analiza finansowa jako podstawa oceny sytuacji
advertisement
ANALIZA FINANSOWA JAKO PODSTAWA OCENY SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTWA SPIS TREŚCI Wstęp...........................................................................................................................4 Rozdział I – Pojęcie i rola analizy finansowej w ocenie działalności przedsiębiorstwa........................................................................................................6 1.1 Istota, przedmiotu i zakresu analizy finansowej przedsiębiorstwa..........................6 1.2 Rodzaje analiz.......................................................................................................10 1.3 Źródła informacji do oceny finansowej..................................................................12 1.3.1 Rachunek zysków i strat..............................................................................14 1.3.2 Bilans...........................................................................................................19 1.3.3 Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych........................................22 Rozdział II – Analizy wskaźnikowa jako metoda oceny działalności przedsiębiorstwa......................................................................................................25 2.1 Wstępna analiza bilansu.......................................................................................25 2.2 Wstępna analiza rachunku wyników.....................................................................29 2.3 Zasady analizy wskaźnikowej...............................................................................30 2 2.3.1 Wskaźniki płynności.....................................................................................31 2.3.2 Wskaźniki zadłużenia i obsługi długu...........................................................33 2.3.3 Wskaźniki efektywności (wykorzystania) aktywów.......................................36 2.3.4 Wskaźniki rentowności.................................................................................39 2.3.5 Wskaźniki wartości rynkowej........................................................................42 2.4 Analiza metoda Du Ponta.....................................................................................44 Rozdział III – Ocena kondycji finansowej Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A....................................................................48 3.1 Charakterystyka działalności Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A.............................................................................................48 3.1.1 Zasoby ludzkie........................................................................................50 3.1.2 Struktura organizacyjna..........................................................................51 3.1.3 Przedmiot działalności Spółki.................................................................53 3.1.4 Rynki zbytu.............................................................................................54 3.1.5 Konkurencja............................................................................................55 3.2 Wstępna analiza sprawozdań finansowych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata1998 – 2000........................................57 3.2.1 Analiza dynamiki i struktury aktywów......................................................58 3.2.2 Analiza dynamiki i struktury pasywów ....................................................61 3.2.3 Analiza dynamiki i struktury rachunku zysków i strat..............................64 3.2.4 Analiza sprawozdania z przepływów środków pieniężnych....................68 3. 6 Analiza wskaźnikowa Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A.........................................................................................................70 3.6.1 Wskaźnikowa ocena płynności finansowej.............................................70 3.6.2 Wskaźnikowa ocena zadłużenia i obsługi długu.....................................72 3.6.3 Wskaźnikowa ocena efektywności aktywów...........................................74 3.6.4 Wskaźnikowa ocena rentowności...........................................................80 Zakończenie..............................................................................................................85 Spis rysunków..........................................................................................................87 Spis tabel...................................................................................................................88 Załączniki..................................................................................................................89 Bibliografia................................................................................................................90 3 WSTĘP Analiza finansowa stanowi najstarszy historycznie dział analizy ekonomicznej. Początkowo opierała się tylko na analizie bilansu oraz rachunku wyników. Pierwsze próby oceny wskaźników finansowych przedsiębiorstwa zostały dokonane już w drugiej połowie XIX stulecia. Porównanie bilansu zapoczątkował w 1870 r. L.Cohstaedt twórca dziennikarskiej krytyki bilansu.1 W obecnej praktyce gospodarczej analiza finansowa jest tą częścią analizy ekonomicznej, która stanowi najwyższy stopień jej uogólnienia. Obejmuje ona swym zakresem całokształt zagadnień związanych z działalnością gospodarczą przedsiębiorstwa. Wpływ na to ma wybitnie syntetyczny charakter wskaźników będących jej przedmiotem. Do zagadnień leżących w sferze zainteresowania analizy finansowej należą: wynik finansowy i związana z tym ocena efektywności gospodarowania 1 T. Waśniewski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, FRR w Polsce, Warszawa 1997,s. 14 4 rentowności, koszty i przychody ze sprzedaży, sytuacja majątkowa oraz finansowa, analiza i pozycji finansowej przedsiębiorstwa. Syntetyczne ujęcie tych zagadnień pozwala na szybki pomiar, ocenę wyników i sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Dzięki tym walorom, a także ze względu na duże zapotrzebowanie w otoczeniu przedsiębiorstwa (akcjonariusze, banki, dostawcy, odbiorcy) ta część analizy ekonomicznej, a więc analiza finansowa znajduje powszechne zastosowanie w życiu gospodarczym. Celem niniejszej pracy jest próba przedstawienia przydatności analizy finansowej dla oceny kształtowania sytuacji finansowej wybranego przedsiębiorstwa 3 – letnim okresie jego działalności. Praca składa się z trzech części. W pierwszym rozdziale pracy omówiłam pojęcie analizy i jej rolę w ocenie działalności przedsiębiorstwa. Drugi rozdział pracy zawiera omówienie podstawowych wskaźników wykorzystywanych do oceny sytuacji finansowej oraz przedstawienie analizy wstępnej. Rozdział trzeci dotyczy analizy wstępnej oraz analizy wskaźnikowej przeprowadzonej na podstawie sprawozdań finansowych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A.. Praca napisana została w oparciu o literaturę z zakresu analizy finansowej oraz zarządzania finansami przedsiębiorstw. 5 ROZDZIAŁ I POJĘCIE I ROLA ANALIZY FIANSOWEJ W OCENIE DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIEBIORSTWA 1.1 Istota, przedmiot i zakres analizy finansowej przedsiębiorstwa Analiza jest to metoda badawcza polegająca na rozbiorze, rozłożeniu określonej całości na składniki i badaniu poszczególnych cech, właściwości przedmiotu 2. Analizę stanów i procesów ekonomicznych nazywa się analizą ekonomiczną. Jest 6 ona instrumentem służącym do poznania rzeczywistości gospodarczej. Analiza ekonomiczna to również metoda badania procesów gospodarczych, polegająca na rozpatrywaniu związków najczęściej ilościowych, zachodzących pomiędzy poszczególnymi elementami tych procesów. Może być stosowana zarówno do badania zjawisk i procesów gospodarczych zachodzących w skali gospodarki (analiza makroekonomiczna3), jak również zjawisk i procesów występujących w ramach poszczególnych jednostek gospodarczych i instytucji (analiza mikroekonomiczna4). Analiza ekonomiczna umożliwia stawianie diagnoz, ułatwia podejmowanie decyzji, a także sprzyja racjonalizacji procesów gospodarczych, zarówno w skali makroekonomicznej, jak i mikroekonomicznej. Wyniki analizy ekonomicznej stanowią podstawę weryfikacji decyzji podjętych w przeszłości oraz ustalenie zamierzeń na teraz i na przyszłość. Przez wiele lat analiza ekonomiczna przekształcała się w odrębną dyscyplinę naukową. Jest ściśle powiązana z wieloma dyscyplinami naukowymi takimi jak: - statystyka, - rachunkowość, - finanse, - marketing, - matematyka, - planowanie, - technologia. Jest ona, zatem nie tylko dyscypliną naukową, ale i działaniami praktycznymi. Stale wzrasta przydatność oraz atrakcyjność analizy ekonomicznej w procesach zarządzania przedsiębiorstwem, bowiem łączy ona teraźniejszą działalność przedsiębiorstwa z jego przyszłymi rezultatami. Celem przeprowadzenia analizy ekonomicznej jest5: Z. Leszczyński, A. Skowronek –Mielczarek, Analiza ekonomiczno – finansowa firmy, Difin, Warszawa 2000, s.13. 3Pojęcie „analiza makroekonomiczna” obejmuje badanie i ocenę wielkości ekonomicznych i zagregowanych, a więc ujmowanych dla całej gospodarki.Zob. L. Bednarski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2000, s.7.. 4 Pojęcie „analiza mikroekonomiczna” dotyczy badania i oceny działalności takich podmiotów gospodarczych, jak przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe czy pojedyncze osoby. Zob. L. Bednarski, Analiza finansowa..., s.7. 5 Z. Leszczyński, A. Skowronek –Mielczarek, Analiza ekonomiczno – finansowa firmy, Difin, Warszawa 2000, s.13. 2 7 sporządzanie charakterystyki liczbowej ilustrującej działalność przedsiębiorstwa oraz pozwalającej na ocenę uzyskiwanych wyników, wykrycie i ustalenie czynników mających wpływ na realizację podjętych przedsięwzięć gospodarczych, określenie przewidywanych wyników na podstawie informacji o stanie czynników wytwórczych, jakimi dysponuje przedsiębiorstwo oraz o zmianach w jego otoczeniu, podejmowanie decyzji zarządczych, służących podnoszeniu efektywności działania przedsiębiorstwa i jego rozwoju. Ze względu na dużą różnorodność zagadnień wchodzących w zakres badań analitycznych przyjmuje się najczęściej podział analizy ekonomicznej, zwany również klasycznym na dwa zasadnicze działy 6: 1) analizę techniczno – ekonomiczną, 2) analizę finansową. Analiza techniczno – ekonomiczna skupia się na ocenie rzeczowych i osobowych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstwa. Ocenia ona poszczególne odcinki działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Analizie poddaje się ilość, jakość i strukturę działalności wytwórczej, stopień nowoczesności wytwarzania, wyposażenie w majątek trwały, proces zaopatrzenia w surowce i materiały, magazynowanie, gospodarowanie zatrudnieniem, itp. Analizę stopnia wykorzystania poszczególnych czynników wytwórczych przeprowadza się z punktu widzenia ich wpływu na wyniki finansowe przedsiębiorstwa. Analiza finansowa zajmuje się natomiast wielkościami ekonomicznymi w ujęciu pieniężnym, w tym stanem majątkowo – kapitałowym, wynikiem finansowym oraz ogólną sytuacją finansową przedsiębiorstwa. Dotyczy ona całokształtu finansowych aspektów działalności przedsiębiorstwa. Z tego powodu trudny jest do precyzyjnego określenia obszar tej analizy. Zagadnienia należące do analizy finansowej to: wstępna i rozwinięta analiza sprawozdań finansowych (bilansu, rachunku wyników, rachunku przepływów pieniężnych), analiza wskaźnikowa, wynik finansowy i czynniki go kształtujące, koszty działalności, T. Waśniewski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997, s.15. 6 8 dochody ze sprzedaży, rentowność, płynność, kapitał obrotowy, ocena procesów inwestycyjnych, źródła finansowania. Przedmiot i zakres analizy finansowej w gospodarce rynkowej nie ma charakteru jednolitego, gdyż zależy to od: szczegółowości danych, możliwości pozyskania informacji, podmiotu oceniającego Przedmiotem analizy finansowej w przedsiębiorstwie jest jego działalność gospodarcza oparta na angażowanych zasobach majątkowo – kapitałowych i osobowych. W gospodarce rynkowej celem tej działalności jest nade wszystko przysporzenie właścicielom przyrostu kapitałów własnych przez osiąganie zysków, a pośrednio zwiększanie wartości firmy7. W działalności gospodarczej każdego przedsiębiorstwa powinna być stosowana zasada racjonalnego gospodarowania8. Istotą tej zasady jest zapewnienie takiego gospodarowania, aby przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu, albo przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków. Przypatrując się przedmiotowi analizy finansowej w przedsiębiorstwie jako złożonej całości, wyróżnić możemy dwa podstawowe jego elementy9: 1) wyniki finansowe, 2) stan finansowy Wyniki finansowe są ujęciem dynamicznym i ustalane są za pewien okres jako suma wyników narastających w ciągu miesiąca, kwartału lub roku. Wyniki finansowe to zyski lub straty ujęte w wielkościach brutto lub netto. Wpływają na nie: przychody ze sprzedaży, koszty własne, rozliczenia w formie podatków, L. Bednarski, Analiza Finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2001, s. 9. Tamże, s. 10. 9 Tamże, s. 11. 7 8 9 dotacje, dywidendy, itp. Efekty finansowe są określane przez wskaźniki rentowności jako relacje wyniku finansowego do obrotu, zaangażowanych zasobów osobowych, majątkowych lub kapitałowych. Osiągnięty wynik finansowy prowadzi do dodatnich lub ujemnych zmian stanu finansowego przedsiębiorstwa. Jest to ścisła zależność statystycznego i dynamicznego ujęcia przedmiotu analizy. Natomiast stan finansowy jest ujęciem statycznym przedmiotu analizy. Ustala się go na określony moment. W jego skład wchodzą: stan wyposażenia przedsiębiorstwa w składniki majątku trwałego i obrotowego, środki zaangażowane w inwestycje i wartości niematerialne, finansowe pokrycie tych składników z kapitałów własnych lub obcych. Wiąże się to z kształtowaniem pozycji finansowej przedsiębiorstwa, jego zdolnością płatniczą i kredytową, efektywnym lokowaniem środków pieniężnych, w tym zagospodarowaniem osiągniętych nadwyżek finansowych. 1.2 Rodzaje analiz Analizę ekonomiczną jak również finansową możemy podzielić według różnego rodzaju kryteriów. Kryteria te to między innymi10: - przeznaczenie analizy, - czas, którego dotyczą, - zastosowane metody badawcze, - szczegółowość opracowań. Zaczynając od pierwszego kryterium, czyli przeznaczenia analizy możemy wyróżnić: 10 - analizę zewnętrzną, - analizę wewnętrzną. M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa 2000, 10 Analizę zewnętrzną sporządza się dla osób i instytucji z poza przedsiębiorstwa zwykle w układzie rocznym. Wykonywana jest w sposób kompleksowy. Dostosowana jest do potrzeb szeroko rozumianego otoczenia przedsiębiorstwa. Analiza ta może być przeznaczona dla: banków w związku z ubieganiem się o kredyt, udziałowców i akcjonariuszy, ubezpieczycieli, właścicieli i inwestorów w procesie prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego oraz innych odbiorców z jego otoczenia. Natomiast analiza wewnętrzna zajmuje się uwzględnieniem potrzeb decyzyjnych kierownictwa i innych szczebli zarządzania w przedsiębiorstwie. Analiza wewnętrzna jest wykonywana w sposób bardziej szczegółowy i zajmuje się wybranymi obszarami działalności przedsiębiorstwa. Zawiera ona analizę podstawowych sprawozdań finansowych bilansu i rachunku wyników oraz ocenę kondycji finansowej i czynników ją determinujących11. Kolejne kryterium, które przedstawię to czas, którego dotyczą analizy: analiza retrospektywna, analiza bieżąca, analiza prospektywna. Przedmiotem analizy retrospektywnej są zjawiska i procesy, które działy się w przeszłości. Polega ona na ocenie racjonalności minionych działań gospodarczych oraz weryfikacji słuszności podjętych wcześniej decyzji. Wyznacz punkt wyjścia dla przyszłych zamierzeń. Analiza bieżąca zwana także operatywną zajmuje się wybranym wąskim odcinkiem działalności przedsiębiorstwa. Może również stać się przedmiotem wnikliwego i szczegółowego badania. Ma na celu teraźniejszą ocenę zadań. Analizę bieżącą prowadzi się w trakcie realizacji określonych zadań i procesów12. Analiza prospektywna skierowana jest na przyszłość. Posługuje się ona rachunkiem ekonomicznym, traktowanym jako sposób wyboru najlepszych rozwiązań ze zbioru różnych wariantów. Ze względu na przyjętą metodę badań rozróżnia się13: 11 Tamże. 