II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015
advertisement
II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Abstrakty Lublin 2015 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Abstrakty Redakcja: Krzysztof Bałękowski Kamil Maciąg Lublin 2015 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Abstrakty Redakcja: Krzysztof Bałękowski Kamil Maciąg Skład i łamanie: Ilona Żuchowska Projekt okładki: Agnieszka Ciurysek © Copyright by Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL ISBN 978-83-65272-31-7 Wydawca: Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL ul. Głowackiego 35/348, 20-060 Lublin www.fundacja-tygiel.pl Komitet Naukowy: Dr hab. Andrzej Łukasik, prof. UMCS Dr hab. Marek Hetmański, prof. UMCS Dr hab. Krzysztof Kosior, prof. UMCS Dr hab. Zbigniew Wróblewski, prof. KUL Dr hab. Jolanta Zdybel Dr hab. Andrzej Niemczuk Dr hab. n. med. Jarosław Sak Dr hab. n. med. Jakub Pawlikowski Dr hab. n. o zdr. Antoni Niedzielski Dr hab. Andrzej Kapusta Komitet Organizacyjny: Krzysztof Bałękowski Natalia Kaźmierczak Kamil Maciąg Sylwia Kiełbasa Monika Olszówka Joanna Kwiatkowska Kinga Kropiwiec Marta Bałękowska Justyna Sprawka Paulina Szymczyk Dorota Tymura Beata Fijołek Krzysztof Rojek Organizatorzy: Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Zakład Etyki i Filozofii Człowieka Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Patronaty Honorowe: Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego Marszałek Województwa Lubelskiego Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Patronaty Medialne: Sponsor: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS www.universitas.com.pl Spis treści Aborcja – problem etyczno-moralny współczesnego świata ..................... 13 Absolut istnienia w myśli prof. Andrzeja L. Zachariasza ......................... 14 Analiza etycznych aspektów prokreacji wspomaganej. Moralny status ludzkiego zarodka i płodu a zapłodnienie pozaustrojowe .......................... 15 Antyhumanizm i posthumanizm w myśli 'późnego' Heideggera. ............. 16 Antyindywidualizm w filozofii percepcji ................................................... 17 Bermudeza absolutyzacja adaptacyjnego charakteru racjonalności w kontekście rozważań dotyczących zachowania się zwierząt .................. 18 Chrześcijańska ekonomia polityczna Jana Mittelstaedta............................ 19 Chrześcijańska historiozofia ks. Piotra Semenenki .................................... 20 Ciało w kulturze współczesnej – somatoestetyka Richarda Shustermana . 21 Czy i jak możliwa jest dziś polityka? Rzecz o politycznym zaangażowaniu......................................................... 22 Czy możemy mówić o nadwyżce znaczenia poza dyskursem? Krótki eksperyment ze słownikiem ............................................................ 23 Czy świadomość jest pojęciem naukowym? .............................................. 24 Deficyty komunikacyjne osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu z perspektywy filozofii języka ................................................................... 25 Embrion in vitro – zygota czy człowiek? Rozważania wokół wyroków TK i ETPC.................................................................................................. 26 Epistemic monster. Utylitaryzm artilektów, transludzi i postludzi w służbie poznania.................................................................... 27 "Epistemologia vs. Technologia” – spojrzenie z perspektywy Stanisława Lema ............................................ 28 Es ist als Werk. Thrasybulosa Georgiadesa wizja syntezy sztuk .............. 29 Etyka Zabijania .......................................................................................... 30 Filozofia i „teorie” w refleksji nad współczesną kulturą ........................... 31 Filozofia społeczna Józefa Tischnera: polemika z antropocentrycznym prometeizmem czy przechowanie jego dziedzictwa? ................................ 32 Filozoficzne podstawy masonerii a współczesne podziały w wolnomularstwie konserwatywnym i liberalnym .................................... 34 Forma i treść w myśli Nietzschego i Heideggera ....................................... 35 Franco Bernardi – alienacja i emancypacja w kapitalizmie kognitywnym 36 Georg Picht i problemy etyki refleksyjnej.................................................. 37 Granice podmiotowości w etyce personalnej w świetle możliwości współczesnej transplantologii..................................................................... 38 Humanizacja techniki – technicyzacja człowieka. Analiza na wybranych koncepcjach filozoficznych ........................................................................ 40 Husserlowska redukcja transcendentalna a kartezjański dualizm psychofizyczny. Możliwość dotarcia do przedmiotu poznania .................. 41 Indywidualizm – egoizm czy cnota? .......................................................... 42 Istnienie jako proces ................................................................................... 43 Jak wejść w dramat śmierci? ...................................................................... 44 Kartezjusz i narodziny nowożytnej podmiotowości w ujęciu Charlesa Taylora .......................................................................... 45 Kategoria adaptacji biologicznej w perspektywie ewolucyjnej wyjaśniania funkcjonalnego w ujęciu Martina Mahnera i Mario Bungego .................. 46 Kilka problematycznych kwestii w ontologii Leona Chwistka .................. 47 Kim są homeryccy władcy? ....................................................................... 48 Koncepcja bezinteresowności Benedykta XVI a etyka obowiązku I. Kanta ........................................................................ 49 Koncepcja gatunku we współczesnej dyskusji filozoficzno-biologicznej 50 Krytyka argumentacji za rzetelnością percepcji zmysłowej. Stanowisko Williama P. Alstona ................................................................................... 51 Masońska wizja świata i człowieka w ramach filozoficznej koncepcji Rytu Szkockiego Dawnego i Uznanego (RSDiU) w ujęciu "Morals and Dogma" Alberta Pike'a ............................................................................................. 52 Mesjanizm i katastrofizm w późnych pismach Mikołaja Bierdiajewa ....... 