagania klienta lub innych stron zainteresowanych (P. Grudowski) (A. Feigenbaum) Źródło: Opracowanie własne [por. też Hamrol, 2005, s. 20; Grudowski, 2003, s. 9]. 16 Tadeusz Borys Szczególną, fundamentalną rolę odgrywa w tej kwalitologii towaroznawstwo jako dyscyplina nauk ekonomicznych i jednocześnie interdyscyplinarny łącznik tej dziedziny z naukami przyrodniczymi (w tym z ekologią), technicznymi, chemicznymi oraz zakresu fizyki. Duże znaczenie w badaniach towaroznawczych odgrywają problemy kinetyki kwalimetrycznej, opakowalnictwa i logistyki, a także ekologii produktów /wyrobów rozpatrywanej w kategoriach oceny cyklu życia produktu (LCA) i ekoznakowania w powiązaniu z nowym nurtem teorii i praktyki innowacji – z ekoinnowacjami [Kulczycka, 2011]. Eksponowana jest też ochrona jakości w aspekcie towaroznawczym ze szczególnym wyeksponowaniem problemów jakości (w tym bezpieczeństwa) produktu żywnościowego we wszystkich potencjalnych ogniwach łańcucha żywnościowego, tzn. od producenta pierwotnego do konsumenta [Wiśniewska, 2005] oraz towaroznawczych aspektów ochrony jakości wyrobów w systemach logistycznych [por. np. Lisińska-Kuśnierz, 1999]. Rysunek 3. Interdyscypilnarność kwalitologii obiektów użytkowych Kwalitologia (nauki o jakości) obiektów użytkowych Towaroznawstwo (towaroznawcze nauki o jakości) Systemy zarządzania jakością Ekonomika jakości; Teoria użyteczności; Teoria interesariuszy Inżynieria jakości Statystyka; statystyczna kontrola jakości Nauki o zarządzaniu (w tym marketing i logistyka) Nauki ekonomiczne Nauka o pomiarach (metrologia) i normalizacja Ekonomia Nauki filozoficzne, w tym aksjologia (m.in. kategoria doskonałości) Nauki techniczne (teoria eksploatacji, teoria niezawodności, ergonomia) Nauki chemiczne, nauki techniczne (teoria eksploatacji, teoria niezawodności, ergonomia), nauki przyrodnicze, nauki fizyczne (fizyka) Źródło: Opracowanie własne. Drugi podstawowy moduł kwalitologii obiektów użytkowych generuje od wielu lat dorobek nauk o zarządzaniu. Badania te koncentrują się wokół problemów zarządzania jakością. Ich przedmiotem jest zwłaszcza instrumentarium praktycznego zarządzania jakością (metody, Interdyscyplinarność nauk o jakości 17 techniki, modele itp.) oraz główne zagadnienia organizacji procesu projektowania i wprowadzania systemu zarządzania jakością w przedsiębiorstwie. Przejście od teorii Total Quality Management (TQM) do praktyki zarządzania jakością – to główny nurt badawczy w zakresie problematyki jakości nie tylko w Polsce. Towarzyszą temu badania nad [Grudowski, 2007; Szczepańska, 2009; Urbaniak, 2004]: ‒ specyfikacją fundamentalnych zasad TQM jako wypadkowych wielu propozycji „filarów” tej koncepcji, w tym m.in. 14 „warunków” Deminga, 14 „kroków” Crosby’ego, 12 „etapów” Jurana, 11 „elementów/ stopni” Oaklanda, 8 zasad modelu doskonałości EFQM (jako jednego z modeli syntetyzującego zasady i praktykę wprowadzania w życie TQM); ‒ wyrażaniem TQM w języku funkcji zarządczych; ‒ pogłębioną analizą TQM w kontekście związków tej koncepcji z zarządzaniem zorientowanym na procesy. W kontekście tych badań trudno się zgodzić z nierzadko wyrażanym poglądem, że TQM jest już tylko historyczną koncepcją czy „zrutynizowanym podejściem”, które wkrótce i tak odejdzie w zapomnienie. Wiele prac z ostatnich lat dowodzi prawdziwości wręcz przeciwnej tezy, że TQM – jako ciągle wzbogacana koncepcja – ma swoje trudne do zakwestionowania wartości dla organizacji, dla których substytutem nie są na pewno znormalizowane systemy zarządzania jakością w obecnej postaci [por. np. Grudowski, 2007]. Jednocześnie trudno zakwestionować znaczenie dla ewolucyjnego wprowadzania w życie koncepcji TQM znormalizowanych systemów zarządzania jakością [por. Systemy, 2012], zarówno tych o charakterze uniwersalnym, tzn. możliwym do zastosowania we wszystkich typach rodzaju organizacji2, jak i powiększającej się nieustannie grupy systemów o ograniczonym zastosowaniu, które umownie można nazwać systemami branżowymi3. 