16. J. Duraj, Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1993, s. 14. M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa 2000, s. 15. 12 13 11 analizę funkcjonalną, analizę kompleksową, analizę decyzyjną. Analiza funkcjonalna polega na badaniu działalności przedsiębiorstwa w podziale na części planu techniczno – ekonomicznego oraz na działy sprawozdawczości rzeczowej i finansowej lub poszczególnych funkcji czy służb 14. Szybkie i kompleksowe opracowanie tej analizy, możliwość dostrzeżenia w pewnym stopniu zmniejsza niedoskonałości. Analizę funkcjonalną przeprowadza jednocześnie wiele osób, co umożliwia skrócenie czasu jej wykonywania. Analiza kompleksowa zajmuje się całościowym badaniem danego przedmiotu lub podmiotu. Dostarcza informacji o zjawiskach gospodarczych, które przedstawione są za pomocą wskaźników oraz zależności, jakie występują pomiędzy nimi. Analiza decyzyjna nastawiona jest głównie na problemowe i szczegółowe badania. Polega na grupowaniu zjawisk dotyczących określonej decyzji. Przy tej analizie bardzo ważna jest znajomość nowoczesnych technik obliczeniowych. Ostatni podział analizy to podział ze względu na stopień szczegółowości badań. Wyróżniamy: analizę ogólną, analizę szczegółową. Analiza ogólna dotyczy oceny całokształtu działalności przedsiębiorstwa i do badania wykorzystuje wąską grupę odpowiednio dobranych wskaźników syntetycznych. Jest ona przydatna szczególnie do ogólnej oceny działalności przedsiębiorstwa, ponieważ brak w niej badań wzajemnych zależności występujących między zjawiskami gospodarczymi. Analiza ogólna może obejmować badanie poziomu i dynamiki rentowności sprzedaży oraz udziału przedsiębiorstwa na danym rynku. Analiza szczegółowa zajmuje się badaniem określonego problemu działalności przedsiębiorstwa w sposób dokładny i szczegółowy za pomocą wskaźników umożliwiających dostrzeżenie zależności przyczynowo – skutkowych miedzy badanymi zjawiskami. Przykładem tej analizy może być ocena wpływu zmian stawek amortyzacji na produktywność środków trwałych. 14 J. Duraj, Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1993, s. 15. 12 1.3 Źródła informacji do oceny finansowej Wyniki analizy finansowej uzależnione są w dużym stopniu od materiałów źródłowych. Możemy wyszczególnić trzy podstawowe grupy informacji wykorzystywanych dla potrzeb analizy finansowej15: 1. Ze względu na źródła pozyskania: wewnętrzne – zawierające dane o przedsiębiorstwie, zewnętrzne – informujące o otoczeniu przedsiębiorstwa. 2. Ze względu na sposób uzyskania: pierwotne – nieprzetworzone, gromadzone dla określonych problemów decyzyjnych, wtórne – przetworzone, opracowane przez innych. 3. Ze względu na charakter podejmowania decyzji: operacyjne – dla rutynowych i powtarzających się problemów, strategiczne – dla podejmowania decyzji o dłuższym niż operatywny horyzoncie czasowym Do podstawowych źródeł oceny przyszłej i bieżącej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa wymagane są raporty finansowe w postaci: rachunku zysków i strat, bilansu firmy, sprawozdania z przepływu środków pieniężnych. Do pozostałych sprawozdań finansowych potrzebnych do oceny finansowej przedsiębiorstwa należy: pozostała sprawozdawczość sporządzana głównie na rzecz GUS (np. o stanie i ruchu środków trwałych). księgi rachunkowe przedsiębiorstwa, szczególnie zestawienia obrotów i sald na kontach syntetycznych 15 dokumenty dotyczące różnych obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa Z. Leszczyński, A. Skowronek – Mielczarek, Analiza ekonomiczno – finansowa firmy, Difin, Warszawa 2000, s. 19 13 oświadczenia podatkowe, sprawozdania i wnioski pokontrolne, wyniki inwentaryzacji, plany gospodarcze przedsiębiorstw, ich programy rozwojowe, wykonywane wcześniej bieżące analizy odcinkowe i okresowe, rozmowy i dyskusje z przedstawicielami kadry kierowniczej, informacje zewnętrzne dotyczące otoczenia przedsiębiorstwa pochodzące ze źródeł: GUS i WUS, publikacje w prasie fachowej, wyniki prowadzonej analizy rynku, itp.16 Bardzo ważny jest dobór i weryfikacja materiałów źródłowych, ponieważ są jednymi z podstawowych elementów mówiących o jakości przeprowadzonej analizy. Zły i niekompletny dobór materiałów może stać się przyczyną błędnych ustaleń, co może spowodować podjęcie nieskutecznego działania. Informacje do sporządzania analizy powinny dotyczyć kilku okresów, ponieważ wtedy będzie zachowany warunek porównawczy badanych zjawisk oraz będzie istniała możliwość określenia tendencji rozwoju poszczególnych zjawisk. 1.3.1 Rachunek zysków i strat Głównym celem rachunku zysku i strat jest zestawienie poszczególnych rodzajów przychodów uzyskiwanych przez osobę prawną według źródeł ich powstawania oraz elementów składających się na koszty uzyskania przychodów, strat związanych z prowadzeniem działalności, a także obciążeń podatkowych. Końcowym rezultatem przeprowadzonego rachunku zysków i strat jest ujawnienie zysku lub straty, która wykazana jest w bilansie. Główny nacisk w rachunku nakłada się na oddzielenie działalności gospodarczej, która stanowi podstawę funkcjonowania przedsiębiorstwa od sytuacji wyjątkowych, nadzwyczajnych a także w dużej mierze niezależne od samego przedsiębiorstwa. W ramach działalności gospodarczej należy rozgraniczyć działalność operacyjną i finansową. Podstawę takiego rozgraniczenia działalności gospodarczej jest różnorodność form powiązań osoby prawnej z otaczającym go rynkiem. Działalność operacyjna wiąże 16 Z. Leszczyński, A. Skowronek-Mielczarek, Analiza ekonomiczno – finansowa firmy, Difin, Warszawa 2000, s. 20. 14 przedsiębiorstwo z rynkami dóbr materialnych i czynników produkcji – natomiast działalność finansowa z rynkiem finansowym. U podstaw działalności operacyjnej leżą procesy gospodarcze, które są podstawą działań powołanych do tego celu przedsiębiorstw. Jej rezultatem jest sprzedaż towarów, produktów usług i materiałów. Podstawowa działalność operacyjna ma charakter ciągły, powtarzalny w czasie i w określonych cyklach produkcji i sprzedaży. Natomiast pozostała działalność operacyjna charakteryzuje się działaniami okazjonalnymi, występującymi sporadycznie np. sprzedaż majątku trwałego. Prowadzenie działalności operacyjnej wiąże się ściśle z ponoszeniem kosztów np. materiały, surowce, energia, wynagrodzenia, amortyzacja oraz koszty sprzedaży. Działalność finansowa skupia się na kreowaniu przychodów oraz kosztów z tytułu pozyskiwania oraz posiadania kapitału – w tym odsetki od kredytów, obligacji, udziały, akcje oraz udzielnie pożyczek, które winny być zaliczone w działalność inwestycyjną. Działalność inwestycyjna nie znajduje odzwierciedlenia w rachunku zysków i strat. W rachunku zysków i strat wykazuje się zarówno zyski i straty nadzwyczajne jak i obciążenia podatkowe tj. świadczenia przedsiębiorstwa na rzecz podmiotów prawa publicznego. Oprócz podatków obligatoryjnych występują także inne obciążenia wyniku finansowego tj. koszty i straty nie uznawane dla celów podatkowych. W konstrukcji rachunku można wyróżnić trzy szczeble tworzenia wyniku finansowego tj. eksploatacyjny (tzw. operacyjny), finansowy, a także nadzwyczajny. Suma wyniku eksploatacyjnego oraz finansowego jest rezultatem działalności gospodarczej osoby prawnej. Punktem wyjścia w rachunku jest przychód ze sprzedaży (tj. praktyczny przychód netto ze sprzedaży bez uwzględnienia podatków od wartości dodanej, akcyzowego czy też zryczałtowanego) natomiast końcowym rezultatem jest wynik finansowy netto. Zadaniem rachunku zysku i strat jest wykazanie, w jakim stopniu wynik finansowy jest zależny od działalności operacyjnej, a w jakim warunkowany jest przez przychody i koszty finansowe, sytuacje nadzwyczajne oraz obciążenia podatkiem dochodowym. W oparciu o ustawę o rachunkowości wykazuje się dwa sposoby prezentacji rachunku zysku i strat : dwustronny (scalony) oraz szeregowy (łańcuchowy). W rachunku dwustronnym oddzielnie wskazuje się koszty (po lewej stronie 15 zestawienia) i oddzielnie przychody (po prawej stronie). Natomiast w rachunku szeregowym przychody i koszty uporządkowane są kolejno w jednym ciągu. Uzyskiwanie dodatniego wyniku ze sprzedaży przez osobę prawną oznacza pozytywną rentowność podstawowej działalności operacyjnej, produkty wytwarzane przez przedsiębiorstwo znajdują nabywców, a ono posiada określoną pozycję na rynku. Wypracowanie zysku netto przez przedsiębiorstwo wskazuje, iż jest ono rentowne przy uwzględnieniu innych poza podstawową działalnością operacyjną czynników takich jak: pozostała działalność operacyjna, przychody i koszty finansowe, straty i zyski nadzwyczajne, podatek dochodowy a także inne obligatoryjne obciążenia wyniku finansowego. Informacja o osiągniętym zysku netto jest bardzo ważną informacją dla właścicieli oraz inwestorów, ponieważ stanowi ona podstawę do określenia stopy zwrotu z kapitału, a także wskazuje na możliwości wypłaty dywidend. Rachunek zysków i strat może być sporządzony w wersji porównawczej lub kalkulacyjnej. Wersja porównawcza różni się od wersji kalkulacyjnej odmiennym sposobem rozliczenia kosztów działalności operacyjnej tj. traktuje koszty działalności operacyjnej jak jedną zbiorową pozycję, w której wyodrębnia się poszczególne rodzaje kosztów w układzie rodzajowym np. wartość sprzedanych towarów i materiałów, koszty zużycia usług obcych, surowców, materiałów, amortyzacji oraz wynagrodzeń. Natomiast w rachunku kalkulacyjnym koszty związane z podstawową działalnością operacyjną podlegają rozdzieleniu na koszty sprzedanych towarów i produktów, koszty sprzedaży i koszty ogólnego zarządu. W praktyce rachunek zysków i strat jest uzupełniany o dane dotyczące podziału zysku netto lub też sposobu pokrycia straty netto. Część firm sporządza też sprawozdanie z podziału zysku, które jest wykorzystywane przy zatwierdzaniu sprawozdań finansowych i podejmowaniu decyzji o podziale zysku. 16 Tabela 1 Układ rachunku zysków i strat w wariancie porównawczym (Wersja I) KOSZTY I STRATY A. Koszty działalności operacyjnej I. Wartość sprzedanych towarów i materiałów II. Zużycie materiałów i energii III. Usługi obce IV. Podatki i opłaty V. Wynagrodzenia VI. Świadczenia na rzecz pracowników VII. Amortyzacja VIII. Pozostałe B. Zysk ze sprzedaży C. Pozostałe koszty operacyjne I. Wartość sprzedanych składników majątku trwałego II. Pozostałe koszty operacyjne PRZYCHODY I ZYSKI A. Przychody ze sprzedaży i zrównane z nimi I. Przychód ze sprzedaży produktów II. Zmiana stanu produktów (zwiększenie – wartość dodatnia zmniejszenie – wartość ujemna) III. Przychód ze sprzedaży towarów i materiałów IV. Koszt wytworzenia świadczeń na własne potrzeby jednostki B. Strata ze sprzedaży C. Pozostałe przychody operacyjne I. Przychody ze sprzedaży składników majątku trwałego II. Dotacje II. Pozostałe przychody operacyjne D. Strata na działalności operacyjnej D. Zysk na działalności operacyjnej E. Przychody finansowe E. Koszty finansowe I. Dywidendy z tytułu udziałów I. Odpisy aktualizujące wartość II. Odsetki uzyskane finansowego majątku trwałego oraz III. Pozostałe krótkoterminowych papierów wartościowych II. Odsetki do zapłacenia III. Pozostałe F. Strata brutto na działalności 17 F. Zysk brutto na działalności Gospodarczej G. Straty nadzwyczajne H. Zysk brutto I. Obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego I. Podatek dochodowy II. Inne obowiązkowe obciążenia J. Zysk netto gospodarczej G. Zyski nadzwyczajne H. Strata brutto I. Strata netto ŹRÓDŁO: Z. Kołaczyk, Rachunkowość przedsiębiorstw, Wyd. eMPi2 Poznań 1997, s. 97. Tabela 2 Układ rachunku zysków i strat w wariancie porównawczym (Wersja II) 18 WYSZCZEGÓLNIENIE ROK ROK UBIEGŁY SPRAWOZD AWCZY A. Przychody ze sprzedaży i zrównane z nimi I. Przychód ze sprzedaży produktów II. Zmiana stanu produktów III. Przychód ze sprzedaży towarów i materiałów IV. Koszt wytworzenia świadczeń na własne potrzeby Jednostki B. Koszty działalności operacyjnej I. Wartość sprzedanych towarów i materiałów II. Zużycie materiałów i energii III. Usługi obce IV. Podatki i opłaty V. Wynagrodzenia VI. Świadczenia na rzecz pracowników VII. Amortyzacja VIII. Pozostałe C. Zysk (strata) ze sprzedaży (A–B) D. Pozostałe przychody operacyjne I. Przychody ze sprzedaży składników majątku trwałego II. Dotacje III. Pozostałe przychody operacyjne E. Pozostałe koszty operacyjne I. Wartość sprzedanych składników majątku trwałego II. Pozostałe koszty operacyjne F. Zysk (strata) na działalności operacyjnej (C+D–E) G. Przychody finansowe I. Dywidendy z tytułu udziałów II. Odsetki uzyskane III. Pozostałe H. Koszty finansowe I. Odpisy aktualizujące wartość finansowego majątku trwałego oraz krótkoterminowych papierów wartościowych II. Odsetki do zapłacenia III. Pozostałe I. Zysk (strata) brutto na działalności gospodarczej (F+G-H) J. Zyski nadzwyczajne K. Straty nadzwyczajne L. Zysk (strata) brutto (I+J-K) M. Obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego I. Podatek dochodowy II. Pozostałe obowiązkowe obciążenia N. Zysk (strata) netto (L-M) ŻRÓDŁO: Z. Kołaczyk, Rachunkowość przedsiębiorstw, Wyd. eMPi2, Poznań 1997, s.98. 19 1.3.2 Bilans Bilans przedsiębiorstwa jest sprawozdaniem statystycznym, które zawiera poszczególne składniki majątku przedsiębiorstwa oraz źródła jego finansowania. Sporządzany jest na określony dzień (zwany moment bilansowym), przedstawia, więc stan zasobów będących w posiadaniu firmy. Uznany on został jako podstawowe sprawozdanie finansowe. W sposób uproszczony przedstawia to poniższe zestawienie: Tabela 3 Uproszczone zestawienie bilansu AKTYWA PASYWA MAJĄTEK TRWAŁY KAPITAŁ WŁASNY REZERWY MAJĄTEK OBROTOWY ZOBOWIĄZANIA DŁUGOTERMINOWE ROZLICZENIA MIĘDZYOKRSOWE ZOBOWIĄZANIA KRÓTKOTERMINOWE CZYNNE ROZLICZENIA MIĘDZYOKRSOWE BIERNE PRZYCHODY PRZYSZŁYCH OKRESÓW AKTYWA OGÓŁEM PASYWA OGÓŁEM ŹRÓDŁO: Opracowanie własne Za szczególną cechę bilansu można uznać, że wykazany stan końcowy staje się równocześnie stanem początkowym w bilansie otwarcia w następnym okresie obrachunkowym. Układ bilans prezentuje tabela 4: Tabela 4 20 Struktura bilansu AKTYWA PASYWA A. Majątek trwały I. Wartości niematerialne i prawne 1. Koszty organizacji poniesione przy założeniu lub późniejszym rozszerzeniu spółki akcyjnej 2. Koszty prac rozwojowych 3. Wartość firmy 4. Inne wartości niematerialne i prawne 5. Zaliczki na poczet wartości niematerialnych i prawnych II. Rzeczowy majątek trwały 1. Grunty własne 2. Budynki i budowle 3. Urządzenia techniczne i maszyny 4. Środki transportu 5. Pozostałe środki trwałe 6. Inwestycje rozpoczęte 7. Zaliczki na poczet inwestycji III. Finansowy majątek trwały 1. Udziały i akcje 2. Papiery wartościowe 3. Udzielone pożyczki długoterminowe 4. Inne składniki majątku trwałego IV. Należności długoterminowe B. Majątek obrotowy I. Zapasy 1. Materiały 2. Półprodukty i produkty w toku 3. Produkty gotowe 4. Towary 5. Zaliczki na poczet dostaw II. Należności i roszczenia 1. Należności z tytułu dostaw i usług 2. Należności z tytułu podatków 3. Należności wewnątrzzakładowe 4. Pozostałe należności 5. Należności sądowe III. Papiery wartościowe przeznaczone do obrotu 1. Udziały lub akcje własne do zbycia 2. Inne papiery wartościowe IV. Środki pieniężne 1. Środki pieniężne w kasie 2. Środki pieniężne w banku 3. Inne środki pieniężne (weksle, czeki) C. Rozliczenia międzyokresowe 1.Czynne rozliczenia międzyokresowe 2. Inne rozliczenia międzyokresowe A. Kapitał (fundusz) własny I. Kapitał (fundusz) podstawowy II. Należne, lecz nie wniesione wkłady na poczet kapitału podstawowego (wielkość ujemna) III. Kapitał (fundusz) zapasowy 1. Ze sprzedaży akcji powyżej ich wartości nominalnej 2. Tworzony ustawowo 3. Tworzony zgodnie ze statutem lub umową 4. Z dopłat wspólników 5. Inny IV. Kapitał (fundusz) rezerwowy z aktualizacji wyceny V. Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe VI. Nie podzielony wynik z lat ubiegłych 1. Zysk (wielkość dodatnia) 2. Strata (wielkość ujemna) VII. Wynik finansowy netto roku obrotowego 1. Zysk netto (wielkość dodatnia) 2. Strata netto (wielkość ujemna) 3. Odpisy z wyniku finansowego bieżącego roku obrotowego B. Rezerwy 1. Rezerwy na podatek dochodowy 2. Pozostałe rezerwy C. Zobowiązania długoterminowe 1. Długoterminowe pożyczki, obligacje i inne papiery wartościowe 2. Długoterminowe kredyty bankowe 3. Pozostałe zobowiązania długoterminowe D. Zobowiązania krótkoterminowe i fundusze specjalne I. Zobowiązania krótkoterminowe 1. Pożyczki, obligacje i papiery wartościowe 2. Kredyty bankowe 3. Zaliczki otrzymane na poczet dostaw 4. Zobowiązania z tytułu dostaw 5. Zobowiązania wekslowe 6. Zobowiązania z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń społecznych 7.Zobowiązania z tytułu wynagrodzeń 8.Zobowiązania wewnątrzzakładowe 9. Pozostałe zobowiązania krótkoterminowe II. Fundusze specjalne E. Rozliczenia międzyokresowe i 21 przychody przyszłych okresów 1. Bierne rozliczenia międzyokresowe 2. Przychody przyszłych okresów SUMA PASYWÓW SUMA AKTYWÓW ŹRÓDŁO: Z. Kołaczyk – „Rachunkowość przedsiębiorstw”, Wydawnictwo eMPi2, Poznań1997, s.94. W polskiej praktyce księgowej majątek przedsiębiorstwa przyjęto nazywać „aktywami”, a źródła finansowania tego majątku „pasywami”. Aktywa wykazane są po lewej stronie bilansu natomiast pasywa, po jego prawej stronie. Zarówno strona aktywów jak i pasywów są uporządkowane w pewien sposób, aktywa według stopnia płynności, tzn. możliwości zamiany poszczególnych składników majątku na środki pieniężne, pasywa według terminu wymagalności. System podwójnego zapisu księgowego, na którym opiera się konta, sprawia, że dla każdego składnika pasywów, tworzy się korespondujący z nim składnik aktywów17. Aktywa to różnego rodzaju składniki majątkowe, różniące się między sobą postacią, cechami fizycznymi i użytkowymi, okresem eksploatacji i stopniem zużycia. Zasób majątku zależy od charakteru i rozmiarów działalności podmiotu gospodarczego. W aktywach figurują składniki majątku, które przedstawiają wartość gospodarczą18. Natomiast pasywa są to zobowiązania spółki wobec właścicieli, którzy zainwestowali w tę spółkę pieniądze kupując jej akcje oraz wobec jej wierzycieli. Udzielają one odpowiedzi na pytanie: kto, w jakim charakterze i w jakiej wysokości ma prawo do majątku firmy. Pasywa to kapitał własny i obcy. J. Ellis, D. Williams, Strategia przedsiębiorstwa a analiza finansowa, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997, s. 162. 18 A. Malewicz, Rachunkowość i finanse, Polska Fundacja Promocji Kadr, Bytom 1999, s. 27. 17 22 1.3.3 SPRAWOZDANIE Z PRZEPŁYWU ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych jest obowiązkowym dokumentem finansowym sporządzanym od roku 1995 w tych firmach, które mają obowiązek badania i ogłaszania sprawozdań finansowych. Obowiązek ten dotyczy banków, ubezpieczycieli, spółek akcyjnych oraz pozostałych jednostek, które w poprzedzającym roku obrotowym, za który sporządzono sprawozdanie finansowe, osiągnęły lub przekroczyły granicę dwóch z trzech następujących wielkości 19: - średnioroczne zatrudnienie – 50 osób, - suma bilansowa – 1 mln EURO, - przychód netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finansowych, – 3 mln EURO. Pozostałe firmy nie są zobowiązane do sporządzania tego dokumentu, choć mogą to zrobić na własne potrzeby. Omawiane sprawozdanie odzwierciedla przepływy gotówkowe w trzech podstawowych obszarach działalności przedsiębiorstwa, tj. obszarze: - operacyjnym, - inwestycyjnym, - finansowym. Celem opracowania analizy sprawozdań z przepływu środków pieniężnych jest pełniejsza charakterystyka sytuacji finansowej, a szczególnie zyskowności i zdolności płatniczej. Bilans oraz rachunek zysków i strat nie zawsze odzwierciedlają realne przepływy gotówki, natomiast rachunek przepływów środków pieniężnych pokazuje efekty funkcjonowania przedsiębiorstwa właśnie bazujące na krążeniu pieniądza w firmie, na zmianach zasobów gotówkowych będących w jej dyspozycji. Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych zawiera informacje jakościowo różne od zawartych w bilansie oraz rachunku wyników. Są to przede wszystkim wartości pieniężne, odzwierciedlające wpływy i wypływy gotówki z przedsiębiorstwa. Co daje nam obraz finansowy firmy. Zestawienie przepływu środków pieniężnych sporządza się o różnym horyzoncie czasowym: - miesięcznym, - kwartalnym, 23 - półrocznym, - rocznym. Sprawozdanie to udziela nam odpowiedzi na kilka ważnych pytań z zakresu zarządzania finansami firmy. A mianowicie: - jakie obszary działalności generują najwięcej środków pieniężnych, a jakie je najbardziej wchłaniają ? - czy działalność finansowa jest w drodze podwyższenia kapitałów własnych, czy też zaciągnięcia kredytów i pożyczek ? Układ sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych przedstawia poniższa tabela 5: Z. Leszczyński, A. Skowronek – Mielczarek , Analiza ekonomiczno – finansowa firmy, Difin, Warszawa 2000, s.80. 19 24 Tabela 5 Układ sprawozdania z przepływu środków pieniężnych WYSZCZEGÓLNIENIE A. Przepływy środków pieniężnych z działalności operacyjnej I. Wynik finansowy netto (zysk – strata) II. Korekty o pozycje: 1. Amortyzacja 2. Zyski (straty) z tytułu różnic kursowych 3. Odsetki i dywidendy otrzymane i zapłacone 4. Rezerwy z należności 5. Inne rezerwy 6. Podatek dochodowy od zysku brutto 7. Podatek dochodowy zapłacony 8. Wynik na sprzedaży i likwidacji składników działalności inwestycyjnej 9. Zmiana stanu zapasów 10. Zmiana stanu należności i roszczeń 11. Zmiana stanu zobowiązań krótkoterminowych 12. Zmiana stanu rozliczeń międzyokresowych 13. Zmiana stanu przychodów przyszłych okresów 14. Pozostałe pozycje III. Środki pieniężne netto z działalności operacyjnej (I +/- II) B. Przepływy środków pieniężnych z działalności inwestycyjnej I. Nabycie (sprzedaż) wartości niematerialnych i prawnych II. Nabycie (sprzedaż) składników rzeczowego majątku trwałego III. Nabycie (sprzedaż) akcji i udziałów w jednostkach zależnych IV. Nabycie (sprzedaż) akcji i udziałów w jednostkach stowarzyszeniowych V. Nabycie (sprzedaż) innych akcji, udziałów i papierów wartościowych VI. Udzielone (zwrócone) pożyczki VII. Otrzymane (zwrócone) dywidendy VIII. Otrzymane (zwrócone) odsetki IX. Pozostałe pozycje X. Środki pieniężne netto z działalności inwestycyjnej (I +/- II +/-III +/- IV +/- V +/- VI +/- VII +/- VIII +/- IX) C. Przepływy środków pieniężnych z działalności finansowej I. Zaciągnięcie (spłata) długoterminowych kredytów bankowych II. Zaciągnięcie (spłata) długoterminowych pożyczek, emisja (wykup obligacji lub innych papierów wartościowych III. Zaciągnięcie (spłata) krótkoterminowych kredytów bankowych IV. Zaciągnięcie (spłata) krótkoterminowych pożyczek, emisja (wykup) obligacji lub innych papierów wartościowych V. Płatności dywidend i innych wypłat na rzecz właścicieli VI. Płatności zobowiązań z tytułu umów leasingu finansowego VII. Wpływy z emisji akcji i udziałów oraz dopłat do kapitału VIII. Zapłacone (zwrócone) odsetki IX. Pozostałe pozycje X. Środki pieniężne netto z działalności finansowej (I +/- II +/- III +/- IV +/- V +/- VI +/- VII +/- VIII +/- IX) D. Zmiana stanu środków pieniężnych netto (III A +/- X B +/- X C) E. Środki pieniężne na początek roku obrotowego F. Środki pieniężne na koniec roku obrotowego (D + E) KWOTA ŹRÓDŁO: J. Gajdka, E. Walińska – „Zarządzanie finansowe”, F. R. R. w P., Warszawa 1998, s.185 25 ROZDZIAŁ II ANALIZA WSKAŹNIKOWA JAKO METODA OCENY DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA 2.1. Wstępna analiza bilansu Wstępna analiza bilansu przeprowadzana jest w ujęciu statycznym i dynamicznym. Analiza w ujęciu stycznym zajmuje się badaniem struktury majątku przedsiębiorstwa i źródeł jego finansowania w wybranym momencie. Natomiast analiza w ujęciu dynamicznym zajmuję się również oceną kierunku zmian tej struktury oraz dynamiki poszczególnych elementów aktywów i pasywów poprzez porównanie danych z kilku kolejnych lat. Wstępna analiza bilansu zajmuje się badaniem: - struktury majątkowej na podstawie wskaźników struktury aktywów, - struktury kapitałowej, poprzez ustalenie wskaźników struktury pasywów, - struktury kapitałowo – majątkowej. Do przeprowadzenia wstępnej analizy bilansu w ujęciu dynamicznym potrzebne są następujące mierniki: - wskaźniki dynamiki, które określają kierunek i stopień zmian poszczególnych elementów bilansu, w porównaniu do ich poziomu w bilansach wcześniejszych, - wskaźniki struktury, które wskazują na udział poszczególnych pozycji majątku i źródeł ich finansowania w ogólnych ich wielkościach. Struktura majątku w przedsiębiorstwie Struktura majątkowa informuje o sposobie zaangażowania kapitału przedsiębiorstwa. W badaniu tej struktury podstawowe znaczenie mają wskaźniki 26 wyposażenia przedsiębiorstwa w określone środki gospodarcze. Najważniejsze z nich to wskaźniki wyposażenia przedsiębiorstwa w trwałe i obrotowe składniki majątku. Udział trwałych składników w majątku przedsiębiorstwa w sposób istotny zależy od rodzaju branży. Udział ten pozostaje w bezpośrednim związku z kwotą osiąganych przez przedsiębiorstwo przychodów. Im większy jest udział trwałych składników majątku w jego strukturze, tym mniejsza jest zdolność przedsiębiorstwa do wypracowania przychodu20. Wskaźniki wyposażenia przedsiębiorstwa w środki gospodarcze21: 1. Udział trwałych składników majątku w aktywach ogółem = Error! 2. Udział rzeczowych składników majątku w aktywach ogółem = Error! 3. Udział niematerialnych składników majątku w aktywach ogółem = Error! 4. Udział majątku obrotowego w aktywach ogółem=Error! 5. Udział zapasów w aktywach ogółem = Error! 6. Udział należności w aktywach ogółem = Error! 7. Udział środków pieniężnych w aktywach ogółem=Error! 8. Udział krótkoterminowych papierów wartościowych w aktywach ogółem = Error!x100% H. Błoch, Controlling, Rachunkowość zarządcza, CIM, Warszawa 1992, s. 37. M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa 2000, s. 52. 20 21 27 Struktura kapitału w przedsiębiorstwie W badaniu struktury kapitałów (pasywów) podstawowe znaczenie mają wskaźniki wyposażenia przedsiębiorstwa w kapitały własne i obciążenia kapitałami obcymi. Wskaźniki wyposażenia przedsiębiorstwa w kapitały własne i obciążenia kapitałami obcymi: 1. Wyposażenie przedsiębiorstwa w kapitały własne = Error! 2. Obciążenie przedsiębiorstwa zobowiązaniami długoterminowymi = Error! 3. Wyposażenie przedsiębiorstwa w kapitał stały = Error! 4. Obciążenie przedsiębiorstwa kredytem krótkoterminowym = Error! 5. Obciążenie przedsiębiorstwa zobowiązaniami bieżącymi = Error! Pionową strukturę kapitałów finansujących majątek przedsiębiorstwa można właściwie ustalić posługując się wskaźnikami wyposażenia przedsiębiorstwa w kapitał własny oraz wskaźnikami obciążenia zobowiązaniami długoterminowymi i krótkoterminowymi. Struktura kapitałowo – majątkowa w przedsiębiorstwie Przy wstępnej analizie bilansu występują również powiązania poziome pomiędzy poszczególnymi pozycjami aktywów i pasywów. Analiza ta pozwala na określenie poprawności zastosowania źródeł finansowania oraz ewentualnych rozbieżności sytuacji faktycznej przedsiębiorstwa w stosunku do zaleceń teorii w zakresie kształtowania struktury bilansu. 28 Na początku tej analizy trzeba ustalić udział kapitału własnego w finansowaniu majątku trwałego przedsiębiorstwa. Udział ten ustala się według poniższej relacji 22: Wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem własnym=Error! x 100% Wskaźnik ten pokazuje, w jakiej części majątek trwały jest finansowany kapitałem własnym. Według „złotej reguły bilansowania” majątek trwały powinien być w całości, a jeszcze lepiej z pewną nadwyżką, finansowany kapitałem stałym, tj. sumą kapitału własnego i zadłużenia długoterminowego. Bardziej konserwatywna odmiana tej reguły wymaga finansowania majątku trwałego w całości kapitałem własnym. W takim przypadku wartość wskaźnika wynosiłaby 1,0. Z reguły kapitał własny finansuje całość majątku trwałego i część majątku obrotowego. Typowa wartość tego wskaźnika zawiera się w przedziale 1,0 – 1,523. Stopień pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym można wyrazić poniższą relacją: Wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym = Error! x 100% Jeśli w przedsiębiorstwie jest prawidłowo prowadzona polityka finansowa to kwota kapitałów stałych powinna przekraczać wartość majątku trwałego o bardzo niskim stopniu płynności finansowej, zapewniając także pewne pokrycie tymi kapitałami środków obrotowych. W przeciwnym wypadku przedsiębiorstwo może bardzo łatwo stanąć w obliczu niemożności bieżącego regulowania zobowiązań płatniczych. Pozostałe środki obrotowe finansowane są kapitałami krótkoterminowymi (zobowiązaniami i kredytami). Stopień tego finansowania określa poniższa relacja: Wskaźnik pokrycia kapitałami krótkoterminowymi majątku obrotowego = Error! x 100% M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa 2000, s. 53. 23 M. Nowak, Praktyczna Ocena kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Metody i ograniczenia, FRR w Polsce, Warszawa 1998,s. 131. 22 29 Jeśli kapitał krótkoterminowy w pełni pokrywa majątek obrotowy, wówczas zachowana jest złota reguła bilansowania w stosunku do obrotowych składników majątku. W tym przypadku stwierdza się, że z uwagi na krótki czas związania, mogą być one finansowane z krótkoterminowego kapitału obcego. Przestrzeganie wyżej wymienionych reguł finansowania sprzyja utrzymaniu równowagi finansowej przedsiębiorstwa, warunkującej bieżącą i przyszłą jego egzystencję. 