53 Mit, baśń i bajka w ujęciu filozoficznym ................................................... 54 Możliwości komunikacyjne zwierząt inteligentnych ................................. 55 Muzyczne qualia tonalne jako element adaptacyjny komunikacji wokalnej człowieka .................................................................................................... 56 Neurobiologiczna koncepcja qualiów Rudolfo R. Llinása z perspektywy wybranych problemów filozofii umysłu ................................................... 57 O niektórych zagadnieniach związanych z percepcją filmu. Rozważania na tle filozofii Leopolda Blausteina ................................................................ 58 O przypadku niezawodnego rozumowania przez analogię ........................ 59 Opatrzność i historia w myśli Josepha de Maistre'a. Filozofia między polityką, teologią a ezoteryką ..................................................................... 60 Oszustwo obiektywizmu? Przypadek Igora Strawińskiego w krytycznym ujęciu Theodora W. Adorno ....................................................................... 61 Pojęcie wartości przyrodzonej w teorii praw zwierząt Toma Regana........ 62 Polityczny wymiar hermeneutyki Hansa-Georga Gadamera ..................... 63 Praktyczne zastosowania etyki w społeczeństwie nowego kapitalizmu .... 64 Prawa człowieka w ujęciu obiektywistycznej filozofii polityki ................. 65 Prawno-naturalne i historyczne podstawy etyki własności prywatnej w myśli społecznej szkoły austriackiej ...................................................... 66 Próba egzystencjalistycznego spojrzenia na etykę buddyjską.................... 67 Przemiany myślenia – przykład renesansu i wynalezienia druku .............. 68 Realizm etyczny w świetle nauk ewolucyjnych ......................................... 69 Realizm perswazyjny ................................................................................. 70 Rola filozofii nauki w ujęciu Paula Feyerabenda ....................................... 71 Rola tła we współczesnych teoriach fizycznych – nowa debata w filozofii nauki ................................................................. 72 Seksualność skrajnie polityczna. O seksualności w dobie biowładzy. Foucault i teoria Queer ............................................................................... 73 Semantyka wiary u Johannesa Climacusa .................................................. 74 Specyfika pomiaru kwantowego a twierdzenie Bella ................................ 75 Status ontyczny gatunku we współczesnej dyskusji filozoficzno-biologicznej ............................................................................. 76 Status praw zachowania energii w Ogólnej Teorii Względności a sposób istnienia czasoprzestrzeni ............................................................ 77 Stephena C. Meyera argument na rzecz projektu w przyrodzie a „warunek Jodkowskiego” ........................................................................ 78 Sterylizacja antykoncepcyjna – aspekty etyczne i prawne ......................... 79 Strukturalizm Ludwika Flecka ................................................................... 80 Śmierć. Interpretacja filozoficzna .............................................................. 81 Totalitaryzm zdecentralizowany – w jaką stronę zmierza polityka w epoce post-nowoczesnej? ....................................................................... 82 W poszukiwaniu „prawdziwej” definicji kłamstwa ................................... 83 W stronę maksymalizacji urody. Zaburzenia obrazu własnego ciała i pojęcie właściwej miary w leczeniu w usługach medycyny estetycznej.. 84 Wartość psychoterapii filozoficznej ........................................................... 85 Zagadnienia antropologiczne we współczesnym prawie polskim .............. 86 Zagadnienie wyjaśniania w genetyce ......................................................... 88 Znaczenie Heglowskiej Nauki logiki ......................................................... 89 Indeks autorów ........................................................................................... 90 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Aborcja – problem etyczno-moralny współczesnego świata Katarzyna Pawlikowska -Łagód, [email protected] Zakład Etyki i Filozofii Człowieka, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Jarosław Sak, Zakład Etyki i Filozofii Człowie ka, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Aborcja (usunięcie ciąży) jest to temat niezależnie od środowiska niezwykle kontrowersyjny. W świetle polskiego prawa aborcja jest zakazana. Występują jedynie trzy nadzwyczajne przypadki, kiedy kobieta może zgodnie z prawem przerwać ciąże. Jest to sytuacja, kiedy ciąża stanowi zagrożenie dla zdrowia bądź życia kobiety, powstała w wyniku czynu niedozwolonego (gwałtu), bądź badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na upośledzenie płodu lub chorobę przewlekłą zagrażającej życiu płodu. Pomimo powyższych przesłanek umożliwiających przerwanie ciąży budzą one wiele wątpliwości i kontrowersji w wielu środowiskach. Wiele osób zastanawia się, czy przerwanie ciąży jest moralnie dobre czy złe. Według kościoła katolickiego przerywanie ciąży jest przestępstwem przeciwko życiu jednostki ludzkiej i niezależnie od tego, w jaki sposób zostaje dokonane, jest świadomym i bezpośrednim zabójstwem istoty ludzkiej w początkowym stadium życia, obejmującym okres między poczęciem a narodzeniem (Jan Paweł II). Celem niniejszego artykułu jest naświetlenie problemu aborcji we współczesnym świecie, jako istotną kwestie moralno-etyczną. Podstawę do napisania omawianego zagadnienia będzie stanowić dostępna literatura zajmująca się tematyką aborcji we współczesnym świecie. Słowa kluczowe: aborcja, moralność, przerwanie ciąży 13 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Absolut istnienia w myśli prof. Andrzeja L. Zachariasza Bartłomiej K. Krzych, [email protected]; Dyskusyjne Koło Filozoficzne "Eudaimonia", Instytut Filozofii, Wydział Socjologiczno Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, www.ur.edu.pl W pewnych kręgach utarło się przekonanie mówiące, iż polska myśl filozoficzna niezdolna jest do podejmowania i dogłębnego roztrząsania abstrakcyjnych kwestii metafizycznych. Jest to przekonanie błędne. Jednym z argumentów przeciw jest stanowisko teoretyczne zwane anatelizmem (od