2 Do grupy tych można zaliczyć: system zarządzania jakością zgodny z normą ISO 9001, system zarządzania środowiskowego zgodny z normą ISO 14001, system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy zgodny z PN-N 18001, system społecznej odpowiedzialności według normy SA 8000, system przeciwdziałania zagrożeniom korupcyjnym czy system zarządzania bezpieczeństwem informacji zgodny z normą ISO 27001. 3 Są to systemy przeznaczone do stosowania tylko w niektórych organizacjach; do systemów branżowych można z pewnością zaliczyć m.in. zarządzanie bezpieczeństwem żywności według normy ISO 22000, analizę zagrożeń i krytycznych punktów kontroli 18 Tadeusz Borys Istotna część tych badań to dotyczy problemów implementacji do praktyki gospodarczej systemów ISO grupy 9000 i grupy 14000 jako pierwszego ważnego etapu wprowadzania koncepcji TQM. Już niemal ćwierć wieku upłynęło od momentu, gdy ukazała się pierwsza wersja normy ISO 9001. Opisany w niej system zarządzania jakością zyskał bardzo dużą popularność, która do dzisiaj utrzymuje zarówno wśród przedsiębiorstw, jak i organizacji funkcjonujących w ramach szeroko rozumianej administracji publicznej. Według Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej już ponad milion podmiotów, funkcjonujących w różnych krajach, na różnych kontynentach, posiada certyfikat zgodności z normą ISO 9001. W ślad za tym standardem zaczęły pojawiać się kolejne dokumenty zawierające wymagania dla systemów zarządzania odnoszących się do innych obszarów funkcjonowania organizacji. Do najpopularniejszych z nich należą te, które poza zarządzaniem jakością, dotyczą zarządzania środowiskowego oraz zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Kolejny nurt badań dotyczy analizy związek między doskonałością a zarządzaniem. Nurt ten widoczny jest zwłaszcza w filozofii zarządzania jakością wyrażoną w TQM, jak i w coraz częściej podejmowanych próbach tworzenia kolejnych modeli doskonałego zarządzania. Jest już wiele przesłanek, które upoważniają do wniosku, że obecnie nie jest już kluczową kwestią poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jak skutecznie wdrażać sformalizowane systemy zarządzania?, ponieważ wiele organizacji wdrożyło już te systemy, a dorobek badawczy i literatura dotycząca tych zagadnień są niezwykle bogate. Coraz większego znaczenia naukowego nabiera problematyka doskonalenia sformalizowanych systemów zarządzania. Coraz częściej formułowane są bowiem pytania dotyczące tego w jaki sposób doskonalić sformalizowany system zarządzania, jakie są możliwości w tym zakresie i jak robią to organizacje nawiązujące praktycznie do zasady ciągłego doskonalenia. Jest coraz więcej prac, które poświęcone są analizie związku kategorii doskonałości jako benchmarku jakości z zarządzaniem jakością [Szczepańska, 2011; Doskonalenie, 2011; Haffer, 2011]. (HACCP - Hazard Analysis and Critical Control Points), dobrą praktykę produkcyjną i higieniczną, system Global GAP (Good Agricultural Practice), standard IFS (Interantional Food Stanadard), standard BRC (British Retail Consortium), system gospodarki leśnej (FSC Forest Stewardship Council), system zarządzania jakością w zakładach