2.2 Wstępna analiza rachunku wyników Wstępna analiza rachunku wyników obejmuje24: - ustalenie i ocenę zmian w wielkościach strumieni pieniężnych reprezentujących przychody ze sprzedaży, koszty, wynik finansowy i inne wielkości ekonomiczne w kolejnych latach badanego okresu, - badanie relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi wielkościami ekonomicznymi w rachunku wyników. Analiza dynamiki danych analitycznego rachunku zysków i strat pozwala ustalić ogólne źródła osiągniętego wyniku finansowego przedsiębiorstwa. W przypadku wzrostu bądź spadku zysku netto wiąże się, bowiem ze zmianami poszczególnych elementów wyniku finansowego oraz czynników na nie oddziałujących. Na przykład wzrost zysku na działalności operacyjnej wynika głównie z wyższej dynamiki przychodów ze sprzedaży niż kosztów ich uzyskania, zysku brutto – z korzystnego salda przychodów i kosztów finansowych, zaś zysku netto – z wysokości obowiązkowych obciążeń zysku. Odchylenia ujemne tych wskaźników mogą być źródłem zmniejszenia zysku netto bądź powstania straty. Ocena struktury analitycznego rachunku zysków i strat polega na ustaleniu udziału poszczególnych jego składników w ogólnej wielkości przychodów ze sprzedaży. 30 2.3 Zasady analizy wskaźnikowej Rozwinięciem wstępnej analizy podstawowych dokumentów finansowych, dających ogólny obraz sytuacji finansowej przedsiębiorstwa jest analiza wskaźnikowa. Jest ona jednym z podstawowych elementów analizy finansowej. Przedmiotem badania analizy wskaźnikowej są relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi elementami bilansu, w przekroju pionowym i poziomym oraz rachunku wyników. Dla tego celu konstruuje się różnego rodzaju wskaźniki posługujące się danymi opartymi na sprawozdaniach finansowych. Analiza wskaźnikowa (Ratio Analysis) obejmuje następujące etapy badań25: - wybór dziedziny działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, która ma być przedmiotem oceny, - dobór wskaźników i współczynników ekonomicznych reprezentatywnych dla badanej dziedziny, - weryfikację wskaźników i współczynników, - skorygowanie sposobu mierzenia wskaźnika i współczynnika lub ustalenie dodatkowych wskaźników i współczynników, pozwalających uzyskać dokładny i obiektywny obraz analizowanych zjawisk, - obliczenie wskaźnika i/lub współczynnika na podstawie zweryfikowanych mierników oraz postawienie diagnozy i sformułowanie decyzji. Wskaźniki finansowe konstruowane i klasyfikowane mogą być w różny sposób. Na świecie jak i w naszym kraju najszersze zastosowane zyskała poniżej przedstawiona klasyfikacja26: - wskaźniki płynności, - wskaźniki zadłużenia i obsługi długu, - wskaźniki efektywności (wykorzystania) aktywów, - wskaźniki rentowności (zyskowności), - wskaźniki reakcji rynkowej. W analizie wskaźnikowej największą rolę odgrywa analiza porównawcza oraz analiza trendu27. M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa 2000, s. 68. 25 J. Duraj, Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1993, s.16. 26 J. . Gajdka, E. Walińska, Zarządzanie finansowe, F. R. R. w P., Warszawa 1998, s. 303. 27 Tamże, s.203. 24 31 Analiza porównawcza polega na wyliczeniu wskaźników na podstawie sprawozdań finansowych (lub innych danych, jeżeli są one powszechnie dostępne) i porównywaniu ich z wartością wskaźników uzyskiwanych przez inne podmioty w tej samej branży lub porównywanie ze średnimi branżowymi. Analiza trendu natomiast polega na porównywaniu wartości wskaźników uzyskiwanych w kolejnych okresach przez badany podmiot. Analiza taka dokonywana jest zarówno w okresach obejmujących kilka lub kilkanaście lat, jak również w układzie horyzontalnym obejmującym następujące po sobie lata. Analiza wskaźnikowa pozwala nam w szybki i efektywny sposób uzyskać wgląd w funkcjonowanie firmy. 2.3.1 Wskaźniki płynności Wskaźniki płynności finansowej wyrażają zdolność do upłynnienia aktywów, to znaczy mierzą zdolność podmiotu do wywiązania się ze zobowiązań, które ciążą na nim w najbliższym okresie (do1 roku). W praktyce do oceny płynności finansowej firmy wykorzystuje się wskaźniki28: - bieżącej płynności, - podwyższonej płynności – szybki. Wskaźnik bieżącej płynności (current ratio) Wskaźnik ten mierzy stopień pokrycia zobowiązań bieżących bieżącymi aktywami. WBP = Error! Aktywa bieżące to składniki majątkowe, które we względnie krótkim okresie mogą być zamienione na gotówkę. Zobowiązania bieżące (krótkoterminowe) natomiast powinny być we względnie krótkim okresie spłacone. Poziom wskaźnika bieżącej płynności zależy od szeregu czynników, wśród których najistotniejsze to: 28 Tamże, s. 205. 32 specyfika branży, zmieniające się warunki otoczenia oraz przyjęta przez firmę strategia finansowania (m.in. cykl inkasa należności i regulowania zobowiązań). Optymalny poziom wskaźnika, dający realne zapewnienie spłaty zobowiązań, powinien utrzymywać się w granicach od 1,5 do 2,0.Jeśli wskaźnik spadnie poniżej 1,2 będziemy mieli styczność z zagrożeniem bezpieczeństwa finansowego firmy. Wskaźnik podwyższonej płynności – szybki (quick ratio) Wskaźnik ten odnosi aktywa najbardziej płynne do bieżących (krótkoterminonowych) zobowiązań. WPP = Error! Wskaźnik określa zdolność firmy do regulowania swoich zobowiązań najbardziej płynnym majątkiem obrotowym tj. środkami pieniężnymi, należnościami i krótkoterminowymi papierami wartościowymi. Wartość wskaźnika płynności szybkiej powinna kształtować się w okolicach jedności, jednak jest to poziom idealny, rzadko spotykany w praktyce. Za zadowalające uznaje się wskaźniki, których wartości mieszczą się w przedziale 1-1,2. Z chwilą, gdy wartość wskaźnika płynności przyspieszonej spada poniżej jedności, pojawia się zagrożenie bieżącej zdolności firmy do terminowego regulowania jej zobowiązań. W takiej sytuacji jednostka może szukać pomocy na zewnątrz. Może to oznaczać konieczność zaciągnięcia kredytu, sprzedaży aktywów lub akceptacji stopniowego wzrostu zobowiązań. 2.3.2 Wskaźniki zadłużenia i obsługi długu Za pomocą wskaźników zadłużenia i obsługi długu można badać stan zadłużenia przedsiębiorstwa i określać zdolność przedsiębiorstwa do wywiązywania się z zobowiązań kredytowych. Do oceny zadłużenia oraz obsługi długu wykorzystuje się dwie grupy wskaźników finansowych. Pierwsza grupa oparta jest na danych z bilansu i pozwala ocenić, w jakim stopniu zobowiązania zostały wykorzystana do finansowania aktywów. Druga natomiast opiera się na danych z rachunku wyników i pozwala 33 określić, w jakim stopniu koszty obsługi długu pokryte są przez zyski operacyjne przedsiębiorstwa29. Do wskaźników zadłużenia i obsługi długu najczęściej używanych możemy zaliczyć: - wskaźnik ogólnego zadłużenia, - wskaźnik zadłużenia kapitału własnego, - wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem, - wskaźnik obsługi długu, - wskaźnik obsługi długu strumieniami pieniężnymi. Powyższe wskaźniki dotyczące zadłużenia określają je zarówno w stosunku do majątku firmy, jak i osiąganych przychodów. Relacje odnoszące się do majątku dotyczą zazwyczaj wielkości zadłużenia w danym okresie w stosunku do wszystkich aktywów przedsiębiorstwa lub ich części, na przykład - do składników majątku firmy o w miarę stałej w czasie wartości lub wyłącznie do tej części majątku, która jest finansowana ze środków własnych. Wskaźnik ogólnego zadłużenia (stopa zadłużenia- Debt Ratio) Wskaźnik ten jest relacją wielkości zadłużenia do aktywów ogółem. Obliczany jest według formuły30: WOZ = Error! Wskaźnik ten określa udział środków obcych w finansowaniu działalności przedsiębiorstwa. Wyrażana jest opinia, że każde przedsiębiorstwo posiada swój charakterystyczny poziom wartości tego wskaźnika. Inaczej mówiąc każde przedsiębiorstwo posiada optymalną strukturę kapitału, która zapewnia jej względnie wysoki, stabilny dochód. Wskaźnik ten jest miarą ryzyka działalności przedsiębiorstwa. Im wyższy udział zobowiązań, tym przedsiębiorstwo jest bardziej podatne na niekorzystne zmiany w otoczeniu, np. załamanie popytu. Zbyt wysoki poziom wskaźnika ogólnego zadłużenia może wzbudzać zastrzeżenia, co do wiarygodności finansowej firmy. Według standardów, wskaźnik ten powinien wahać się w przedziale 0,57 – 0,67. 29J. Gajdka, E. Walińska, Zarządzanie finansowe, F. R. R. w P., Warszawa 1998, s.211 34 Wskaźnik zadłużenia kapitału własnego (capital gearing) Wskaźnik zadłużenia kapitału własnego określa stopień zaangażowania kapitału obcego w stosunku do kapitałów własnych. Obliczany jest według wzoru 31: WZKW = Error! Wzrost wskaźnika oznacza większe zaangażowanie obcych źródeł finansowania w stosunku do źródeł własnych, a więc zwiększenie stopnia zadłużenia. Oddziałuje to bezpośrednio na poziom ryzyka finansowego z powodu wyższych rat kapitałowych i odsetek. Wartością graniczną dla małych firm jest proporcja 3:1. Dla firm średnich i dużych wymogi są ostrzejsze - relacja 1:1. Wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem Wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem obliczany jest przez podzielenie sumy zysku przed opodatkowaniem plus odsetki przez kwotę odsetek32: WPZO = Error! Do ustalenia tego wskaźnika przyjmuje się zysk brutto, ponieważ odsetki płacone są kredytodawcy przed odprowadzeniem podatku dochodowego do budżetu. Wskaźnik ten informuje nas ile razy odsetki płacone mieszczą się w zysku, jaki byłby osiągnięty przy sfinansowaniu całości majątku własnymi kapitałami. Zadowalającym poziomem tego wskaźnika jest, jeśli utrzymuje się on w przedziale od 4 – 5, gdyż wówczas skala ryzyka finansowego przy udzieleniu spółce nowych kredytów mieści się w granicach dopuszczalnych. Przedsiębiorstwo będzie w stanie regulować odsetki również w przyszłości nawet w przypadku pewnego zmniejszania zysków33. Tamże, s. 212. M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa 2000, s. 90. 32 W. Bień, Ocena efektywności finansowej Spółek Prawa Handlowego, FINANS – SERVIS, Warszawa 1997, s. 74 33 Tamże, s. 74. 30 31 35 Wskaźnik obsługi długu Wskaźnik obsługi długu uwzględnia nie tylko obciążenia przedsiębiorstwa z tytułu odsetek, ale również z tytułu spłaty raty kapitałowej. Liczony jest według formuły34: WOD = Error!. Do obliczania tego wskaźnika używa się zysku przed uwzględnieniem podatków i odsetek, czyli EBIT. Wskaźnik obsługi długu mówi nam, w jakim stopniu zysk operacyjny przedsiębiorstwa mógłby ulec obniżeniu zanim przedsiębiorstwo nie będzie wstanie spłacić odsetek i raty kapitałowej od zaciągniętego długu. Wskaźnik obsługi długu strumieniami pieniężnymi Wskaźnik obsługi długu strumieniami pieniężnymi jest miarą ukazującą sposób, w jaki Cash Flow z działalności operacyjnej obliczany według uproszczonej formuły umożliwia spłacenie przez przedsiębiorstwo odsetek i raty kapitałowej od zaciągniętego długu35: WODSP = Error! Jeśli wartość wskaźnika jest niższa od średniej branżowej, to przedsiębiorstwo może mieć kłopoty z otrzymaniem nowych kredytów. 2.3.3 Wskaźniki efektywności (wykorzystania) aktywów Kolejna grupa wskaźników finansowych dotyczy efektywności wykorzystania aktywów, przyjmują one także nazwę wskaźników rotacji, obrotu, produktywności. Ukazują one stopień efektywności wykorzystania przez firmę posiadanych zasobów. 34 35 J. Gajdka, E. Walińska, Zarządzanie finansowe, F. R. R. w P., Warszawa 1998, s.213. Tamże, s. 214. 36 Analiza przeprowadzona za pomocą tych wskaźników powinna odpowiedzieć na pytanie, czy ilość aktywów zgromadzonych przez podmiot gospodarczy jest właściwa, zbyt wysoka lub też zbyt niska w stosunku do skali prowadzonej działalności. Trzeba jednak pamiętać, że zarówno zbyt duża, jak i zbyt mała ilość aktywów może mieć negatywny skutek dla wyników osiągniętych przez podmiot. Możemy wyróżnić cztery podstawowe i najczęściej stosowane rodzaje wskaźników efektywności36: - wskaźnik rotacji zapasów, - wskaźnik rotacji należności, - wskaźnik efektywności wykorzystania majątku trwałego, - wskaźnik efektywności wykorzystania majątku ogółem. Wskaźnik rotacji zapasów (Stock Turnover ) Wskaźnik rotacji zapasów obliczany jest jako iloraz sprzedaży oraz zapasów: WRZ = Error! Wskaźnik ten udziela nam odpowiedzi na pytanie ile razy w ciągu badanego okresu nastąpi „odnowienie” stanu zapasów. Im wyższy jest wskaźnik, tym krótszy cykl obrotu zapasami, a więc również mniejszy koszt ich utrzymania. Wzrost wskaźnika może świadczy, zatem o poprawie efektywności gospodarowania zapasami przez przedsiębiorstwo, pod warunkiem, że nie spowodowało to zakłóceń w prawidłowości przebiegu procesów produkcyjnych i ograniczeń w wykonywaniu opłacalnych zamówień składanych przez odbiorców. Natomiast spadek wielkości tego wskaźnika, oznacza wydłużenie cyklu sprzedaży zapasów, wzrost zapasów w przedsiębiorstwie świadczący np. o przygotowaniach firmy do zaplanowanego wzrostu sprzedaży w przyszłości lub też o powstaniu zapasów trudno zbywalnych, zbędnych.37 Do oceny efektywności gospodarowania zapasami stosowany jest również wskaźnik rotacji zapasów w dniach wyliczany według formuły: Tamże, s. 207. Z. Leszczyński, A. Skowronek –Mielczarek , Analiza ekonomiczno – finansowa firmy, Difin, Warszawa 2000, s.95. 36 37 37 WRZ w dniach = Error! Wskaźnik ten mówi nam, jaki jest średni czas regulowania zobowiązań w przedsiębiorstwie. Im czas ten jest dłuższy, tym mniejsze są potrzeby w zakresie kapitału obrotowego. Wskaźnik rotacji należności ( Debtor Turnover) Określa, ile razy w ciągu roku przedsiębiorstwo odtwarza stan swoich należności. Obliczany jest według wzoru: WRN = Error! Zadowalający poziom tego wskaźnika powinien oscylować w przedziale 7,0 do 10,0. W przypadku, gdy wskaźnik będzie mniejszy niż 7,0 to oznaczać to może, że w stosunku do ogólnie przyjętych norm przedsiębiorstwo zbyt długo kredytuje swoich klientów, co świadczy o tym, że środki pieniężne są zbyt długo zamrożone w należnościach38. Wskaźnik rotacji należności często liczony jest w dniach. Oblicza się go jako iloraz należności oraz przeciętnej dziennej wielkości sprzedaży: WRN w dniach = Error! Wskaźnik ten informuje, ile dni przedsiębiorstwo przeciętnie czeka od momentu sprzedaży na uregulowanie należności z tego tytułu. Należności krótkookresowe są jednym z bardziej płynnych aktywów. Przedsiębiorstwo posługuje się kredytem towarowym w celu zwiększenia swojej sprzedaży, pozyskania nowych rynków zbytu. Wskaźnik ten informować może o niewłaściwych tendencjach występujących w tym okresie. Przykładowo może to wystąpić w sytuacji, gdy okres ściągania należności w kolejnych okresach znacznie się wydłuża. Dodatkowe zaniepokojenie może budzić fakt, gdy okres oczekiwania na spłatę jest dłuższy, niż termin kredytu towarowego. Świadczy to o niewywiązywaniu się odbiorców ze swych zobowiązań finansowych. J. Ostaszewski, Analiza finansowa i wycena firmy według standardów EWG, CIM, Warszawa 1992, s. 53. 38 38 Stanowi to podstawę do podjęcia przez przedsiębiorstwo szeregu decyzji w tym obszarze. Brak właściwej relacji prowadzić może do utraty przez przedsiębiorstwo płynności finansowej. Wskaźnik efektywności wykorzystania majątku trwałego (Fixed Assets Turnover Ratio lub Fixed Assets Utilizattion Ratio) Wskaźnik ten określa sposób wykorzystania majątku trwałego przez przedsiębiorstwo. Obliczany jest według formuły: WRŚT = Error! Poziom tego wskaźnika jest uzależniony od kapitałochłonności procesu wytwarzania. Środki trwałe w tej formule są ujęte według wartości netto.Wskaźnik pokazuje nam, ile razy sprzedaż jest większa od środków trwałych zaangażowanych w działalność przedsiębiorstwa. Im wyższa jest wartość wskaźnik tym wyższa jest efektywność wykorzystania majątku trwałego. Wykorzystanie tego wskaźnika jest szczególnie istotne dla przedsiębiorstw, w których środki trwałe stanowią ważny element majątku, natomiast mniejsze znaczenie ma w przedsiębiorstwach, w których sprzedaż w mniejszym stopniu zależy od wielkości środków trwałych zaangażowanych w ich działalność. Wskaźnik efektywności wykorzystania majątku ogółem ( Total AssetsTurnover Ratio lub Total Assets Utilization Ratio) Wskaźnik ten obrazuje, jaka wartość sprzedaży przypada na jednostkę zaangażowanego majątku. Stanowi miarę efektywności wykorzystania aktywów przedsiębiorstwa. Obliczany jest według wzoru: WRMO = Error! Wskaźnik efektywności wykorzystania majątku ogółem jest wskaźnikiem o największej pojemności. Mierzy on efektywność aktyw generujących sprzedaż. Wielkość tego wskaźnika w dużym stopniu zależy od specyfiki branży. W przemysłach o wysokiej kapitałochłonności jest niski, zaś w przemysłach o dużym 39 udziale pracy ludzkiej i niskiej kapitałochłonności jest wysoki. Wskaźnik ten nie może być zbyt niski, aby nie prowadził do zachwiania rytmiczności produkcji i sprzedaży oraz pogorszenia stopnia wykorzystania środków trwałych. Jeśli jest znacznie niższy niż średni w branży, to należy szukać przyczyny tych różnic39. Istnieje możliwość, że w przedsiębiorstwie powstały nadmierne zapasy materiałów bądź wadliwa organizacja produkcji zwiększa zapasy produkcji niezakończonej itp. . 