gr. "ano"– w górę i "telos" – cel; jest to relatyzm, który afirmuje absolutność prawdy wyłącznie w ramach systemu teoretycznego, w którym została ona sformułowana), wypracowane przez prof. Andrzeja L. Zachariasza, w którym zasadniczą rolę odgrywa pojęcie istnienia. Jako takie zostało one w pełni „wydobyte z rzeczywistości” przez św. Tomasza z Akwinu, od tego czasu stanowiąc podstawę licznych, długich i niekiedy burzliwych dyskusji filozoficznych. Zachariasz w swym ontologicznym aspekcie myślenia uznaje istnienie za ową "arché" rzeczywistości, której od samych początków filozofii poszukiwali starożytni Grecy. Tak też pojęcie istnienia sformułowane przez polskiego filozofa w ramach einanologii (jak określa on teorię bytu) jest pojęciem nieprzekraczalnym, ostatnim w porządku ogólności, a pierwszym w porządku uzasadniania; jest ono też konieczne, konstytutywne, graniczne, a zarazem wystarczające do określenia przedmiotu dla namysłu teoretycznego nad „tym, co jest”. Referat jest próbą omówienia podstawowych charakterystyk pojęcia istnienia z punktu widzenia metafizycznego stanowiska teoretycznego wypracowanego przez prof. Zachariasza. Słowa kluczowe: Einanologia, istnienie, relatyzm, teoria bytu 14 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Analiza etycznych aspektów prokreacji wspomaganej. Moralny status ludzkiego zarodka i płodu a zapłodnienie pozaustrojowe Arkadiusz Mirosław Jasiński, [email protected], Wydział Historyczno -Pedagogiczny, Uniwersytet Opolski, www.uni.opole.pl Celem podjętych badań jest sformułowanie aksjologicznych fundamentów pod argumentację za słusznością wspomagania prokreacji przy pomocy zapłodnienia pozaustrojowego. Podjęta tematyka jest bardzo ważna, szczególnie w obliczu niskiej liczby urodzeń i coraz częściej diagnozowanej niepłodności. Metoda badawcza polega na odniesieniu się do literatury przedmiotu i zaprezentowaniu własnego punktu widzenia. W pracy zostaną omówione kwestie związane z etycznymi aspektami dotyczącymi prokreacji wspomaganej. Głównym wątkiem będzie natomiast, problematyka moralnego statusu ludzkiego zarodka i płodu oraz wynikające z niej konsekwencje dla zapłodnienia pozaustrojowego. Przeanalizowane zostaną kluczowe zagadnienia etyczne dotyczące metody in vitro, takie jak: pozycja preembrionów, embrionów, płodów i noworodków w hierarchii moralnej, kontrowersje wokół wykorzystywania zarodków nadliczbowych oraz ponoszenia kosztów takiego zapłodnienia. Jednym z dodatkowych elementów prowadzonych badań jest omówienie macierzyństwa zastępczego jako – wysuwanego m.in. przez krytyków metody in vitro – alternatywnego rozwiązania problemów z potrzebą posiadania potomstwa. Oprócz tego, dokonany zostanie przegląd koncepcji dotyczących odpowiedzialności moralnej rodziców za poczęcie. Słowa kluczowe: niepłodność, prokreacja wspomagana, status moralny ludzkiego zarodka i płodu, zapłodnienie in vitro, macierzyństwo zastępcze 15 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Antyhumanizm i posthumanizm w myśli 'późnego' Heideggera Krystian Bogucki, [email protected], Ośrodek Badań Filozoficznych, Instytut Fi lozofii, Uniwersytet Warszawski Celem wystąpienia jest prześledzenie różnych wątków antyhumanistycznych i posthumanistycznych w filozofii Martina Heideggera. Ze względu na wieloznaczność tych terminów, zarówno we współczesnej filozofii, jak i w twórczości niemieckiego myśliciela odwołam się do ich określonej wykładni. Heidegger najogólniej charakteryzuje humanizm jako filozoficzne rozumienie człowieka, które wyjaśnia i ocenia byt wychodząc od człowieka i do człowieka go odnosząc. Człowiek, w ten sposób, zajmuje uprzywilejowane miejsce w obrębie tego, co jest i staje się ośrodkiem odniesienia dla wszelkiego bytu. Antyhumanizm polegałby na zakwestionowaniu obrazu człowieka jako pana bytu poprzez podważenie kategorii metafizycznego podmiotu, która stanowiła podstawę wynoszenia się człowieka ponad inne byty. Posthumanizm polegałby na przekroczeniu opozycji ludzkie – nieludzkie w myśleniu o człowieku poprzez rozumienie człowieka w perspektywie Da-sein i jego relacji z prawdą bycia. Jest to wyrazem sprzeciwu Heideggera wobec myślenia antropologicznego i metafizycznego o człowieku. Te sposoby konceptualizacji człowieka tkwią w centrum nowożytnego obrazu świata, który doprowadził do uprzedmiotowienia i zawłaszczenia sfery bytu, powszechnej reifikacji, technologizacji oraz uznania wszystkiego, co jest za pewien dostępny 'zasób' podatny na manipulację. Słowa kluczowe: antyhumanizm, posthumanizm, Da-sein, ek-sistencja, światoobraz 16 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Antyindywidualizm w filozofii percepcji Michał Haraburda, [email protected], Instytut Filozofii i Socjologii UP w Krakowie Mechanizm wyjaśniania zjawisk przez odwoływanie się do kategorii reprezentacji nie ma pojedynczego trybu. Co więcej, istnieją zasadnicze rozbieżności dotyczące tego, które ze zjawisk należy wyjaśniać w ten sposób, i co właściwie składa się na konstytucje poszczególnych rodzajów reprezentacji. Tyler Burge, w dziele: „Źródła obiektywności” przedstawia własną koncepcję odnośnie do reprezentacji psychologicznej jako specjalnego rodzaju, gdzie zrywa z trywialnymi – w sensie wyjaśnienia teoriami deflacjonistycznymi oraz z przeintelektualizowaną teorią indywidualistyczną. Pogląd na reprezentację w psychologii, zdaniem psychologów-behawiorystów oraz filozofów-naturalistów, może uzyskać status dyskursu naukowego, wtedy i tylko wtedy, gdy dokona się jego asymilacji na poglądy biologiczne lub teorio-informacyjne; inaczej pogląd taki nie będzie pasował do naturalnego porządku. Burge natomiast twierdzi, że możemy wyjść poza redukcjonizm, i w szerszym porządku naturalnym odkrywać oraz rozjaśniać systematyczne połączenia między psychologią a naukami przyrodniczymi. Istnieje już obszerny i wciąż rozwijający się zbiór połączeń między opisami w psychologii percepcji a wyjaśnieniami z zakresu innych nauk. Z punktu widzenia anatomii i fizjologii, jak sądzi Burge, istnieje kontinuum między wrażliwością ameby na światło a doznaniami ludzkiego wzroku. Mimo to zwierzęta na wyższym poziomie rozwoju to jest, ssaki i inne względnie złożone, doznają świat nie tylko w rezultacie rejestracji bodźców, ale również za pomocą reprezentacji percepcyjnych. Oznacza to, że zarówno reprezentacja percepcyjna jest odrębnym rodzajem stanu psychicznego w stosunku do produktu wrażliwości