przemysłu motoryzacyjnego według specyfikacji ISO/TS 16949 itp. Interdyscyplinarność nauk o jakości 19 Trzeci podstawowy moduł kwalitologii obiektów użytkowych generują transfery naukowe od ekonomii jako kolejnej dyscypliny nauk ekonomicznych. Transfery te ujawniają się głównie w ramach tzw. ekonomiki jakości, wykorzystaniu bogatego dorobku teorii użyteczności, w której miary użyteczności towaru jako funkcje konsumpcji, gustów, preferencji i naśladownictwa, wiązane są zazwyczaj z dochodami nabywcy oraz z teorią popytu i równowagi, a także z coraz szerszym i coraz bardziej pogłębionym wykorzystaniem kategorii efektywności w ocenach zewnętrznych i samoocenach systemów zarządzania jakością [Lisiecka, 1999; Skrzypek,2000; Haffer, 2011]. Zakończenie Czy dostatecznie rozpoznany jest ogólny sens jakości jako kategorii przeciwstawnej ilości i jako podstawy interdyscyplinarności nauk o jakości? – to pierwsze ważne pytanie, na które należy - w świetle przeprowadzonych rozważań – odpowiedzieć twierdząco. Ukazany w tym artykule wymiar uniwersalny kategorii jakości jest logiczną podstawą eksplikacji dziedzinowych jakości, a zwłaszcza w naukach ekonomicznych (towaroznawstwie, naukach o zarządzaniu i ekonomii), naukach technicznych, socjologii czy psychologii. Wnioski płynące z aktualnego stanu kwalimetrii i dotyczące kryterium przeciwstawiania sobie ilości i jakości są dla niektórych nauk od wielu lat trudne do przyjęcia. Przykładem takiej nauki jest statystyka, szanująca na ogół słusznie tradycją uświęcone podziały i konwencje terminologiczne. Tymczasem w kwalimetrii wyraźnie podkreśla się, że cechy jakościowe, np. „niezawodność”, „płeć”, „barwa”, „ koszty eksploatacji”, mogą być zarówno opisowe, jak i liczbowe, mierzalne lub niemierzalne, wartości tych cech mogą pochodzić zarówno ze skal pomiarowych słabych, jak i mocnych, mogą być stałe lub zmienne skokowo lub ciągle, mogą być jedno- lub wielowymiarowe. Wynika stąd wniosek, że praktycznie wszystkie cechy, którymi się statystyka zajmuje, są to cechy jakościowe, a cechy ilościowe są nadal ukryte w statystyce pod kategorią mocy zbiorów i nie występują w tym sensie w żadnej oficjalnie uznanej przez statystykę klasyfikacji cech. Czy wszystkie dziedziny nauk wyraźnie ujawniają aspekty jakościowe swoich przedmiotów badań? – na to drugie postawione w tym artykule pytanie odpowiedź nie jest twierdząca. Nie wszystkie dziedziny wiedzy wyraźnie ujawniają jakościową naturę swoich obiektów badań. Nie ma więk- 20 Tadeusz Borys szych problemów z użyciem kategorii jakości w odniesieniu do wyrobów, usług czy pracy (jakość wyrobu, jakość usług, jakość pracy) bądź życia (jakość życia). Są jednak istotne problemy z ujawnieniem strony jakościowej, np. takich obiektów jak jednostka samorządu terytorialnego, np. gmina, powiat czy województwo, bowiem na ogół nie używamy w języku naukowym i potocznym takich określeń jak „jakość gminy”, choć w sensie ogólnym gmina i np. lodówka są obiektami, w których na podobnej zasadzie logicznej i kwalimetrycznej ujawnia się strona jakościowa i ilościowa. Jakość jest wszędzie – to twierdzenie, jak zostało to dowiedzione wcześniej, staje się oczywiste, jeśli przyjmiemy uniwersalną definicję jakości. Generuje ona nieskończoną liczbę – nie zawsze występujących w jawnej postaci - specjalistycznych teorii jakości (kwalitologii stosowanych) określanych specyfiką obiektów badania. Jakość jest więc podstawową kategorią badawczą o charakterze interdyscyplinarnym. Teoria tej kategorii (teoria jakości) ze względu na zróżnicowaną naturę obiektów jest dziedziną o wyraźnie