2.3.4 Wskaźniki rentowności Za pomocą wskaźników rentowności ( zyskowności) bada się zazwyczaj rentowność prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności oraz zaangażowanego w nią kapitału. Źródłami do obliczania tych wskaźników są roczne sprawozdania finansowe. Wskaźniki rentowności trudno się interpretuje ponieważ dla większości z nich nie ma wartości granicznych. Są to miary względne, ich poziom zależy od branży i rodzaju działalności. Wskaźniki rentowności można podzielić na40: - wskaźnik rentowności sprzedaży, - wskaźnik rentowności aktywów, - ogólna stopa zwrotu, - wskaźnik rentowności kapitału własnego. Wskaźnik rentowności sprzedaży (profit margin) Wskaźnik rentowności sprzedaży (marża zysku) to relacja zysku netto do wartości sprzedaży netto: WRS = Error! 100%. Wskaźnik ten informuje o wielkości zysku, jaka przypada na jednostkę sprzedaży. Niższy poziom wskaźnika rentowności sprzedaży informuje M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa 2000, s. 98. 40 J. Gajdka, E. Walińska, Zarządzanie finansowe, F. R. R. w P., Warszawa 1998, s. 215. 39 40 o konieczności zrealizowania odpowiednio większej sprzedaży w celu osiągnięcia uprzednio zamierzonego zysku. Poziom ten będzie charakterystyczny dla firmy o materiałochłonnej produkcji. Natomiast im wyższy poziom tego wskaźnika, tym wyższa efektywność osiąganych przez firmę dochodów. Wyższy poziom będą miały przedsiębiorstwa, których produkcja wymaga sporego nakładu pracy. Aby ocena wskaźnika była odpowiednio przeprowadzona trzeba porównać go również ze wskaźnikami osiąganymi przez inne przedsiębiorstwa tej samej branży oraz ze wskaźnikami średniobranżowymi. Wskaźnik rentowności aktywów Wskaźnik rentowności aktywów (Stopa zwrotu z aktywów - ROA) określa stosunek wielkości zysku netto, wypracowanego przez jednostkę, do wartości zaangażowanego w firmie majątku: ROA = Error! 100%. Powyższy wskaźnik mierzy zdolność aktywów do generowania zysku. Wskaźnik ten informuje o zdolności przedsiębiorstwa (a konkretniej - jego aktywów) do generowania zysku. Pokazuje, jak efektywnie firma zarządza swoim majątkiem. Im wyższy poziom rentowności aktywów, tym lepsza sytuacja finansowa przedsiębiorstwa. Wielkością wskaźnika zainteresowani są szczególnie kredytodawcy firmy, gdyż stanowi on cenne źródło informacji o zdolności majątku do przynoszenia dochodów, będących źródłem rat i odsetek od zaciągniętych kredytów. Zachodnie banki oczekują, aby wskaźnik ten osiągał poziom 2-6 proc., przy czym w małych firmach powinien on być wyższy niż w dużych. Niski poziom wskaźnika na tle przedsiębiorstw z tej samej branży oznacza zazwyczaj niewykorzystanie pełnych mocy wytwórczych firmy. Ogólna stopa zwrotu 41 Wskaźnik ten mierzy zdolność aktywów do generowania zysku. W relacji tej odnosimy wygospodarowany w danym okresie zysk operacyjny (zysk przed odsetkami i opodatkowaniem – EBIT) do średniej wartości aktywów: OSZ = Error! 100%. Ma on za zadanie pokazać efektywność wykorzystania zasobów firmy. Zasoby te mogą pochodzić z własnych źródeł lub też są finansowane środkami obcymi, np. kredytem. Informuje on o efektywności gospodarowania powierzonymi środkami. Użyteczny jest przy porównywaniu spółek (podmiotów gospodarczych), działających w różnych systemach podatkowych oraz o różnej strukturze kapitału 41. Wskaźnik rentowności kapitału własnego Wskaźnik rentowności kapitału własnego ( Stopa zwrotu z kapitału własnego ROE) obliczany jest według formuły: ROE = Error! 100%. Wskaźnik rentowności kapitału własnego informuje o wielkości zysku netto, przypadającego na jednostkę kapitału zainwestowanego przez właścicieli w przedsiębiorstwie. Jest on miarą efektywności wykorzystania kapitału własnego przez przedsiębiorstwo w danym okresie. Poziomem tego wskaźnika i jego tendencją zmian w czasie zainteresowani są szczególnie akcjonariusze (inwestorzy) przedsiębiorstwa. Wysoki poziom zyskowności kapitału własnego jest dla nich wyznacznikiem właściwej alokacji kapitałów. Pozwala przypuszczać, że przedsiębiorstwo rozwija się, co stwarza możliwości uzyskania wyższych dywidend. Wielkość wskaźnika jest zazwyczaj porównywana z bankową stopą oprocentowania depozytów długoterminowych. Stopa wyższa od poziomu wskaźnika zyskowności kapitałów własnych sugeruje, że inwestowanie w daną firmę jest mniej efektywne od lokat w banku. Dlatego też poziom tego wskaźnika powinien 41 Gajdka, E. Walińska, Zarządzanie finansowe, FRR. W Polsce, Warszawa 1998, s.217. 42 przewyższać oprocentowanie długoterminowych depozytów bankowych. 2.3.5 Wskaźniki wartości rynkowej Ostatnią grupą wskaźników, na którą warto zwrócić uwagę to wskaźniki wartości rynkowej. Wskaźniki te stosowane są do oceny efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw działających w formie spółek akcyjnych, których akcje są przedmiotem publicznego obrotu na giełdzie papierów wartościowych. Informują one zarząd przedsiębiorstwa, co inwestorzy myślą o przeszłej, a także jak oceniają perspektywy przyszłej działalności. Wykorzystuje się je do badania opłacalności lokowania kapitału w akcjach danej spółki - w porównaniu z akcjami innych przedsiębiorstw, jak zakup obligacji czy terminowy depozyt bankowy. Do najważniejszych wskaźników wartości rynkowej należą42: - wskaźnik ceny rynkowej akcji do wartości księgowej, - wskaźnik ceny rynkowej akcji do zysku na jedną akcję Wskaźnik ceny rynkowej akcji do wartości księgowej (Price / Book Value) Wskaźnik ten informuje, ile razy wartość spółki na rynku jest większa (mniejsza) od jej wartości księgowej. Wskaźnik ceny rynkowej akcji do wartości księgowej = Error! Analizując ten wskaźnik zakładamy, że sprzedajemy spółkę w danej chwili. Wartość firmy obrazuje jej wartość księgowa, jednak cena musi być realna. Stąd też realna wartość firmy to różnica między posiadanym przez nią majątkiem a zaciągniętymi zobowiązaniami. Wskaźnik poniżej jedności oznacza, że cena rynkowa akcji znajduje się na poziomie niższym niż jej wartość księgowa, sugeruje problemy finansowe spółki. Należy jednak pamiętać, że taki poziom wskaźnika może oznaczać, że akcje zostały wycenione zbyt nisko w stosunku do ich faktycznej wartości. Taka sytuacja zachęci 43 potencjalnych inwestorów do kupna akcji (chyba, że na rynku mamy do czynienia z głęboką bessą). Wskaźnik ceny rynkowej akcji do zysku na jedną akcję (Price Earning Ratio) Wskaźnik ten informuje, ile razy wartość rynkowa firmy przewyższa wartość zysku, wypracowanego w ciągu roku. Odzwierciedla stosunek inwestorów do firmy: Wskaźnik ceny rynkowej akcji do zysku na jedną akcję = Error! Wzrost tego wskaźnika informuje o tym, że inwestorzy decydują się płacić za akcje danej firmy więcej niż poprzednio. Wynika to zwykle z faktu, że firma wykazuje sporą zyskowność. Niski poziom wskaźnika sugeruje, że inwestycja w dane akcje jest atrakcyjna ze względu na fakt osiągania sporych zysków przez spółkę, przy relatywnie niskiej wycenie rynkowej. Zbyt niski poziom wskaźnika ceny rynkowej do zysku na jedną akcję oznacza, że akcje przedsiębiorstwa są niedowartościowane, co stwarza możliwość taniego nabycia firmy. Z kolei wysoki poziom wskaźnika w porównaniu z firmami z branży może oznaczać, że akcje firmy oceniane są zbyt wysoko i należy się ich pozbyć, bo ich kurs spadnie. Analiza trendu tego wskaźnika pozwala na ocenę efektywności lokowania kapitału w akcjach danej spółki, przy uwzględnieniu alternatywnych inwestycji w akcje innych firm. 2.4 Analiza metodą Du Ponta Analiza wskaźnikowa opiera się na podziale poszczególnych wskaźników na grupy i omówieniu, każdej z osobna. Istnieje również inna metoda analizy wskaźnikowej, która pozwala nam na kompleksową ocenę przedsiębiorstwa a także 42 Tamże, s. 217. 44 wykorzystuje związki pomiędzy poszczególnymi wskaźnikami. Jest to analiza metodą Du Ponta. Szczególną zaletą modelu jest to, że poza rentownością majątku i jego udziałem w pokryciu zobowiązań uwzględnia działanie tzw. sił specjalnych, przejawiających się w dźwigni operacyjnej i dźwigni finansowej. Dźwignia operacyjna odzwierciedla stopień, w jakim majątek trwały i związane z nim koszty stałe są wykorzystywane w działalności przedsiębiorstwa, oraz jaki ma na to wpływ na rentowność sprzedaży. Obliczana jest według formuły: Dźwignia operacyjna = Error! lub EBIT EBIT Dźwignia operacyjna = S S Dźwignia finansowa przejawia się w efekcie zmiany struktury kapitału a szerzej mówiąc, w zwiększeniu zysku na jedna akcję przy określonym wzroście zysku operacyjnego. Obliczana jest według formuły: Dźwignia finansowa= Error! lub Dźwignia finansowa = Error! Analiza ta koncentruje się na uporządkowaniu i zhierarchizowaniu istniejących wskaźników a także wskazaniu wzajemnych powiązań pomiędzy nim. Została opracowana głównie z myślą o potrzebach spółek, w których koszt kapitału i jego zwrotność należą do zagadnień podstawowych.43 43 Marian Walczak, Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 1998, s.96. 45 Rysunek 1 SCHEMAT ANALIZY METODĄ DU PONTA ROE Mnożnik kapitału własnego ROA Wskaźnik marży zysku netto Wskaźnik rotacji zysków X Sprzedaż : Zysk netto Aktywa ogółem : Koszty całkowite - Sprzedaż Aktywa trwałe + Sprzedaż Aktywa obrotowe Inne koszty Odsetki Gotówka Płynne papiery wartościowe Amortyzacja Podatki Należności Zapasy Źródło: CzekajJ., Dresler Z., Podstawy zarządzania finansami firmy, PWN, Warszawa 1995,s. 218. Najważniejszym ze wskaźników analizy metodą Du Ponta jest wskaźnik rentowności kapitału własnego (ROE). Jest on ważny zarówno z punktu widzenia właścicieli przedsiębiorstwa i potencjalnych inwestorów. Schemat pokazuje zależności tego wskaźnika od wskaźnika rentowności aktywów (ROA) i od mnożnika kapitału własnego, który jest relacją aktywów do kapitału własnego. Jeśli natomiast spojrzymy na wskaźnik rentowności aktywów to zauważymy, zależność tego 46 wskaźnika od poziomu wskaźnika marży zysku netto oraz poziomu wskaźnika rotacji aktywów. Wskaźnik marży zysku netto jest relacją zysku netto do sprzedaży. Wskaźnik rotacji aktywów natomiast jest relacją sprzedaży do aktywów. Schemat Du Ponta może być rozbudowany w dół w zasadzie do dowolnego stopnia szczegółowości. Warto zauważyć, że obliczenie wartości wskaźnika rentowności aktywów przebiega dwutorowo: od strony wskaźnika marży zysku netto oraz od strony wskaźnika rotacji aktywów, a więc odpowiednio: od strony rachunku zysków i strat oraz bilansu. Tak, więc metoda Du Ponta łączy ze sobą analizę rachunku zysków i strat i analizę bilansu. 47 ROZDZIAŁ III OCENA KONDYCJI FINANSOWEJ ZAKŁADÓW NAPRAWCZYCH TABORU KOLEJOWEGO „MIŃSK MAZOWIECKI” S.A 3.1 Charakterystyka działalności Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” Spółka Akcyjna, skrócona nazwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A mieszczą się w Mińsku Mazowieckim przy ulicy Gen. K. Sosnkowskiego 34. Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w Mińsku Mazowieckim powstały z Zarządzenia Ministra Kolei Nr 374 z dnia 29 listopada 1952 r.. Zostały utworzone jako przedsiębiorstwo państwowe, które rozpoczęło swoją działalność produkcyjną wykonując naprawy maszyn i urządzeń taboru kolejowego. Zmiana sytuacji prawnej przedsiębiorstwa nastąpiła z dniem 1 lipca 1982 r., kiedy to Zarządzeniem Nr 55 Ministra Komunikacji z dnia 26 czerwca 1982 r. Przedsiębiorstwo Państwowe Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w Mińsku Mazowieckim zostało wcielone w skład przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Państwowe”. Przedsiębiorstwo państwowe stało się jednostką organizacyjną (zakładem) PKP, działającym według zasad pełnego wewnętrznego rozrachunku gospodarczego, podporządkowanym Ministrowi Generalną PKP.. 48 Komunikacji przez Dyrekcję Połączenie przedsiębiorstwa spowodowało przejęcie przez Przedsiębiorstwo PKP personelu, zobowiązań, uprawnień i całego majątku przedsiębiorstwa ZNTK Mińsk Mazowiecki. Kolejna zmiana sytuacji prawnej przedsiębiorstwa nastąpiła z dniem 01.08.1991 r. , kiedy to Minister Transportu i Gospodarki Morskiej zarządzeniem Nr 113 z dnia 24 lipca 1991 roku, wydzielił z Przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Państwowe”, zakłady produkcyjno – naprawcze zaplecza kolejowego. Wydzielone również zostają Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w Mińsku Mazowieckim. Zarządzeniem nr 124 z dnia 24.07.1991 r. Minister Transportu i Gospodarki Morskiej utworzył z dniem 01.08.1991 r. Przedsiębiorstwo Państwowe Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w Mińsku Mazowieckim. Przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w Jednoosobowa Spółkę Skarbu Państwa nastąpiło 02 stycznia 1996 r. aktem notarialnym repertorium A Nr 16475/95.Dokonano również wpis do rejestru handlowego Sądu Rejonowego w Siedlcach, Wydział Gospodarczy – Sekcja Rejestrów pod numerem RHB 1007. W dniu 4 czerwca 1996 roku Skarb Państwa dokonał wniesienia 60% akcji Spółki do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Struktura akcjonariatu Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A bezpośrednio po wniesieniu do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych przedstawia poniższy rysunek 2: Rysunek 2 STRUKTURA AKCJONARIATU ZNTK "MIŃSK MAZOWIECKI" S.A PO WNIESIENIU DO NFI 25% 33% FOKSAL NFI Pozostałe NFI 15% 27% Pracownicy Skarb Państwa ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A 49 Z Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A. zostały wydzielone cztery spółki zależne: 1. ZP "Mechanika" Sp. z o.o., 2. PPH "LuxRemont" Sp. z o.o., 3. "ZNTK Mińsk Mazowiecki" Maszyny Elektryczne Sp. z o.o., 4. "ZNTK Mińsk Mazowiecki" Zakład Podwozi Sp. z o.o.. 3.1.1 Zasoby ludzkie Od kilku lat wraz ze zmniejszeniem się ilości zamówień nastąpił spadek zatrudnienia w firmie. Struktura zatrudnienia zmieniła się na niekorzyść, gdyż następował odpływ osób z wyższym wykształceniem oraz najlepszych fachowców z grupy pracowników bezpośrednio produkcyjnych. Na dzień 31.12.2000r. w ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A zatrudnionych było ogółem 403 pracowników tj. o 179 osób mniej niż w roku 1999 i o 359 osoby mniej niż w 1998 roku, przy zwiększonej jednocześnie produkcji. Zmiany ilości zatrudnionych przedstawia tabela 6. Zatrudnienie w 2000 roku uległo stopniowemu zmniejszeniu. Jest to efekt wydzielenia spółek, ale również działań ograniczających liczbę pracowników pośrednio produkcyjnych i umysłowych. Koniecznym będzie w stosunkowo krótkim czasie zatrudnienie pracowników z wyższym wykształceniem do służb technicznych, marketingowych i ekonomicznych oraz w grupie pracowników fizycznych: spawaczy, elektryków i ślusarzy. Biorąc pod uwagę średni staż pracy w Zakładzie można powiedzieć, że pomimo dysproporcji i braków w zatrudnieniu załoga jest ustabilizowana i doświadczona. Szczególny nacisk został obecnie położony na dokształcanie kadry kierowniczej celem dostosowania ich do nowych zadań i obowiązków. Tabela 6 Struktura zatrudnienia w ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A. lata 1998-2000 Lp. Wyszczególnienie 1. Pracownicy 1998 na 625 1999 2000 474 318 stanowiskach roboczych 2. Pracownicy umysłowi 137 108 85 Razem 762 582 403 ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A 50 Rysunek 3 osoby ZATRUDNIENIE OGÓŁEM W LATACH 1998-2000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1998 1999 2000 lata ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A 3.1.2 Struktura organizacyjna Struktura organizacyjna Spółki opiera się na strukturze uzgodnionej w 1997 roku. Strukturę organizacyjną ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A przedstawia rysunek 4. Rysunek 4 51 52 3.1.3 Przedmiot działalności Spółki ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A jest zakładem specjalizującym się w wykonywaniu remontów i modernizacji szerokiego zakresu taboru kolejowego tj.: 1) Naprawy i modernizacji elektrycznych zespołów trakcyjnych (EZT) wszystkich typów; 2) Naprawy i modernizacji elektrowozów, przede wszystkim ET21 ET22; 3) Naprawy maszyn elektrycznych i innych podzespołów, z których najważniejsze to: a) naprawy silników, b) naprawy przetwornic, c) naprawy zestawów kołowych, d) naprawy pantografów, e) naprawy sprężarek, f) naprawy sprzęgów międzywagonowych i czołowych, g) naprawy regulatorów, zaworów, zderzaków, amortyzatorów itp., h) naprawy poszczególnych części w/w. maszyn i podzespołów, i) naprawy akumulatorów. 