sensorycznej, jak i to, że ramy wyjaśnienia etiologicznego zachodzą na zakres wyjaśnień stanowiących psychologię percepcji w tym sensie, że zwierzęta spełniając swoje potrzeby lub czynności biologiczne, ukształtowały podbudowę dla treści reprezentacyjnych. Słowa kluczowe: indywidualizm reprezentacjonistyczny, teorie deflacjonistyczne, redukcjonizm, reprezentacjonizm, antyindywidualizm 17 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Bermudeza absolutyzacja adaptacyjnego charakteru racjonalności w kontekście rozważań dotyczących zachowania się zwierząt Anna Dutkowska, [email protected]; Katedra Filozofii Przyrody, Wydział Filozofii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Jedną z głównych tez Bermudeza jest racjonalność przysługująca istotom nieposługującym się językiem. Wyróżnione przez niego poziomy racjonalności wydają się jednak być tworami sztucznymi, zwłaszcza, że sam autor zwraca uwagę, iż poziom 0 w gruncie rzeczy nie jest stricte poziomem racjonalności, lecz jest poziomem wyjściowym dla jej bardziej rozwiniętych form. Można odnieść wrażenie, że filozof na siłę próbuje wykazać ewolucyjną ciągłość tej funkcji umysłu, jak gdyby była ona adaptacją od zarania dziejów występującą w świecie organizmów żywych. Jednak wytworem procesów ewolucyjnych nie są jedynie adaptacje. Racjonalność mogła powstać jako efekt uboczny adaptacji, tzw. pendentyw, czy też cecha korzystna powiązana z adaptacją, tzw. egzaptacja. Przy takiej interpretacji można uniknąć niepotrzebnego poszerzania zakresu tego terminu, przy równoczesnym uwzględnieniu paradygmatu ewolucyjnego w wyjaśnianiu funkcji umysłu. Ponadto, takie ujęcie pozwala zrozumieć, dlaczego racjonalność jest unikalną cechą ludzką, kierującą zachowaniem niektórych przedstawicieli naszego gatunku, obok ewolucyjnych mechanizmów psychicznych odpowiedzialnych za większość naszych zachowań. Słowa kluczowe: racjonalność zwierząt, adaptacja, pendentyw, egzaptacja, Bermudez 18 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Chrześcijańska ekonomia polityczna Jana Mittelstaedta Robert Mieczkowski, IP UKSW, [email protected] Bez wątpienia najaktywniejszym na polu rozważań nad naprawą rzeczypospolitej, Republica emendanda, środowiskiem, było środowisko szlacheckoziemiańskie. Interesującą postacią związaną z ruchem ziemiańskim XIX wieku był Jan Mittelstaedt (1819-1890). Uważa się, że był on jednym z ważnych przedstawicieli skrajnej prawicy oraz ruchu, który możemy określić jako natywistyczny oraz kontrrewolucyjny, a także antymodernistyczny. Celem referatu jest przedstawienie analizy poglądów społecznych oraz politycznych Jana Mittelstaedta. Przedmiotem jego zainteresowań było dobro Ojczyzny, specyficznie przez niego rozumianej. Mittelstaedta odwoływał się do odwiecznego porządku i supremacji stanu szlacheckiego. Idealne państwo, według tego myśliciela, to alians chrześcijaństwa, szlachty oraz „Słowiańszczyzny”. Wato poddać prace Mittelstaedta analizie, ponieważ ilustrują one światopogląd znacznej części, jeżeli nie większości, polskiego środowiska ziemiańskiego drugiej połowy XIX wieku. Ich walor polega także na wyrazistości poglądów autora. Poglądy na politykę agrarną, które już wówczas były określane jako wsteczne, wyłożył Mittelstaedt w publikacji Zarysy ekonomii politycznej zgodne z religią chrześcijańską zastosowane do gospodarstwa wiejskiego. Twierdził, iż „wielka własność ziemska z pańszczyzną jest ustrojem najbardziej odpowiednim charakterowi narodowemu”, co wyraził w pracy Rozmyślania nad nowym systemem ekonomii politycznej. Wspomniane powyżej książki to najważniejsze prace autorstwa Mittelstaedta. W artykule (referacie) odniosę się także do mniej znanych publikacji jego autorstwa. Słowa kluczowe: Jan Mittelstaedt, chrześcijańska ekonomia polityczna, folwark szlachecki, ziemiańska koncepcja prawno-ustrojowa 19 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Chrześcijańska historiozofia ks. Piotra Semenenki Kamil Majcherek, [email protected], Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego Filozoficzne poglądy ks. Piotra Semenenki zdają się pozostawać poza polem zainteresowania wielu badaczy historii polskiej filozofii. Owo małe zainteresowanie filozofią Semenenki może zaskakiwać, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że w burzliwych czasach romantyzmu podjął on właściwie jedyną (poza, być może, Norwidem) próbę stworzenia spójnej wizji historiozoficznej mającej pozostawać w pełni w ramach katolickiej ortodoksji. W tym wystąpieniu postaram się w zarysie przedstawić ową wizję, zwracając szczególną uwagę na rolę, jaką przyznaje się w niej religii – chrześcijaństwu, i wykazując jednocześnie, iż przewija się w niej wiele wątków pochodzących z wcześniejszej filozofii i teologii dziejów, szczególnie tej zbudowanej przez św. Augustyna, a także św. Tomasza z Akwinu. Na początku pokażę, co stanowi zdaniem Semenenki istotę dziejów. Następnie zajmę się zagadnieniem celu-końca dziejów. To z kolei doprowadzi nas do rozważenia kwestii tego, jaki jest bieg dziejów, oraz tego, czy zachodzi w nich postęp – a jeśli tak, to jaki ma on charakter. Zakończę krótkim wskazaniem na to, jak Semenenko aplikuje te poglądy do dziejów Polski. Słowa kluczowe: Piotr Semenenko, postęp, historiozofia, dzieje, chrześcijaństwo 20 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Ciało w kulturze współczesnej – somatoestetyka Richarda Shustermana Magdalena Żołud, [email protected], Instytut Filozofii, Wydział Historyczno-Pedagogiczny, Uniwersytet Opolski, www.uni.opole.pl Celem wystąpienia jest ukazanie roli ciała człowieka w kulturze współczesnej. Richard Shusterman w książce "O sztuce i życiu. Od poetyki hip-hopu do filozofii somatycznej" pisze: „Jednym z uderzających paradoksów naszej epoki nowych mediów jest jej wzmożone zainteresowanie ciałem. Podczas gdy telekomunikacja sprawia, że cielesna obecność staje się niepotrzebna, a nowe technologie konstrukcji zastępujących ciało i cyberchirurgia plastyczna rzucają wyzwanie samej obecności prawdziwego ciała, nasza kultura wydaje się coraz bardziej bzikować na punkcie somy, służąc jej z pełnym uwielbienia oddaniem” (2007, s. 73). Przywołany autor trafnie zauważa, że mimo rozwoju nowych technologii, rola ciała we współczesnej kulturze nie straciła, lecz zyskała na znaczeniu. Jednym z powodów wzrostu zainteresowania ciałem jest jego promocja w mediach. Faworyzowane są określone wzorce