rozproszonym po różnych dyscyplinach przedmiocie swych badań. Ma też wiele specyficznych branżowych terminologii, wynikających ze stosowanego, właściwego danej nauce aparatu pojęciowego. Wśród wielu specjalistycznych teorii jakości z pewnością za klasyczny nurt badań należy uznać kwalitologię obiektów użytkowych – dziedzinę teorii jakości zajmująca się niemal wyłącznie obiektami użytkowymi, głównie efektami procesu produkcyjnego (wyrobami, towarami) i usługami. Ta dominacja jest obecnie cechą charakterystyczną dla prowadzonych badań jakościowych. Klasyczna teoria jakości, jako wiedza wybitnie interdyscyplinarna, wykorzystuje od lat dorobek wielu dziedzin i dyscyplin nauki. Dotyczy to zwłaszcza nauk ekonomicznych, a w szczególności trzech dyscyplin: towaroznawstwa, ekonomii oraz nauk o zarządzaniu i w mniejszym stopniu, nauk o finansach. Literatura 1. Borys T. (1984), Kategoria jakości w statystycznej analizie porównawczej, „Prace Naukowe we Wrocławiu – seria: Monografie i opracowania, nr 23”, nr 284. 2. Borys T. (1991), Kwalimetria – teoria i zastosowania, Wyd. AE, Kraków. 3. Borys T., Rogala P. (2011), Doskonalenia sformalizowanych systemów zarządzania, Wyd. Difin, Warszawa. Interdyscyplinarność nauk o jakości 21 4. Doskonalenie sformalizowanych systemów zarządzania (2011), T. Borys, P. Rogala (red.), Wyd. Difin, Warszawa. 5. Grudowski P. (2003), Jakość, środowisko i bhp w systemach zarządzania, Wyd. AJG, Bydgoszcz. 6. Grudowski P. (2007), Podejście procesowe w systemach zarządzania jakością w małych i średnich przedsiębiorstwach, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. 7. Haffer R. (2011), Samoocena i pomiar wyników działalności w systemach zarządzania przedsiębiorstw. W poszukiwaniu doskonałości biznesowej, WN Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń. 8. Hamrol A., Mantura W. (2005), Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, WN PWN, Warszawa–Poznań. 9. Kolman R. (1971a), Elementy kwalitologii, „Problemy Jakości”, nr 6. 10. Kolman R. (1971b), Kwalitologia – nauka o jakości, „Mechanik” nr 8-9. 11. Kolman R. (1973), Ilościowe określanie jakości, PWE, Warszawa. 12. Kukuła K. (1998), Elementy statystyki w zadaniach, WN PWN, Warszawa. 13. Kulczycka J. (2011), Ekoefektywność projektów inwestycyjnych z wykorzystaniem koncepcji życia produktu, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków. 14. Lisiecka K. (1999), Koszty zapewnienia jakości a ekonomika jakości, „Problemy Jakości”, nr 2. 15. Lisińska-Kuśnierz M. (1999), Towaroznawcze aspekty ochrony jakości wyrobów w systemach logistycznych, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie – seria: Monografie”, nr 137. 16. Ostasiewicz S., Rusnak Z., Siedlecka U. (1995), Statystyka – elementy teorii i zadania, Wyd. AE, Wrocław. 17. Rozwój – godność człowieka – gospodarowanie – poszanowanie przyrody. Księga Pamiątkowa prof. Franciszka Pionka (2007), PWE, Warszawa. 18. Skrzypek E. (2000), Jakość i efektywność, Wyd. UMCS, Lublin. 19. Systemy zarządzania jakością i środowiskiem (2012), T. Borys, P. Rogala (red), Wyd. UE, Wrocław. 20. Szczepańska K. (2009), Metody i techniki TQM, Wyd. ALFA-WERO, Warszawa. 21. Szczepańska K. (2011), Zarządzanie jakością. W dążeniu do doskonałości, Wyd. CH. Beck, Warszawa. 22. Šindelar V. (1976), Nowe funkcje metrologii w ocenie jakości, „Problemy Jakości” nr 2. 22 Tadeusz Borys 23. Urbaniak M. (2004), Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, Wyd. Difin, Warszawa. 