4) Produkcja wyrobów nowych a) cewki, b) komutatory, c) części zamienne do taboru kolejowego, d) cięgna izolacyjne, e) uszczelki gumowe, f) grzejniki do wagonów samowyładowawczych 250W – 300V. Podstawowymi produktami spółki są naprawy rewizyjne i naprawy główne taboru szynowego. W aktualnej sytuacji rynkowej są to naprawy elektrycznych zespołów trakcyjnych (EZT), które obsługują przewozy aglomeracyjne i regionalne PKP do naprawy, których spółka jest najlepiej przygotowana, bowiem zakład w Mińsku Mazowieckim był budowany z założeniem wykonywania napraw tego typu 53 taboru. Elektryczne zespoły trakcyjne występują jako jednostki trzywagonowe (EN57) oraz czterowagonowe (EN71 lub ED72). Podstawowe produkty spółki można zdefiniować w sposób następujący: - naprawa rewizyjna jest to naprawa okresowa o zakresie prac obejmujących przegląd podzespołów i zespołów, połączonych z częściowym ich demontażem z pojazdu i wymianie zużytych elementów na nowe lub zregenerowane. - naprawa główna jest to naprawa o zakresie prac obejmujących demontaż podzespołów i zespołów z pojazdu w celu ich szczegółowego sprawdzenia oraz wymiany uszkodzonych i zużytych elementów na nowe lub zregenerowane w celu przywrócenia ich do stanu technicznego pierwotnego lub zbliżonego do pierwotnego. Tabela 7 Wykonanie napraw rewizyjnych EZT oraz napraw głównych w latach 1998 – 2000 Lp. Typ – rodzaj napraw 1998 1999 2000 1 Naprawa rewizyjna EN 211 221 214 2 Naprawa główna EN 23 41 49 ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Poza naprawami i modernizacją taboru kolejowego, przedsiębiorstwo wykonuje również inne usługi i towary tj.: 1) Naprawy pudeł tramwajowych; 2) Naprawy wagonów metra: a) naprawy zestawów kołowych, b) produkcja części zamiennych, 3) Azotonasiarczanie; 4) Konstrukcje spawane. 5) System informacji wizualnej dla podróżnych typu FRS 701/P 3.1.4 Rynki zbytu 54 Remonty taboru i podzespołów dla PKP stanowi średnio 95% sprzedaży tak jak przedstawia rysunek nr 5. Przez najbliższe lata usługi dla PKP będą stanowiły nadal główne źródło przychodów Spółki. Innymi klientami ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A są obecnie firmy nie działające w strukturze PKP, takie jak Metro Warszawskie, Kopalnia Piasku „Maczki Bór” czy Dyrekcja Eksploatacji Cystern. Szerokie możliwości daje współpraca z innymi kopalniami, portami morskimi i innymi dużymi zakładami posiadającymi wewnętrzną sieć kolejową. W roku 2000 Spółka pozyskała klienta z Chorwacji – „HŽ” Koleje Chorwackie. Po zakończeniu napraw dla tego klienta Spółka będzie się starać o pozyskanie kolejnych zamówień. Rysunek 5 RYNKI ZBYTU OGÓŁEM 1% 2% 2% PKP Metro Warszawskie Inne HŽ Koleje Chorwackie 95% ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A 3.1.5 Konkurencja Udział spółki w rynku napraw EZT jest w dalszym ciągu dominujący, choć w przypadku napraw rewizyjnych działa dwóch konkurentów. Obok Spółki Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz S.A Holding Bydgoszcz (dawniej ZNTK „Bydgoszcz”), pojawiła się spółka utworzona przez PKP, tj. Zakład Usług Transportowych „REMTRAK” Sp. Z o.o (95% udziałów posiada PKP). 55 Ilości napraw wykonywanych przez obu konkurentów są znacznie niższe niż, w ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A, są to również tylko naprawy rewizyjne EN. Dla Spółki Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz naprawa EZT jest produktem dodatkowym gdyż specjalizują się w naprawie wagonów osobowych, towarowych oraz lokomotyw elektrycznych i spalinowych w związku z powyższym mają ograniczone moce produkcyjne. W przypadku zmniejszenia ilości napraw ich produktu głównego mogą stać się bardzo poważnym konkurentem dla spółki ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Dla Zakładu Usług Transportowych „REMTRAK” Sp. Z o.o naprawa EZT jest podstawowym profilem produkcji, ale ze względu na brak własnej linii naprawy maszyn elektrycznych oraz podwozi, mają ograniczone możliwości produkcyjne. Naprawy tego asortymentu dla spółki „REMTRAK” wykonuje ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A, do tego dochodzi brak stanowisk naprawczych, jak i fachowej siły roboczej. Przewagi spółki ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A wobec konkurentów: - większe doświadczenie w naprawach, - wyższa jakość napraw, - niższa cena napraw, - samowystarczalność w naprawie podzespołów do naprawianego taboru, - możliwość elastycznego zwiększenia ilości napraw produkcyjne w tym asortymencie). Udział spółki w rynku przedstawia poniższy rysunek 6. Rysunek 6 56 ( większe moce UDZIAŁ SPÓŁKI W RYNKU NAPRAW REWIZYJNYCH I GŁÓWNYCH 100% 100% 83.50% 100% 85.50% 80% 100% 80% 60% Naprawy rewizyjne EN 57 Naprawy główne EN 57 40% 20% 0% 1998 1999 2000 ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Ze względu na znaczący spadek ogółu zamówień na naprawy taboru kolejowego rośnie w każdym z asortymentów konkurencja. Jest to szczególnie niebezpieczne ze względu na: - zbyt dużą ilość zakładów naprawczych na rynku ze zbyt dużymi mocami produkcyjnymi, - zaniżanie cen na produkty – naprawy przez zakłady, które chcą wejść na dany rynek w celu pozyskania nowego portfela zamówień, - ograniczenie przez PKP przewidywanych środków na naprawy i nie rozstrzyganie przetargów w przypadkach, gdy złożone oferty są wyższe (ceny) od założonych prze zamawiającego, - brak jasnej polityki PKP dotyczącej tego, z którymi zakładami naprawczymi chce współpracować. W zakresie podstawowych produktów spółki do konkurentów już wyżej wymienionych należy zaliczyć jeszcze ZNTK „Nowy Sącz” S.A. ,który napraw takich nie wykonywał, ale w ostatnich przetargach składał oferty. Zachowania tego konkurenta w najbliższym czasie mogą być trudne do przewidzenia. W zakresie dodatkowych produktów Spółki tj. maszyny elektryczne, zestawy kołowe do konkurencji należy jeszcze zaliczyć ZNTK „ Oleśnica” S.A., ZNLE „Gliwice” S.A., ZNTK „Poznań” S.A., ZNTK „Opole” S.A.. 57 Udział Spółki w rynku europejskim ze względu na profil produkcji jest bardzo znikomy, w roku 2000 wykonane zostały dwie naprawy główne wraz z modernizacją dla kolei chorwackich, które otworzyły Spółce drogę na w/w rynek. 3.2 Wstępna analiza sprawozdań finansowych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata1998 - 2000 Do dokonania wstępnej analizy sprawozdań finansowych ZNTK Mazowieckim” S.A za lata 1998 – 2000 „Mińsku posłużyłam się sprawozdaniami sporządzonymi przez Spółkę: 1) Bilansem ( Załącznik nr 1, Załącznik nr 2, Załącznik nr 3, Załącznik nr 4) 2) Rachunkiem zysków i strat ( Załącznik nr 5, Załącznik nr 6) 3) Sprawozdaniem z przepływów środków pieniężnych (Załącznik nr 7, Załącznik nr 8 , Załącznik nr 9 ) 3.2.1 Analiza dynamiki i struktury aktywów W celu przeprowadzenia wstępnej analizy aktywów bilansu przekształciłam Załącznik nr 1 i Załącznik nr 2, Załącznik nr 3.Tabela nr 8 przedstawia analizę aktywów bilansu ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A , ukazujący odchylenia, dynamikę oraz strukturę poszczególnych pozycji w badanym okresie. Analiza dynamiki aktywów przeprowadzona na podstawie obliczonych odchyleń i wskaźników dynamiki pozwala stwierdzić, iż w latach 1998-2000 nastąpił spadek całości majątku z 92,8% do 91,5% tj. 1,3%. Również majątek trwały uległ zmniejszeniu z 92,6% do 87,0% tj. 5,6% duży wpływ na spadek majątku trwałego miały wartości niematerialne i prawne z 5,4% do 6,8% tj. o 51,6% oraz finansowy majątek trwały z 100,0% do 200,0%. Natomiast wartość majątku obrotowego uległa zwiększeniu z 93,0% do 95,2%tj. tj. 2,2%, przy czym wartość zapasów zmalała z 92,2% do 45,6% tj. 46,6%, należności i roszczenia wzrosły z 119,1% do 148,3% tj. 29,2% oraz środki pieniężne uległy nieznacznemu zmniejszeniu z 8,7% do 2,8% tj. 5,9%. 58 Analizując zmiany w strukturze zachodzące w majątku ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A, należy zauważyć nieznaczny spadek udziału majątku trwałego w aktywach ogółem a mianowicie z 45,4% do 43,2% tj. o 2,2% przy takim samym wzroście udziału majątku obrotowego z 54,6% do 56,8% tj. również o 2,2%. W majątku trwałym spadek ten wiązał się ze spadkiem udziału wartości niematerialnych i prawnych z 0,3% do 0,1% tj. o 0,2 oraz rzeczowego majątku trwałego z 45,0% do 43,1% tj. o 1,9%. Natomiast wzrost udziału majątku obrotowego w strukturze aktywów wynika ze zwiększenia udziału należności i roszczeń z 32,2% do 49,0% tj. o 16,8% min. Ze zwiększenia udziału należności z tytułu dostaw i usług o 20,2%. 59 Tabela 8 Bilans analityczny przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1998-2000 (aktywa) STAN NA 31.12 ODCHYLENIA AKTYWA 1998 A. Majątek trwały 1999 2000 12376427 11464655 10764506 1999- 2000- 1998 1998 DYNAMIKA STRUKTURA (w %) (w %) 1999 2000* 1998 1999 2000 -911772 -1611921 92,6 87,0 45,4 45,3 43,2 I. Wartości niematerialne i prawne 88239 51501 6005 -36738 -82234 58,4 6,8 0,3 0,2 0,1 88239 51501 6005 -36738 -82234 58,4 6,8 0,3 0,2 0,1 12268189 11393154 10718502 -875035 -1549687 92,9 87,4 45,0 45,0 43,1 1. Inne wartości niematerialne i prawne II. Rzeczowy majątek trwały 1. Budynki i budowle 7874791 7679788 7646339 -195003 -228452 97,5 97,1 28,9 30,2 30,6 4257211 3641612 3027481 -615599 -1229730 85,5 71,1 15,6 14,5 12,1 57583 51027 30143 -6556 -27440 88,6 52,3 0,2 0,2 0,1 4. Pozostałe środki trwałe 8769 20727 14539 11958 5770 236,4 165,8 0,1 0,1 0,2 5. Inwestycje rozpoczęte 69834 - - -69834 -69834 - - 0,2 - - III. Finansowy majątek trwały 20000 20000 40000 0 20000 100,0 200,0 0,1 0,1 0,1 1. Udziały i akcje 20000 20000 40000 0 20000 100,0 200,0 0,1 0,1 0,1 14895005 13850741 14180431 -1044264 -714574 93,0 95,2 54,6 54,7 56,8 2. Urządzenia techniczne i maszyny 3. Środki transportu B. Majątek obrotowy I. Zapasy 4130758 3807945 1883566 -322813 -2247192 92,2 45,6 15,1 15,0 7,6 1. Materiały 3126837 2886709 1735324 -240128 -1391513 92,3 60,1 11,5 11,4 7,0 970507 911993 148243 -58514 -822264 94,0 15,3 3,5 3,5 0,6 33414 9243 - -24170 - 27,7 - 0,1 0,1 - 8244442 9823582 12225283 1579140 3980841 119,1 148,3 32,2 38,8 49,0 7631567 9677837 12038537 2046271 4406971 126,8 157,7 28,0 38,2 48,2 2. Półprodukty i produkty w toku 3. Produkty gotowe II. Należności i roszczenia 1. Należności z tyt. Dostaw i usług 2. Należności z tyt.podatków, dotacji i ubezp. społ. 3. Pozostałe należności III. Środki pieniężne 1.Środki pieniężne w kasie 2. Środki pieniężne w banku SUMA - - 147767 - 147767 - - - - 0,6 612875 145745 38980 -467130 -573896 23,8 6,4 2,2 0,6 0,2 2519805 219213 71581 -2300592 -147632 8,7 2,8 9,3 0,9 0,3 567 1002 1211 435 644 176,7 213,6 0,1 0,1 0,1 2519237 218211 70360 -2301026 -244877 8,7 2,8 9,2 0,8 0,2 27271432 25315396 24944937 -1956036 -2326495 92,8 91,5 100,0 100,0 100,0 ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A * 61 1998=100% 3.2.2 Analiza dynamiki i struktury pasywów Analityczne zestawienie pasywów bilansu wraz z obliczonymi wskaźnikami zawiera tabela nr 9. Z analizy dynamiki pasywów wynika, że w latach 1998 – 2000 przedsiębiorstwo zanotowało znaczny spadek poziomu kapitałów własnych z 73,5% do 55,8% tj. o 17,7% przy czym strata netto uległa zmniejszeniu o 21,5% , przy równoczesnym spadku zobowiązań długoterminowych z 93,0% do 75,3% tj. o 17,7% oraz rozliczeń międzyokresowych i przychodów przyszłych okresów z 70,9% do 52,3% tj. o 18,6% . Natomiast zobowiązania krótkoterminowe i fundusze specjalne wzrosły z 115,8% do 142,1% tj. o 26,3%. Analiza struktury pasywów wykazuje poważny spadek udziału kapitałów własnych w pasywach ogółem, z 45,6% do 27,8% (tj. o 17,8%) przy czym udział kapitału podstawowego w pasywach ogółem wzrósł o 1,4%, udział kapitału zapasowego w pasywach ogółem zmalał o 28,9%, udział straty netto w pasywach ogółem zmalał o 9,7%. Udział rezerw w pasywach ogółem nieznacznie wrósł z 1,1% do 1,8% tj. o 0,7% jak również udział zobowiązań krótkoterminowych i funduszy specjalnych z 36,8% do 57,2% tj. o 20,4%.Udział zobowiązań długoterminowych w pasywach ogółem zmalał o 2,6% jak również udział rozliczeń międzyokresowych i przychodów przyszłych okresów o 0,8%. Tabela 9 Bilans analityczny przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1998-2000 (pasywa) STAN NA 31.12 ODCHYLENIA PASYWA 1998 A. Kapitały własne 1999 2000 1999- 2000- 1998 1998 DYNAMIKA STRUKTURA (w%) (w %) 1999 2000* 1998 1999 2000 12468801 9142329 6935135 -3294472 -5501666 73,5 55, 8 45,6 36,1 27,8 3999100 3999100 3999100 - - - - 14,6 15,8 16,0 II. Kapitał zapasowy 13486313 8437701 5143229 -5048612 -8343084 62,5 38,1 49,5 33,3 20,6 1. Tworzony ustawowo 13486313 8437701 5143229 -5048612 -8343084 62,5 38,1 49,5 33,3 20,6 -5048613 -3294472 -2207194 -1754141 -2841419 -65,2 -43,7 -18,5 -13,0 -8,8 - - - - - - - - -5048613 -3294472 -2207194 -1754141 -2841419 -65,2 -43,7 -18,5 -13,0 -8,8 I. Kapitał podstawowy III. Wynik finansowy netto roku obrotowego 1. Zysk netto 2. Strata netto - - B. Rezerwy 301215 471680 465930 170465 164715 156,6 151,7 1,1 1,9 1,8 1. Pozostałe rezerwy 301215 471680 465930 170465 164715 156,6 151,7 1,1 1,9 1,8 4039629 3756894 3041508 -282735 -998121 93,0 75,3 14,8 14,8 12,2 4039629 3756894 3041508 -282735 -998121 93,0 75,3 14,8 14,8 12,2 C. Zobowiązania długoterminowe 1. Długoterminowe pożyczki, obligacje i inne pap. Wartościowe D. Zobowiązania krótkoterm. i fundusze specjalne I. Zobowiązania krótkoterminowe 10037954 11621488 14263868 1583534 4198914 115,8 142,1 36,8 45,9 57,2 9612143 11204955 13840133 1592812 4227990 116,6 144,0 35,3 44,3 55,5 1. Pożyczki, obligacje i papiery wartościowe 2. Kredyty bankowe 493931 536699 519695 42768 25764 108,6 105,2 1,8 2,1 2,1 - 1232500 1900000 1232500 190000 - - - 4,9 7,6 7479537 6922965 7759517 -556572 279980 