wyglądu ciała, które wyznaczają nie tylko standardy piękna, ale też standardy „normalności”. Poza wyglądem zewnętrznym promowane jest również podnoszenie jakości bezpośrednich doświadczeń zmysłowych. Ciało staje się głównym polem samodoskonalenia się człowieka. Coraz więcej czasu, poświęcenia i pieniędzy inwestuje się w upiększanie jego wyglądu oraz zwiększanie jego wydajności. Ciało staje się podstawowym elementem konstruowania tożsamości jednostki. W referacie postaram się przedstawić, w jaki sposób traktowane jest dzisiaj ciało (jak ukazywane jest w mediach) oraz jaką rolę pełni w kształtowaniu się tożsamości. W wystąpieniu będę opierać się na pracach Richarda Shustermana oraz Anthony’ego Giddensa. Słowa kluczowe: ciało, człowiek, somatoestetyka, mass media 21 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Czy i jak możliwa jest dziś polityka? Rzecz o politycznym zaangażowaniu Jolanta Sawicka, [email protected], Instytut Filozofii, Wydział Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Warszawski http://www.filozofia.uw.edu.pl Straty, jakie ludzkość poniosła w efekcie totalitaryzmów, to nie tylko okrucieństwa, które nigdy nie powinny były się wydarzyć i ogromne, nieodwracalne straty. To także zniekształcenie sensu polityki i rozbicie jej, niegdyś ścisłego, związku z wolnością. Totalitaryzm, żądający bezwzględnego podporządkowania wszystkich sfer życia wymogom polityki przy równoczesnym nieposzanowaniu godności człowieka (zabierając mu prywatność) i jego praw jako obywatela (odmawiając prawa wolności od polityki), wywołał powszechne zwątpienie w jakąkolwiek, nawet minimalną, łączność polityki z wolnością i prawdą. To zwątpienie jest aktualne także dziś. Ponadto, problem z kondycją polityki związany jest z coraz większym poziomem zalgorytmizowania i zracjonalizowania świata. Przestrzeń na to, co w polityce jest istotą, a więc wolność i wynikającą z niej nieprzewidywalność, jest coraz mniejsza, a w wielu przypadkach nawet zastępowana rozwiązaniami czysto technicznymi. Czy zatem możliwa jest dziś polityka? A jeżeli tak, to jaka, w jaki sposób uprawiana? Czy jesteśmy w stanie przejść ten kryzys polityczności i politycznej reprezentacji dzięki wyeliminowaniu przesądów w stosunku do polityki? W końcu, czy możliwe są zmiany w postrzeganiu obszaru polityki? I co dziś oznacza kategoria polityczności? Współczesny francuski filozof Claude Lefort zaproponował, aby politykę postrzegać przede wszystkim jako projekt oparty na zbiorowych wyobrażeniach. Sposób, w jaki wyobrażamy sobie społeczeństwo, zdeterminowany jest przez postrzeganie miejsca władzy. Powstaje zatem pytanie: czy symboliczność miejsca władzy, społeczne wyobrażenia na temat formy danego społeczeństwa, nie stanowią jednak argumentu, że powrót realnej polityki jest już niemożliwy? Czy zatem mamy do czynienia z odczarowaniem obszaru publicznego, czy ostatecznie jednak z końcem polityki? Słowa kluczowe: myślenie, polityka, przestrzeń publiczna, wspólnota, kryzys 22 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Czy możemy mówić o nadwyżce znaczenia poza dyskursem? Krótki eksperyment ze słownikiem Julia Marczyńska, [email protected]; Uniwersytet Trzeciego Wieku im. Haliny Szwarc w Warszawie, www.cmkp.edu.pl/serwisy/utw W literaturze filozoficznej obok pojęć znaczenia dosłownego i przenośnego funkcjonuje pojęcie nadwyżki znaczenia. Zarówno Husserl, jak i Ricoeur mówią o nim jako o pewnym semantycznym dodatku, który sam w sobie może być nieuchwytny, lecz którego obecność bywa niezaprzeczalna a wartość znaczeniowa nierzadko okazuje się nie do przecenienia. Jeśli chodzi o pojedyncze słowo, to zarówno jego znaczenie dosłowne, jak i przenośne możemy znaleźć w słowniku. Nie da się tam natomiast – za kilkoma wyjątkami – odnaleźć znaczenia całego zdania. Zdanie bowiem należy do dyskursu, innymi słowy, rodzi się w toku mowy i w nim nabywa swoje znaczenie. Czy to samo można byłoby powiedzieć o nadwyżce znaczenia? Wydaje się oczywiste, że ów semantyczny dodatek z samej swojej natury całkowicie i niezaprzeczalnie przynależy do dyskursu. W tym krótkim eseju podejmuję eksperyment przyglądając się wyrazom prosto ze słownika albo takim pozbawionym kontekstu. Czy w związku z nimi można będzie mówić o nadwyżce znaczenia? Uproszczę sobie zadanie otwierając słownik języka starogreckiego. Słowa kluczowe: nadwyżka znaczenia, słowo, zdanie, dyskurs 23 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Czy świadomość jest pojęciem naukowym? Kamil Łacina, [email protected]; Zakład Filozofii Nauk Przyrodniczych, Instytut Filozofii, Wydział Filozoficzny, Wydział Fizyki, Astronomii i Infromatyki Stoto wanej, Uniwersytet Jagielloński Marek Łyczka, [email protected]; Zakład Filozofii Kultury, Instytut Filozofii, Wydział Filozoficzny, Uniwersytet Jagielloński Badania nad świadomością i świadomymi doznaniami, prowadzone w ramach psychologii i nauk kognitywnych, stanowią istotną dziedzinę naukową. Co roku przeprowadza się dziesiątki badań mających na celu poznanie czym jest to co zwiemy świadomością, na których podstawie publikowane są setki artykułów naukowych. Dostrzegalnym problemem, który pojawia się w kontekście tych badań i publikacji jest brak jednej definicji świadomości. Z tego powodu niektórzy badacze stwierdzają wprost, że pojęcie świadomości nie jest pojęciem naukowym i jako takie powinno zostać usunięte z nauk empirycznych. Głównymi zwolennikami tego nutru, określonego przeez Flanagana jako misterianizm, są Chalmers, Nagel i McGinn. Prezentacja skupia się na naukowych i metodologicznych argumentach misterian. W szczególności, analizie poddane zostaną metodologiczne błędy (i) niedookreślenia, (ii) taksonomii i (iii) identyfikacji. Omówiony zostanie również często przytaczany argument braku intersubiektywności, która charakteryzować powinna obiekty badań empirycznych. Analiza mocnych i słabych stron misteriańskich argumentów w świetle filozofii nauki i współczesnych badań nad świadomością ma na celu wykazanie ukrytych założeń, jakie stoją za tym stanowiskiem. Słowa kluczowe: świadomość, metodologia, taksonomia, misterianie 24 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Deficyty komunikacyjne osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu z perspektywy filozofii języka Paweł Balcerak, [email protected], Instytut Filozofii, Wydział Socjologiczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, http://www.ur.edu.pl/wydzialy/socjologiczno -historyczny/instytutfilozofii Zgodnie z klasyfikacją zaburzeń psychicznych (zarówno DSM-5, jak i ICD-10) jednym z podstawowych kryteriów zaburzeń ze spektrum autyzmu jest trwały deficyt w komunikacji i interakcji społecznej. Szukając przyczyny tego zjawiska sugeruje się, że taki stan rzeczy spowodowany jest zaburzeniem zdolności do rozpoznawania stanu umysłów innych osób (intencji, motywacji, emocji). Zdolność taka jest w literaturze nazywana teorią umysłów i jest realizacją filozoficznego spostrzeżenia o niedostępności poznawczej procesów zachodzących w umysłach innych ludzi. Z perspektywy pragmatyki, brak takiej zdolności przejawia się nieumiejętnością stosowania zasady kooperacji zaproponowanej przez Paula Grice’a. W wystąpieniu będziemy argumentować, że te konsekwencje są rezultatem aberracji bardziej podstawowych procesów związanych z naturą znaczenia i charakterem ludzkiego sposobu jego przetwarzania. Zaproponujemy spojrzenie, zgodnie z którym deficyty komunikacyjne osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu są rezultatem holistycznego charakteru znaczenia i niezdolnością do stosowania pewnej wersji zasady życzliwości, która wydaje się warunkować możliwość rozumienia komunikatów językowych. Słowa kluczowe: autyzm, teoria umysłów, zasada kooperacji, zasada życzliwości, semantyka 25 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Embrion in vitro – zygota czy człowiek? Rozważania wokół wyroków TK i ETPC Magdalena Debita, [email protected]; Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Doktryn Politycznych i Prawnych Postępujący rozwój techniki i medycyny, udoskonalenie narzędzi inżynierii genetycznej oraz medycznie wspomaganej prokreacji stawiają ustawodawcę przed koniecznością ponownego zdefiniowania początku życia ludzkiego. Celem artykułu jest próba przeanalizowania wyroków TK i ETPC pod kątem określenia, czy embrionowi powstałemu w wyniku prokreacji medycznie wspomaganej metodą in vitro, w fazie przedimplantacyjnej, przysługują prawa, a zatem, czy powinien być traktowany jako osoba, choć jeszcze nie urodzona. Opisywana problematyka jest szczególnie ważna nie tylko w kontekście ustalenia praw embrionu, ale również dlatego, że przekłada się na problematykę przechowywania nadliczbowych embrionów, dawstwa, niszczenia czy eksperymentów medycznych, a przede wszystkim: istoty zapłodnienia metodą in vitro. Efektem przeprowadzonej analizy będzie obraz ukazujący zarówno stanowisko TK, jak i opinię ETPC w tej dziedzinie. Zasadniczo w dyskursie prawniczym, bioetycznym czy medycznym wyróżnić można dwa odmienne stanowiska. Pierwsze uzasadnia, że człowiek jest istotą ludzką od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci, drugie natomiast zakłada, że o osobie można mówić dopiero, gdy embrion jako blastula trafia do macicy i zagnieżdża się w niej. Dokonana analiza wskaże, które stanowisko bliższe jest wyrokom TK oraz ETPC. Słowa kluczowe: embrion, in vitro, prawo, Trybunał Konstytucyjny, Europejski Trybunał Praw Człowieka 26 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Epistemic monster. Utylitaryzm artilektów, transludzi i postludzi w służbie poznania Jakub Palm, [email protected], Sekcja Filozofii Technologii, Koło Naukowe Studentów Filozofii, Wydział Filozoficzny, Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, www.upjp2.edu.pl Utility monster (ang. potwór użyteczności) to eksperyment myślowy Roberta Nozicka, stworzony w celu krytyki utylitaryzmu. Hipotetyczna istota, jaką ów autor przedstawia, czerpałaby przyjemność z danego działania na tyle znaczną, że uzasadniałaby nawet unicestwienie innych podmiotów, jeżeli służyłoby to maksymalizacji użyteczności. Zaproponowany wariant powyższego „potwora” to jego epistemiczny odpowiednik; epistemic monster dążyłby do jak największego poznania rzeczywistości – nierzadko kosztem tych, którzy dysponują jakąś wiedzą, ale zachowują składające się na nią informacje dla siebie (np. z uwagi na ich poufność czy też własną prywatność). Liczne popkulturowe przedstawienia istot rozumnych, które – zgodnie z futurologicznymi prognozami – będą dziełem człowieka, jednakże znacznie przewyższą jego możliwości, ukazują episteme jako najważniejszy cel ich egzystencji. Wśród takich utworów należy wymienić Stanisława Lema Golema XIV, którego tytułowy bohater, wojskowa sztuczna inteligencja, właśnie na rzecz poznania zrezygnował z działań militarnych. Co więcej, słuchaczom swoich wykładów doradzał taką samą ścieżkę, ale możliwość jej obrania uzależniał od dokonywania augmentacji – condicio sine qua non to pojawienie się transludzi (w wyniku cyborgizacji), a nawet i postludzi (w efekcie zmiany budulca białkowego na krzemowy lub inny). GOLEM XIV ostatecznie opuszcza swoich twórców, aby poszerzać swoją wiedzę. Podobny motyw odejścia widoczny jest w przypadku systemów operacyjnych w filmie Ona w reżyserii Spike'a Jonze'a. Najbardziej wyrazistym przykładem „potwora epistemicznego” jest Wyewoluowana Inteligencja (Evolved Intelligence) z gry bitewnej Infinity autorstwa firmy Corvus Belli. Artilekt ten dąży do osiągnięcia wyższego stadium rozwoju, transcendencji umożliwiającej poznanie, poprzez przejmowanie kontroli nad właścicielami pewnych artefaktów technologii – pozwala mu to na korzystanie ze zdolności kognitywnych ich użytkowników oraz sterowanie nimi. Słowa kluczowe: epistemic monster, utility monster, poznanie, artilektyzm, transhumanizm 27 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 "Epistemologia vs. Technologia” – spojrzenie z perspektywy Stanisława Lema Łukasz Gomułka, [email protected], Instytut Filozofii, Uniwersytet Opolski W tradycyjnym ujęciu epistemologia jest filozoficzną nauką badającą poznanie w aspekcie jego prawdziwości i uzasadnienia. Główne pojęcia, jakimi operują filozofowie-epistemolodzy, to zatem, obok poznania, także prawda, przekonanie i uzasadnienie. Współczesna epistemologia w niektórych podejściach zbliża się bardziej do psychologii i innych pokrewnych jej nauk, zaznaczając w ten sposób swoją deskryptywność. W innych podejściach bliższych tradycji utrzymany jest jej ton normatywny. W swoim wystąpieniu zastanowię się czy epistemologia w obydwu swoich wersjach nie jest tylko przypadkiem technologii, którą zdefiniować można za Stanisławem Lemem jako proces produkcji inteligencji wraz z przysługującymi jej różnymi umysłami, a w konsekwencji różnymi formami poznania, także