24. Wiśniewska M. (2005), Od gospodarstwa do stołu. Organizacja i zarządzanie jakością oraz bezpieczeństwem produktu żywnościowego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Streszczenie Celem tego artykułu jest ukazanie kategorii jakości w jej wymiarze uniwersalnym oraz w podstawowych eksplikacjach jakości dziedzinowych (specjalistycznych), a zwłaszcza w naukach filozoficznych, ekonomicznych, technicznych i socjologicznych poprzez próbę odpowiedzi na następujące pytania: czy dostatecznie rozpoznany jest ogólny sens jakości jako kategorii przeciwstawnej ilości i jako podstawy interdyscyplinarności nauk o jakości?; czy wszystkie dziedziny nauk wyraźnie ujawniają aspekty jakościowe swoich przedmiotów badań?. Podkreślono znaczenie uniwersalnej definicji jakości jako podstawy ogólnej, interdyscyplinarnej teorii jakości oraz znaczenie pionierskich prac Romualda Kolmana z pierwszej połowy lat 70., w których stworzony został zarys merytoryczny kwalitologii jako nauki o jakości. Płynące z tych prac inspiracje przyczyniły się wyodrębnienia w ramach ogólnej teorii jakości dwóch podstawowych działów: kwalitonomii jako opisowego działu teorii jakości oraz kwalimetrii jako formalnego działu teorii jakości, zajmującego się wykorzystaniem metod numerycznych (matematyczno-statystycznych) w tej teorii. Kwalitologia jako teoria określonej kategorii, tzn. teoria jakości, jest jednak nadal w stadium kształtowania swoich ogólnych podstaw teoretycznych. W artykule postawiona jest teza, że dynamika rozwoju kwalitologii dziedzinowych czy branżowych jest w ostatnich latach zdecydowanie wyższa niż kwalitologii ogólnej. Tezę tę zweryfikowano na przykładzie interdyscyplinarności kwalitologii obiektów użytkowych. Słowa kluczowe jakość, interdyscyplinarność, natura obiektu, kwalimetria Interdisciplinarity of the science of quality (Summary) The objective of the hereby paper is to present the quality category in its universal dimension, as well as fundamental quality explications in particular domains (specialist ones) and mainly in the science of philosophy, economics, engineering and sociology, by attempting to provide answers to the following questions: is the general sense of quality, as the contradictory category to quantity, and as the background for interdisciplinarity of the science of quality, sufficiently recognized? Do all scientific domains reveal explicitly enough all qualitative aspects of their research areas? The significance of quality universal definition was emphasized, as the general, interdisciplinary quality theory basis, Interdyscyplinarność nauk o jakości 23 together with the importance of pioneering studies by Romuald Kolman performed in the first half of the 70s when the substantive outline of qualitology, as the science of quality, was established. Inspirations resulting from these studies contributed to distinguishing two basic areas, within the general theory of quality: qualitonomy as the descriptive section of quality theory and qualimetrics as the formal section of quality theory, dealing with the implementation of numerical methods (mathematical and statistical) in this theory. Qualitology, as the theory of a specific category, i.e. the theory of quality is still in the process of development regarding its general theoretical basics. The paper puts forward the thesis that the development dynamics of qualitology domains or branches has been, in recent years, definitely higher than in case of general qualitology. The thesis was verified based on three examples presenting an interdisciplinary nature of qualitology of usable objects. Keywords quality, interdisciplinarity, nature of an object, qualimetrics