92,5 103,7 27,5 27,3 31,1 877597 1700741 2715957 82314 1838360 193,8 247,9 3,2 6,7 10,9 681350 425531 318599 -255819 -362751 62,4 46,7 2,5 1,8 1,3 79729 386519 626366 306790 546637 484,8 785,6 0,3 1,5 2,5 425811 416532 423735 -9279 -2076 97,8 99,5 1,5 1,6 1,7 455832 323005 238496 -132827 -217336 70,9 52,3 1,7 1,3 0,9 453492 310132 238223 -143360 -215269 68,4 52,5 1,6 1,2 0,9 2341 12873 273 10533 -2068 549,9 11,7 0,1 0,1 0 27271432 25315394 24944937 -1956036 -2326495 92,8 91,5 100,0 2. Zobowiązania z tyt. dostaw i usług 3. Zobowiązania z tyt. podatków, ceł i ubezpieczeń społ. 4. Zobowiązania z tyt. Wynagrodzeń 5. Pozostałe zobowiązania krótkoterminowe II. Fundusze specjalne E. Rozliczenia międzyokres. i przychody przyszłych okresów 1. Bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów 2. Przychody przyszłych okresów SUMA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A 64 *1998=100% 100,0 100,0 3.2.3 Analiza dynamiki i struktury rachunku zysków i strat Tabela nr 10 przedstawia analityczny rachunek zysków i strat ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A, ukazujący odchylenia, dynamikę oraz strukturę poszczególnych pozycji w badanym okresie oraz ich udział w przychodach netto. Z analizy dynamiki rachunku zysków i strat wynika, że w latach 1998 – 2000 przedsiębiorstwo zanotowało wzrost przychodów ze sprzedaży towarów i produktów z 118,2% do 130,8 % tj. o 12,6%. Przychód ze sprzedaży towarów i materiałów wzrósł znacznie z 121,0% do 481,7 % tj. o 360,7%. Natomiast koszt sprzedanych towarów i produktów w dużym stopniu zmalał z 651,2% do 142,0% tj. o 509,2%.Znacznie zmalał również zysk brutto na sprzedaży, bo aż o 99,4%.Pozostałe koszty operacyjne wzrosły o 25,6% jak również przychody finansowe o 91,3%.Przedsiębiorstwo zanotował również spadek straty netto z 65,2% do 47,4% tj. o17,8%. Analiza struktury rachunku zysków i strat wykazuje poważny wzrost udziału przychodów ze sprzedaży towarów i materiałów w przychodach ze sprzedaży towarów i produktów z 7,8% do 28,6% tj. o 20,8% jak również wzrost udziału kosztu sprzedanych towarów i produktów w przychodach ze sprzedaży towarów i produktów z 91,8% do 99,6% tj. o 7,8% znacznie zmalał udział straty brutto w przychodach ze sprzedaży towarów i produktów z 12,1% do 4,3% tj. o 7,8%. Tabela 10 Analityczny rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1998 – 2000 STAN NA 31.12. 1998 1999 ODCHYLENIA 2000 1999- 2000- 1998 1998 DYNAMIKA STRUKTURA (w%) (w %) 1999 2000* 1998 1999 2000 A. Przychody ze sprzedaży towarów i produktów 41664654 49235375 54508376 7570721 12843722 118,2 130,8 100,0 100,0 100,0 679571 12369867 121,0 481,7 7,8 8,0 28,6 473856 117,9 101,2 92,2 92,0 71,4 6511661 16049066 651,2 142,0 91,8 90,9 99,6 678873 11599247 67,9 591,7 5,7 6,2 25,6 I. Przychód ze sprzedaży towarów i materiałów 3240536 3920107 15610403 II. Przychody ze sprzedaży produktów 38424117 45315268 38897973 68911151 B. Koszt sprzedanych towarów i produktów 38235417 44747078 54284483 I. Wartość sprzedanych towarów i materiałów 2359071 3037944 13958318 II. Koszt wytworzenia sprzedanych produktów 35876346 41709135 40326165 5832789 4449819 116,2 112,4 86,1 84,7 74,0 C. Zysk brutto na sprzedaży 3429236 4488297 223894 1059061 -3205342 105,9 6,5 8,2 9,1 0,4 D. Koszty ogólnego zarządu 8111672 5880488 1564967 -2231184 -654675 72,5 19,3 19,5 11,9 2,9 -4682436 -1392191 -1341074 -3290245 -3341362 -29,7 -28,6 11,2 2,8 2,5 E. Strata na sprzedaży F. Pozostałe przychody operacyjne 4006688 1051823 1354186 -2954865 -2652502 26,2 33,8 9,6 2,1 2,5 3045380 53618 216561 -2991762 -2828819 1,8 7,1 7,3 0,1 0,4 961308 998205 1137625 36897 176317 103,8 118,3 2,3 2,0 2,1 3160219 1244493 2055683 -1915726 -1104536 39,4 65,0 7,6 2,5 3,8 2251093 - - -2251093 -2251093 - - 5,4 - - 909126 1244493 2055683 335367 1146557 136,9 226,1 2,2 2,5 3,8 -3835967 -1584861 -2042570 -2251106 -1793397 41,3 53,2 9,2 3,2 3,7 I. Przychody ze sprzedaży składników majątku trwałego II. Pozostałe przychody operacyjne G. Pozostałe koszty operacyjne I. Wartość sprzedanych składników majątku trwałego II. Pozostałe koszty operacyjne H. Strata na działalności operacyjnej I. Przychody finansowe 1567450 1917610 3347866 350160 1780416 122,3 213,6 3,7 3,9 6,1 I. Odsetki uzyskane 1301738 1606948 8790 305210 -1292948 123,4 0,7 3,1 3,3 0,1 265712 310662 3339075 44950 3073363 116,9 1256,6 0,6 0,6 6,0 2780096 3627221 3512489 847125 732393 130,5 126,3 6,7 7,4 6,4 2361877 3048757 2564883 686880 203006 129,1 108,6 5,7 6,2 4,7 418219 578464 947606 160245 529387 138,3 226,6 1,0 1,2 1,7 -5048613 -3294472 -2394141 -1754141 -2654472 65,2 47,4 12,1 6,7 4,3 II. Pozostałe J. Koszty finansowe I. Odsetki do zapłacenia, w tym od jedn. Zależnych stowarzyszeń II. Pozostałe K. Strata brutto na działalności gospodarczej 67 L. Strata brutto -5048613 -3294472 -2394141 -1754141 -2654472 65,2 47,4 12,1 6,7 4,3 M. Strata netto -5048613 -3294472 -2394141 -1754141 -2654472 65,2 47,4 12,1 6,7 4,3 ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A 68 *1998=100% 3.2.4 Analiza sprawozdania z przepływów środków pieniężnych Do analizy sprawozdania z przepływów pieniężnych wykorzystałam sprawozdania z przepływów środków pieniężnych ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1998 –2000 ( Załącznik nr 7, Załącznik nr 8, Załącznik nr 9) W roku obrotowym 1998 w Spółce odnotowane zostały następujące przepływy pieniężne: 1) przepływy środków z działalności operacyjnej +654368,28 zł 2) przepływy środków z działalności inwestycyjnej +2828456,20 zł 3) przepływy środków z działalności finansowej -1126161,83 zł Efektem tych przepływów jest wzrost stanu środków pieniężnych w roku obrotowym o kwotę 2356622,65 zł do wartości 2519237,72 zł. Spółka odnotowała wzrost środków pieniężnych z działalności operacyjnej: 1) amortyzacja + 1432051,35 zł 2) zwiększenie stanu zapasów + 1105437,22 zł 3) zwiększenie stanu zob. krótkoterm. oraz fund. spec. + 1185512,42 zł Dodatnia wartość przepływów na działalności inwestycyjnej jest wynikiem likwidacji środków trwałych: 1) sprzedaż środków trwałych + 2828456,20 zł Na zmniejszenie środków pieniężnych z działalności finansowej wpłynęły następujące operacje: 1) zaciągnięcie kredytu krótkoterminowego + 5245000,00 zł 2) spłata kredytu krótkoterminowego - 5373557,53 zł 3) zapłacone odsetki od kredytu - 516197,35 zł 4) spłata rat kapitałowych - 481406,95 zł W roku obrotowym 1999 w Spółce odnotowane zostały następujące przepływy pieniężne: 1) przepływy środków z działalności operacyjnej - 2028730,99 zł 2) przepływy środków z działalności inwestycyjnej - 387120,99 zł 3) przepływy środków z działalności finansowej - 115259,75 zł Efektem tych przepływów jest zmniejszenie stanu środków pieniężnych w roku obrotowym o kwotę 2300592,23zł do wartości 219212,99 zł. Spółka odnotowała spadek środków pieniężnych z działalności operacyjnej: 69 + 1333403 ,43 zł 1) amortyzacja 2) zmiana stanu zapasów + 322812,14 zł 3) zmiana stanu należności i roszczeń - 2248077,75 zł Ujemny przepływ na działalności inwestycyjnej jest wynikiem: 1) zakupu środków trwałych - 375820,99 zł 2) zakupu wartości niematerialnych i prawnych - 11300,00 zł Na zmniejszenie środków pieniężnych z działalności finansowej wpłynęły następujące operacje: 1) zaciągnięcie kredytu krótkoterminowego + 16107400,00 zł 2) spłata kredytu krótkoterminowego - 14874900,00 zł 3) zapłacone odsetki od kredytu - 485367,05 zł 4) spłata rat kapitałowych - 507769,03 zł W roku obrotowym 2000 w Spółce odnotowane zostały następujące przepływy pieniężne: 1) przepływy środków z działalności operacyjnej + 1000062,12 zł 2) przepływy środków z działalności inwestycyjne - 395798,42 zł 3) przepływy środków z działalności finansowej - 751895,43 zł Efektem tych przepływów jest zmniejszenie stanu środków pieniężnych w roku obrotowym o kwotę 147631,73 zł do wartości 71581,26 zł. Spółka odnotowała spadek środków pieniężnych z działalności operacyjnej: 1) amortyzacja + 1309952,61 zł 2) zmiana stanu zapasów + 1924379,06 zł 3) zmiana stanu należności i roszczeń - 1638456,27 zł Ujemny przepływ na działalności inwestycyjnej jest wynikiem: 1) zakupu środków trwałych - 610131,13 zł 2) zakupu wartości niematerialnych i prawnych - 998,79 zł Na zmniejszenie środków pieniężnych z działalności finansowej wpłynęły następujące operacje: 1) zaciągnięcie kredytu krótkoterminowego + 19740500,00 zł 2) spłata kredytu krótkoterminowego - 17840500,00 zł 3) zapłacone odsetki od kredytu - 424430,32 zł 4) spłata rat kapitałowych - 545444,08 zł 70 3.6 Analiza wskaźnikowa Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A Analiza wskaźnikowa, którą przedstawiam daje ogólny obraz sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Przedmiotem jej badania są relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi elementami bilansu, w przekroju pionowym i poziomym oraz rachunku wyników na przełomie lat 1998 – 2000 . Dla tego celu konstruuje się różnego rodzaju wskaźniki posługujące się danymi opartymi na sprawozdaniach finansowych. Dokonując analizy wskaźnikowej ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A opierałam się na sprawozdaniach finansowych takich jak: 1) Bilans ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1997 – 2000 (Załącznik nr 2 , Załącznik nr 2, Załącznik nr 3) 2) Rachunek zysków i strat ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1997 – 2000 (Załącznik nr 5, Załącznik nr 6) 3.6.1 Wskaźnikowa ocena płynności finansowej Do oceny płynności finansowej posłużyłam się wskaźnikami: 1) bieżącej płynności, 2) podwyższonej płynności – szybki. Wskaźnik bieżącej płynności WBP = Error! W 1998 r. 14895004,91 = 1,5 9612143,32 W 1999 r. 13850740,54 = 1,2 11204955,43 W 2000 r. 14180430,86 =1,0 13840133,04 Rysunek 7 71 WSKAŹNIKI BIEŻĄCEJ PŁYNNOŚCI 1.6 1.4 1.2 1 WBP 0.8 0.6 0.4 0.2 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Jak widać z przedstawionych wskaźników z roku na rok wskaźnik bieżącej płynności ulega pogorszeniu, co stanowi sygnał poważnego zagrożenia przyszłej egzystencji firmy. Poziom, na jakim utrzymuje się wskaźnik oznacz, że firma działa z dnia na dzień i nie posiada wystarczających zasobów gotówkowych do spłacania bieżących zobowiązań. Możemy stwierdzić z całą stanowczością, że przedsiębiorstwo ZNTK ”Mińsk Mazowiecki” S.A ma problemy z utrzymaniem bieżącej płynności. Wskaźnik podwyższonej płynności - szybki WPP = Error! W 1998 r. 14895004,91 4130757,51 = 1,1 9612143,32 W 1999 r. 13850740,54 3807945,37 = 0,9 11204955,43 W 2000 r. 14180430,86 1883566,31 = 0,9 13840133,04 Rysunek 8 72 WSKAŹNIKI PODWYŻSZONEJ PŁYNNOŚCI - SZYBKI 1.2 1 0.8 WPP 0.6 0.4 0.2 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Analiza wskaźnika podwyższonej płynności pozwala nam stwierdzić, że przedsiębiorstwo w roku 1998 mogło szybko sprostać bieżącym zobowiązaniom. Niestety wskaźnik w roku 1999 jak i 2000 utrzymywał się na poziomie, który nie jest zadawalającym i daje nam sygnał o zagrożeniu zdolności płatniczej przedsiębiorstwa. 3.6.2 Wskaźnikowa ocena zadłużenia i obsługi długu Aby zanalizować zadłużenie przedsiębiorstwa dokonałam obliczeń wskaźników: 1) ogólnego zadłużenia, 2) zadłużenia kapitału własnego, 3) pokrycia odsetek zyskiem. Wskaźnik ogólnego zadłużenia WOZ = Error! W 1998 r. 4039629,30 10037954,45 = 0,5 27271432,06 W 1999 r. 3756893,66 11621487,52 = 0,6 25315395,62 W 2000 r. 3041507,65 14263868,26 = 0,7 24944937,44 Rysunek 9 73 WSKAŹNIKI OGÓLNEGO ZADŁUŻENIA 0.7 0.6 0.5 0.4 WOZ 0.3 0.2 0.1 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Wartość wskaźnika ogólnego zadłużenia z roku na rok wzrasta. Nie jest to dobre zjawisko, ponieważ odzwierciedla to spadek samofinansowania firmy oraz pogorszenie bezpieczeństwa finansowego. W roku 2000 blisko 70% całości kapitałów zaangażowanych w przedsiębiorstwo miało swe pokrycie w kapitale obcym. Wzrost udziału zobowiązań w całkowitym kapitale wpłynął również na pogorszenie zdolności i wiarygodności kredytowej przedsiębiorstwa. Wskaźnik zadłużenia kapitału własnego WZKW = Error! W 1998 r. 4039629,30 10037954,45 = 1,1 12436800,85 W 1999 r. 3756893,66 11621487,52 = 1,7 9142328,99 W 2000 r. 3041507,65 14263868,26 = 2,5 6935134,89 Rysunek 10 74 WSKAŹNIKI ZADŁUŻENIA KAPITAŁU WŁASNEGO 2.5 2 WZKW 1.5 1 0.5 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Jak widać z analizy wskaźnika zadłużenia kapitału własnego z roku na rok wzrasta wartość wskaźnika oznacza to coraz większe zaangażowanie obcych źródeł finansowania w stosunku do źródeł własnych, a więc zwiększenie stopnia zadłużenia. Oddziałuje to bezpośrednio na poziom ryzyka finansowego z powodu wyższych rat kapitałowych i odsetek. Wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem WPZO = Error! W przedsiębiorstwie ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A nie dokonuję obliczenia wskaźnika pokrycia odsetek zyskiem, ponieważ analizowane przedsiębiorstwo przynosi straty a wiec nie może pokrywać odsetek zyskiem. 3.6.3 Wskaźnikowa ocena efektywności aktywów Przy analizie efektywności aktywów posłużyłam się wskaźnikami: 1) rotacji zapasów, 2) rotacji należności, 3) efektywności wykorzystania majątku trwałego, 4) efektywności wykorzystania majątku ogółem. 75 Wskaźnik rotacji zapasów WRZ = Error! W 1998 r. 41664653,69 = 9,0 5236194,73 4130757,51 2 W 1999 r. 49235375,43 = 12,4 4130757,51 3807945,37 2 W 2000 r. 54508376,25 = 19,1 3807945,37 1883566,31 2 Rysunek 11 WSKAŹNIKI ROTACJI ZAPASÓW 20 15 WRZ 10 5 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Im wyższa wartość wskaźnika rotacji zapasów, tym krótszy cykl obrotu zapasami, a więc również mniejszy ich koszt utrzymania. Jak widać w analizowanym przedsiębiorstwie wskaźnik wzrasta z roku na rok, a w roku 2000 jest większy aż o 10,1 w stosunku do roku 1998. Wzrost ten świadczy o poprawie efektywności gospodarowania zapasami przez ZNTK ”Mińsk Mazowiecki” S.A. Sytuacja ta jest korzystna, ponieważ zmniejszają się koszty magazynowania zapasów oraz następuje uwolnienie kapitału obrotowego zaangażowanego w zapasach. Wskaźnik rotacji zapasów w dniach WRZ w dniach = Error! 