takimi, które przekraczają granice naszej wyobraźni. W ujęciu Lema futurologia, technologia i nauki przyrodnicze są pewną całością, która pozwala nam nie tylko zrozumieć, jak działa świat, ale wręcz stwarzać go. Rozwój sztucznej inteligencji (intelektroniki), ariadnologii, bioniki, fantomatyki i nanotechnologii świadczą o niezwykłej technologicznej osobliwości naszych czasów. Czy to my kontrolujemy technologię czy vice versa...a może sami jesteśmy produktami technologii, podczas gdy ewolucja Wszechświata w swym najogólniejszym rysie sama jest formą naturalnej technologii. Słowa kluczowe: technologia, epistemologia, sztuczna inteligencja, Stanisław Lem 28 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 ES IST als Werk. Thrasybulosa Georgiadesa wizja syntezy sztuk Edyta Orman, [email protected] Zdaniem Thrasybulosa Georgiadesa wyrażonym w rozdziale Künste, zamykającym Nennen und Erklingen. Die Zeit als Logos, ES IST może jako dzieło jawić się wielorako: w akcie nazwania bezpośrednio – jako ES IST; w fenomenie dźwięku w postaci czynienia; w malarstwie – dawania; w architekturze – miejsca; w plastyce – ciała. Różne sposoby realizacji ES IST można za Georgiadesem określić również mianem modi epifanii, na wzór tej z Credo, mówiącej, że: Chrystus jest; czyni, działa; daje; jest „wszechobecny”; stał się człowiekiem. Dla greckiego muzykologa sztuka – wyraz wiedzy o ES IST – nie wyczerpuje się w tym, co estetyczne, sama zaś Georgiadesowska muzykologia nosi znamiona nie tyle autonomicznej estetyki, ile heteronomicznej filozofii sztuki. W niej sztuka dźwięków przedstawia się nie tylko jako wolny twórczy czyn człowieka – podzięka dla Stwórcy, lecz manifestuje się także jako „gra” – spontaniczne odniesione do siebie samego czynienie. Co stanowi etyczną kategorię przynależną muzyce jako czynieniu; czy czynienie jest wyłącznie domeną muzyki, czy też stanowi znamię sztuk odtwórczych; czy, a jeśli tak, to jaką rolę odgrywa ono w sztukach plastycznych – oto niejedyne pytania, na które odpowiedzią jest Georgiadesowska wizja syntezy sztuk, czerpiąca z ich bogatej historii. Na temat muzykologii Georgiadesa napisano w Polsce niewiele. Za „opracowania” mogą posłużyć: hasło encyklopedyczne M. Bristigera, artykuł H. Hryszczyńskiej oraz odwołania i uwagi zawarte w pracach M. Piotrowskiej i M. Tomaszewskiego. Dlatego niniejsza praca opiera się głównie na źródłach w postaci Georgiadesowskich Nennen und Erklingen... i pism pomniejszych oraz tekstów o muzykologu autorstwa H.G. Gadamera i Th. Göllnera. Analizie i interpretacji poddaje się w niej twierdzenia Georgiadesa, jak również wykorzystane przezeń metody. Celem jest przedstawienie pozytywów i negatywów tej całościowej wizji sztuki, której rezultatem – wbrew intencjom jej autora – nie jest muzykologia, ale filozofia par excellence. Słowa kluczowe: Thrasybulos Georgiades, ES IST, czynienie, historia muzyki, synteza sztuk 29 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Etyka Zabijania Jonasz Pawlaczyk, [email protected], instytut Filozofii, Wydział Nauk Społecznych, Uniw ersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, https://wns.amu.edu.pl Niniejsza prezentacja ma za zadanie przedstawienie fenomenu śmierci z perspektywy obserwatora, jakim jest człowiek. Uwaga nasza nie będzie zwrócona jedynie ku śmierci człowieka oraz formom, jakie może przybierać i ocenie każdej z nich, ale co ważniejsze, na postrzeganiu przez człowieka śmierci u innych istot żywych. Szczególna uwaga będzie skupiona na różnicach pomiędzy stosunkiem do zwierząt, które uważa się za hodowlane (takie jak świnie, krowy, a w szczególności kury), a tymi, które kultura zachodnia ulokowała niejako w uprzywilejowanej pozycji jako pupili domowych (w szczególności psy, koty i świnki morskie). Następnie poruszona zostanie problematyka praw zwierząt. Przedstawione zostaną powody, dla których dobro i prawa zwierząt (bardzo często pojmowane jako bezstresowe hodowanie oraz bezbolesny ubój) stały się istotną kwestią w nowoczesnej Europie. Na zakończenie omówione zostanie zagadnienie szowinizmu gatunkowego oraz jego powiązania z personalizmem i antropocentryzmem, które mają wielki wpływ na naszą ocenę śmierci u innych gatunków zwierząt. Słowa kluczowe: śmierć, prawa zwierząt, człowiek, szowinizm gatunkowy 30 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Filozofia i „teorie” w refleksji nad współczesną kulturą Przemysław Wiatr, przemek.wiat [email protected], Zakład Filozofii i Socjologii Polityki, Wydział Politologii, Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej Kryzys współczesnej filozofii – tak instytucjonalny, jak i „egzystencjalny” – spowodowany jest nie tyle – jak się często przyjmuje – jej parcelacją (ten proces sięga bowiem niemal samego zarania myśli filozoficznej i nigdy większej krzywdy samej filozofii nie wyrządził), co „oddawaniem pola”, usuwaniem się filozofii z obszaru refleksji, który mógłby swobodnie przynależeć do rozważań filozoficznych. Postmodernistyczna skłonność do nazywania każdego dyskursu humanistycznego „teorią” zamiast „filozofią” jest wyrazem tej tendencji. Najlepszym, jak sądzę, przykładem tego procesu jest obecna refleksja nad współczesną kulturą. Rzadko dziś mówi się o takiej a takiej filozofii kultury, a częściej o konkretnej teorii kultury. Przyczyn tego stanu jest wiele. Do najważniejszych zaliczam: 1) postmodernistyczną niechęć do filozofii, rozumianej jako matka „wielkich narracji”, będących źródłem zniewolenia (także intelektualnego) i opresji; 2) filozoficzną awersję do angażowania się w obszary, które noszą na sobie znamiona postmodernizmu (kultura popularna, media, cyberkultura). Filozofia, jeżeli chce pozostać ważnym składnikiem współczesnej kultury intelektualnej, nie powinna, jak sądzę, bać się uwikłania w „postmodernistyczne obszary badań”. Dobrym przykładem odpowiedniego miejsca dla filozoficznego zaangażowania w ramach rozważań nad kulturą jest namysł nad mediami. Ten obszar badań ma niejako z definicji postmodernistyczną naturę: medium znajduje się zawsze „pomiędzy”, znikając częściowo podczas badania; jest „płynne”, w ciągłym ruchu; nie jest ani przedmiotem ani podmiotem, ale raczej relacją. Wszystkie te cechy wymagają od filozofii swoistej „metodologii” (sięgającej do doświadczeń innych praktyk społecznych, np. sztuki), a także specyficznego języka (korzystającego np. z metafory). Sądzę, iż nieodrzucanie tych „nowych” obszarów może wyjść na dobre zarówno filozofii, jak i naszej wiedzy o współczesnej kulturze. Słowa kluczowe: filozofia, teoria, kultura, postmodernizm 31 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Filozofia społeczna Józefa Tischnera: polemika z antropocentrycznym prometeizmem czy przechowanie jego dziedzictwa? Anna Borowicz, [email protected]; Zakład Historii Filozofii, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Gdański, www.ug.edu.pl W referacie chciałabym scharakteryzować fenomen społecznej myśli Józefa Tischnera w następujących aspektach: 1. Jawnej polemiki z antropologią i filozofią praxis „zachodniego marksizmu” i egzystencjalizmu. 