76 W 1998 r. W 1999 r. W 2000 r. 5236194,73 4130757,51 2 41664653,69 360 4130757,51 3807945,37 2 49235375,43 360 3807945,37 1883566,31 2 54508376,25 360 = 40 = 29 = 19 Rysunek 12 WSKAŹNIKI ROTACJI ZAPASÓW W DNIACH 40 35 30 25 WRZ w dniach 20 15 10 5 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Analizy wskaźnika rotacji zapasami w dniach pozwala nam określić, co ile dni w roku odnawiają się zapasy. Jak widać cykl ten ulega skróceniu z 40 dni do 19 tj. o 21 dni, co należy uznać za pozytywną sytuację. Wskaźnik rotacji należności WRN = Error! W 1998 r. 41664653,69 = 4,5 10132087,94 8244442,18 2 W 1999 r. 49235375,43 = 5,4 8244442,18 9823582,18 2 W 2000 r. 54508376,25 = 4,9 9823582,18 12225283,29 2 77 Rysunek 13 WSKAŹNIKI ROTACJI NALEŻNOŚCI 6 5 4 WRN 3 2 1 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Analizując wskaźnik rotacji należności możemy stwierdzić, że ZNTK ”Mińsk Mazowiecki” S.A zbyt długo kredytuje sowich klientów, co świadczy, że środki pieniężne są zbyt długo zamrożone w należnościach. Wskaźnik w1999 roku wynosił 5,4 i był większy o 0,9 w stosunku do roku 1998 natomiast w roku 2000 wynosił 4,9 i zmalał o 0.5 w stosunku do 2000 roku. Wskaźnik rotacji należności w dniach WRN w dniach = Error! W 1998 r. W 1999 r. W 2000 r. 10132087,94 8244442,18 2 = 79 41664653,69 360 8244442,18 9823582,18 2 49235375,43 360 = 66 9823582,18 12225283,29 2 = 73 54508376,25 360 Rysunek 14 78 WSKAŹNIKI ROTACJI NALEŻNOŚCI W DNIACH 80 75 WRN w dniach 70 65 60 55 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Również przy analizie wskaźnika rotacji należności w dniach daje się zauważyć skacząca tendencja wskaźnika. W roku 1999 spółka doprowadziła do skrócenia przeciętnego inkasa należności, co mogło być wynikiem m.in. ograniczenia sprzedaży na kredyt lub wyegzekwowania albo spisania na straty przeterminowanych należności. Należy to ocenić pozytywnie, ponieważ jednocześnie uzyskano wzrost sprzedaży. Niestety w roku 2000 cykl inkasa należności wzrósł, co nie jest pozytywnym zjawiskiem. Wskaźnik efektywności wykorzystania majątku trwałego WRŚT = Error! W 1998 r. 41664653,69 = 3,0 15700053,74 12268188,63 2 W 1999 r. 49235375,43 = 7,8 1226188,63 11393153,73 2 W 2000 r. 54508376,25 = 4,9 11393153,73 10718501,97 2 Rysunek 15 79 WSKAŹNIKI EFEKTYWNOŚCI WYKOŻYSTANIA MAJĄTKU TRWAŁEGO 8 7 6 5 WEWMT 4 3 2 1 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Analiza wskaźnika efektywności wykorzystania majątku trwałego wykazuje tendencję wahającą się . W roku 1998 wskaźnik wynosił 3,0 w roku 1999 wzrósł o 4,8 natomiast w roku 2000 zmalał o 2,9 w stosunku do 1999 r. . Może to świadczyć, iż środki trwałe nie są wykorzystywane przez spółkę efektywnie. Wskaźnik efektywności wykorzystania majątku ogółem WRAO = Error! W 1998 r. 41664653,69 = 1,4 31233633,06 27271432,06 2 W 1999 r. 49235375,43 = 1,9 27271432,06 25315395,62 2 W 2000 r. 54508376,25 = 2,2 25315395,62 24944937,44 2 Rysunek 16 80 WSKAŹNIKI EFEKTYWNOŚCI WYKOŻYSTANIA MAJĄTKU OGÓŁEM 2.5 2 WEWMO 1.5 1 0.5 0 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Wskaźnik efektywności wykorzystania majątku ogółem wykazuje tendencją rosnącą, co świadczy o wyższej efektywności wykorzystania zasobów majątkowych. Efektywność ta zależy w szczególności od szybkości obrotu zasobów majątkowych oraz ich struktury wewnętrznej. Wzrost wskaźnika z 1,4 w roku 1998 do 2,2 w roku 2000 może być skutkiem zwiększenia sprzedaży oraz pozbycia się części aktywów. 3.6.4 Wskaźnikowa ocena rentowności W badanym okresie działalność Spółki przynosiła straty, które w kolejnych latach były pokrywane kapitałem zapasowym. Do zanalizować rentowność Spółki dokonałam obliczeń wskaźników: 1) rentowności sprzedaży, 2) rentowności aktywów, 3) ogólna stopa zwrotu, 4) rentowności kapitału własnego. Wskaźnik rentowności sprzedaży WRS = Error! x 100% 81 W 1998 r. 5048612,54 x 100% = - 12,0% 41664653,69 W 1999 r. 3294471,86 x 100% = - 6,7% 49235375,43 W 2000 r. 2394140,56 x 100% = - 4,4% 54508376,25 Rysunek 17 WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI SPRZEDAŻY 0.0% -2.0% -4.0% -6.0% WRS -8.0% -10.0% -12.0% -14.0% 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Najwyższa zyskowność sprzedaży wystąpiła w roku 2000. Złożyły się na to zarówno najmniejsza strata netto jak i największe przychody ze sprzedaży. Wskaźnik rentowności aktywów ROA = Error! x 100% W 1998 r. 5048612,54 x 100% = - 18,5% 27271432,06 W 1999 r. 3294471,86 x 100% = - 13,0 25315395,62 W 2000 r. 2394140,56 x 100% = - 9,6 24944937,44 Rysunek 18 82 WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI AKTYWÓW 0.0% -5.0% ROA -10.0% -15.0% -20.0% 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Analiza wskaźnika rentowności aktywów pokazuje stopniową poprawę efektywności gospodarowania majątkiem, wynikającą ze: - stale zmniejszającej się straty netto; - zmniejszeniu się wartości majątku w tempie niższym niż nastąpiła poprawa wyniku finansowego. Wartości wskaźnika rentowności aktywów w poszczególnych latach, mimo korzystnego trendu, nie są satysfakcjonujące i świadczą wykorzystaniu majątku spółki. Ogólna stopa zwrotu OSZ = Error! x 100% W 1998 r. 3835967,02 x 100% = - 14,1 27271432,06 W 1999 r. 1584860,80 x 100% = - 6,3 25315395,62 W 2000 r. 2042570,35 x 100% = - 8,2 24944937,44 Rysunek 19 83 nieefektywnym OGÓLNA STOPA ZWROTU 0.0% -2.0% -4.0% -6.0% OSZ -8.0% -10.0% -12.0% -14.0% -16.0% 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Wskaźnik ogólnej stopy zwrotu najwyższą wartość osiągnął w 1999 roku, co prawdopodobnie jest wynikiem niższych niż w roku następnym pozostałych kosztów operacyjnych (przy podobnym wyniku na sprzedaży). Porównanie wskaźnika z wskaźnikiem rentowności aktywów pokazuje na znaczny wpływ wyniku na działalności finansowej na wynik finansowy spółki. Wskaźnik rentowności kapitału własnego. ROE = Error! x 100% W 1998 r. 5048612,54 x 100% = - 40,6 12436800,85 W 1999 r. 3294471,86 x 100% = - 36,0 9142328,99 W 2000 r. 2394140,56 x 100% = - 34,5 6935134,89 Rysunek 20 84 WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI KAPITAŁU WŁASNEGO -30.0% -32.0% -34.0% ROE -36.0% -38.0% -40.0% -42.0% 1998 1999 2000 LATA ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Rentowność kapitałów własnych uległa w analizowanym okresie poprawie i świadczy o coraz lepszym wykorzystania kapitałów spółki. Wskaźnik ten poprawia się jednak dużo wolniej niż rentowność aktywów, ponieważ kapitał własny ZNTK Mińsk Mazowiecki ulega zmniejszeniu w znacznie większym stopniu niż suma bilansowa. 85 ZAKOŃCZENIE Celem mojej pracy była próba pokazanie przydatności analizy finansowej dla oceny kształtowania sytuacji finansowej wybranego przedsiębiorstwa w 3 – letnim okresie jego działalności. W pracy starałam się przybliżyć problem analizy finansowej. Dokonałam również próby analizy empirycznej na przykładzie Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego „Mińsk Mazowiecki” S.A. Wykorzystałam do tego celu głownie analizę porównawczą oraz wskaźnikową, które w tym przypadku wydały mi się najbardziej adekwatnymi metodami analizowania. Za pomocą analizy porównawczej można zaobserwować zmienność kosztów i przychodów oraz szacunkowo określić ich wielkość w najbliższej przyszłości i planować bieżące wydatki. W roku 2000 koszty ogółem wzrosły w stosunku do roku 1998, o 17,5% co wynika z: 1) większej produkcji, 2) kosztów operacji finansowych związanych z windykacją należności, 3) kar umownych w pozostałych kosztach operacyjnych. W roku 2000 przychody ogółem ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A wzrosły o 25,3% w stosunku do roku 1998 . Przyrost ten był związany z: 1) wydzieleniem spółek córek i realizacją dla nich zaopatrzenia materiałowego, 2) większym zaangażowaniem w poszukiwanie nowych zleceń, 3) poprawą imege spółek córek w rezultacie wyższej jakości i solidności zleconych prac. Na istotną uwagę zasługują przychody sfery finansowej, które wpłynęły na przyrost przychodów ogółem. Powstały one głównie z tytułu: 1) rozwiązania rezerw na odsetki od należności, 2) odsetek od nieterminowej płatności należności, Pomimo bardzo trudnych w ostatnich latach zewnętrznych warunków działalności, szczególnie w branży kolejowej, Spółka z roku na rok osiąga coraz mniejszą stratę, co wskazuje na znaczną poprawę sytuacji finansowej ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A.. Sytuację te obrazuje rysunek 21 : 86 Rysunek 21 KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYNIKU FINANSOWEGO W LATACH 1998-2000 0 -2000000 -4000000 -6000000 1998 1999 2000 ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A Niestety działalność Spółki nadal jest nierentowna, a zastosowany program oszczędnościowy, na który złożyła się między innymi restrukturyzacja zatrudnienia, nie jest na razie wystarczający do osiągnięcia zysku na działalności operacyjnej. Ponadto stale rosnący udział kapitałów obcych w finansowaniu działalności spółki niesie ze sobą duże ryzyko finansowe. Jak widać rola analizy finansowej dla oceny kształtowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa w okresie 3 lat jest bardzo znacząca. Bowiem informacje w niej zawarte przedstawiają sytuację finansową firmy i pozwalają na podjecie odpowiednich kroków, aby ją poprawić lub utrzymać na odpowiednio dobrym poziomie. Analiza pozwala także na szybkie wykrycie zbliżającego się zagrożenia i podjęcie odpowiednich działań by mu zapobiec. 87 Spis rysunków Rysunek 1 Schemat analizy metodą Du Ponta.................................................46 Rysunek 2 Struktura akcjonariatu ZNTK „Mińsk Mazowiecki”...........................49 Rysunek 3 Zatrudnienie ogółem w latach 1998-2000.......................................51 Rysunek 4 Schemat organizacyjny ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.....................52 Rysunek 5 Rynki zbytu ogółem.........................................................................55 Rysunek 6 Udział spółki w rynku napraw rewizyjnych i głównych....................56 Rysunek 7 Wskaźniki bieżącej płynności..........................................................71 Rysunek 8 Wskaźniki podwyższonej płynności –szybki...................................72 Rysunek 9 Wskaźniki ogólnego zadłużenia......................................................73 Rysunek 10 Wskaźniki zadłużenia kapitału własnego........................................74 Rysunek 11 Wskaźniki rotacji zapasów..............................................................75 Rysunek 12 Wskaźniki rotacji zapasów w dniach...............................................76 Rysunek 13 Wskaźniki rotacji należności...........................................................77 Rysunek 14 Wskaźniki rotacji należności w dniach............................................78 Rysunek 15 Wskaźniki efektywności wykorzystania majątku trwałego.............................................................................79 Rysunek 16 Wskaźniki efektywności wykorzystania majątku ogółem...............................................................................80 Rysunek 17 Wskaźniki rentowności sprzedaży..................................................81 Rysunek 18 Wskaźniki rentowności aktywów.....................................................82 Rysunek 19 Ogólna stopa zwrotu.......................................................................83 Rysunek 20 Wskaźniki rentowności kapitału własnego......................................84 Rysunek 21 Kształtowanie się wyniku finansowego w latach 1998 – 2000......................................................................86 88 Spis tabel Tabela 1 Układ rachunku zysków i strat w wariancie porównawczym ( Wersja I)................................................17 Tabela 2 Układ rachunku zysków i strat w wariancie porównawczym ( Wersja II)...............................................18 Tabela 3 Uproszczone zestawienie bilansu.........................................................19 Tabela 4 Struktura bilansu...................................................................................20 Tabela 5 Układ sprawozdania z przepływów środków pieniężnych.............................................................................24 Tabela 6 Struktura zatrudnienia w ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A. lata 1998-2000......................................................................................50 Tabela 7 Wykonanie napraw rewizyjnych EZT oraz napraw głównych w latach 1998 – 2000.......................................54 Tabela 8 Bilans analityczny przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1998 – 2000 (aktywa).........................59 Tabela 9 Bilans analityczny przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1998-2000 (pasywa)..........................62 Tabela 10 Analityczny rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1998 – 2000........................................65 89 Spis załączników Załączniki 1 Bilans – Aktywa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1997 – 1998 Załączniki 2 Bilans – Pasywa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1997 – 1998 Załączniki 3 Bilans – Aktywa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1999 –2000 Załączniki 4 Bilans – Pasywa ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1999 – 2000 Załączniki 5 Rachunek zysków i strat ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1997 – 1998 Załączniki 6 Rachunek zysków i strat ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za lata 1999 – 2000 Załączniki 7 Sprawozdanie z przepływów środków pieniężnych ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za rok 1998 Załącznik 8 Sprawozdanie z przepływów środków pieniężnych ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za rok 1999 Załącznik 9 Sprawozdanie z przepływów środków pieniężnych ZNTK „Mińsk Mazowiecki” S.A za rok 2000 90 BIBLIOGRAFIA 1. Bednarski L., Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Warszawa, PWE, 2001 2. Bednarski L., Waśniewski T., Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1996 3. Bień W., Czytanie bilansu przedsiębiorstwa, FINANS - SERWIS, Warszawa 1997 4. Bień W., Ocena efektywności finansowej Spółek Prawa Handlowego, FINANS SERWIS, Warszawa 1991 5. Bień W., Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 1998 6. Błoch H., Controlling, Rachunkowość zarządcza, CIM, Warszawa 1992 7. Borkowski M., Koc S., Sprawozdawczość finansowa. Zasady sporządzania i analizy, FINANS - SERWIS, Warszawa 1995 8. Cenkier A., Gołębiowski G., Analiza finansowa w praktyce, CIM, Warszawa 1997 9. Czekaj J., Dresler Z., Zarządzanie finansami przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 10. Dębski W. „Zarządzanie finansami”, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1996 11. Dobija M., Rachunkowość zarządcza, PWN, Warszawa 19 12. Duraj J., Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1993 13. Duraj J., Analiza ekonomiczna w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Łódź 1993 14. Ellis J., Williams D., Strategia przedsiębiorstwa a analiza finansowa, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997 15. Fedorowicz Z., Finanse przedsiębiorstwa, Poltex, Warszawa 1997 16. Gabrusiewicz W., Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa, Zielona Góra 1994 17. Gajdka J., Walińska E., Zarządzanie finansowe, F. R. R. w P., Warszawa 1998 18. Rachunkowość finansowa – praca zbiorowa pod kier. M. Gmytrasiewicz, Difin, Warszawa 1998 19. Jahna T., Sierpińska M., Ocena przedsiębiorstw według standardów światowych, PWE, Warszawa 2000 20. Karlicek P., Podstawy gospodarowania finansami, Warszawa 1995 21. Kołczyk Z., Rachunkowość przedsiębiorstwa, Wyd. eMPi2, Poznań 1997 91 22. Leszczyński Z., Skowronek - Mielczarek A. , Analiza ekonomiczno – finansowa firmy, Difin, Warszawa 2000 23. Malewicz A., Rachunkowość i finanse, Polska Fundacja Promocji Kadr, Bytom 1999 24. Malewicz A., Zarządzanie finansami w przedsiębiorstwach państwowych i Spółkach, IOiZP „Orgmasz”, Warszawa 1993 25. Nowak M., Praktyczna ocena kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Metody i ograniczenia, FRR w Polsce, Warszawa 1998 26. Olszewski D.W., Podstawy analizy finansowej przedsiębiorstwa, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1993 27. Ostaszewski J., Analiza i wycena firmy według standardów EWG, CIM, , Warszawa 1992 28. Sasin W., Poradnik analityka czyli analiza ekonomiczno – finansowa w praktyce, InterFart, Łódź 1992 29. Waśniewski J., Analiza finansowa, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1993 30. Walczak M., Prospektywna analiza w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1998 31. Waśniewski T., Analiza finansowa przedsiębiorstwa, Fundacja Rozwoju Rchunkowości, Warszawa 1997 32. Analiza finansowa – pod red. T. Zwierzyńskiej – Bubałło , PWE, Warszawa 1994, Akty normatywne: Ustaw o rachunkowości z dnia 29 września 92 93