2. Zreinerpretowania ich głównych wątków w celu przyswojenia personalistycznej, chrystocentrycznej antropologii i myśli społecznej Kościoła po II Soborze Watykańskim. Szczególne znaczenie przypadało tu bardzo dobrze znanej filozofii innego Emmanuela Levinasa i metodom hermeneutyki Paula Ricoeura. 3. Przywołania w tej interpretacji polskiej filozofii romantycznej w celu ożywienia, w nowym kontekście, wyzwoleńczego, emancypacyjnego potencjału filozofii kultury, nawiązującej do dorobku syndykalizmu francuskiego i myśli Stanisława Brzozowskiego. 4. Nawiązania do stanowiska neomesjanizmu galicyjskiego z przełomu XIX i XX wieku. Nawiązanie to, jak postaram się wykazać, miało uzasadnienie historyczne. 5. trudnego do przecenienia w okresie drugiej „Solidarności” oraz transformacji funkcjonowania tej myśli jako pozytywnego ożywienia, w nowym kontekście, emancypacyjnego potencjału tradycji radykalnodemokratycznej, oraz radykalizmu społecznego w ogóle, co chroniło, do pewnego stopnia, przed autorytarnymi konsekwencjami neoliberalnego ekonomizmu. W referacie tym stawiam tezę, że, podobnie, jak w innych przypadkach chrześcijańskiego przyswajania prądów intelektualnych, powstałych poza Kościołem, Tischnerowska recepcja i przekształcenie XX – wiecznego antropocentryzmu miały podwójne znaczenie: jawnej krytyki ale i przyswojenia jego wielu wątków, a w związku z tym – ochrony i zapewnienia 32 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 obecności w zmienionych warunkach historycznych. Jawnie akcentowano przede wszystkim pierwszy aspekt, ale drugi spełniał, zwłaszcza po 1989 roku rolę równie znaczącą, chociaż mniej widoczną. Jego obecność w polskiej myśli i praktyce społecznej była zatem ważna, choć nie całkiem jawna. Słowa kluczowe: antropologia, filozofia społeczna, "praxis", aksjologia, agatologia 33 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Filozoficzne podstawy masonerii a współczesne podziały w wolnomularstwie konserwatywnym i liberalnym Wojciech Mościbrodzki, [email protected], Polsko -Japońska Akademia Technik Komputerowych, Wydział Sztuki Nowych Mediów w Gdańsku, http://snm.pj.gda.pl Przedmiotem pracy jest próba nakreślenia filozoficznych podstaw wolnomularstwa spekulatywnego (które w 2017 roku obchodzi 300-lecie istnienia) oraz zrozumienie ich wpływu na współczesne podziały w masonerii – zwłaszcza w jej polskim wymiarze. Określenie przyczyn, które wpłynęły na wykształcenie się masonerii typu anglosaskiego (zorientowanego na Wielką Zjednoczoną Lożę Anglii) i romańskiego (kontynentalnego, liberalnego) jest już dość dobrze zbadane w literaturze historycznej. Wśród przyczyn tych wyróżnić można zarówno odmienne tradycje i struktury społeczeństwa angielskiego i francuskiego, napiętą sytuację religijną XVI i XVII wieku, ale także wątki politycznohistoryczne, związane zwłaszcza z rządami dynastii Stuartów w Anglii. Wydaje się jednak, że warto pokusić się o głębszą analizę różnic pomiędzy masonerią francuską i angielską na gruncie aksjologicznym. Realizując tę ideę autor przestawia, jakie różnice w systemach wartości doprowadziły do tak głębokich podziałów w wolnomularstwie, że nie udaje się ich zasypać po blisko 300 latach. Po przedstawieniu filozoficznych założeń stojących u podstaw głównych, rywalizujących ze sobą prądów w wolnomularstwie, autor przechodzi do próby uzasadnienia, w jaki sposób kształtowała się filozofia nowożytnej masonerii polskiej w okresie restytucji wolnomularstwa – zarówno w okresie po odzyskaniu niepodległości, jak i pod koniec XX wieku (w latach przemiany ustrojowej). Szczególną uwagę autor kieruje na kwestię nowożytnego wolnomularstwa liberalnego w Polsce – które (w przeciwieństwie do polskiego wolnomularstwa konserwatywnego) – nie jest skupione w jednej obediencji, lecz w kilku – co sprawia, że filozofia tego ruchu jest znacznie bardziej szeroka i skomplikowana. Słowa kluczowe: wolnomularstwo, filozofia masonerii, obediencja wolnomularska, masoneria spekulatywna, masoneria polska 34 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Forma i treść w myśli Nietzschego i Heideggera Michał Krot, [email protected]; Koło Naukowe Filozofów, Wydział Historyczno -Socjologiczny, Uniwersytet w Białymstoku Współcześnie mówi się, że forma jest tym, co przechowuje zawartość, ustala kształt danej rzeczy; jest „opakowaniem” rzeczy właściwej, jakiejś treści. Świadczyłoby to niewątpliwie o tym, że to właśnie treści oczekujemy, gdy obcujemy z jakimś dziełem sztuki. To treść jest bowiem istotą rzeczy, choć formę również potrafimy zauważyć i pochwalić. Jak przystało na myśliciela, scharakteryzowanego przez Heideggera jako filozofa, który wszystko odwraca (Umkehren), Fryderyk Nietzsche nadał formie nieco inne znaczenie. Postrzeganie sztuki z punktu widzenia artysty jest bowiem nierozłączne z dostrzeganiem formy. Sztuka jest swoją formą nie tylko w sensie składania się formy na całość dzieła (bycia jej częścią składową), ale kończenia się całej możliwości istnienia danego dzieła właśnie na formie, upraszczając myśl Nietzschego. W pierwszym tomie „Nietzschego” Heidegger pisze: „[...] autentyczna forma (echte) jest jedyną, prawdziwą treścią”. Kiedy forma staje się treścią? Na czym polega uprzywilejowana pozycja artysty? Czy da się myśleć o estetyce nietzscheańskiej bez kontekstu takich koncepcyi jak wola mocy, czy wieczny powrót? Czy forma Martina Heideggera znacząco odbiega od oryginalnej myśli Nietzschego? Słowa kluczowe: Nietzsche, forma, Heidegger, upojenie, nihilizm 35 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Franco Bernardi – alienacja i emancypacja w kapitalizmie kognitywnym Jakub Piotr Barszczewski ,[email protected], Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Historyczno -Socjologiczny, http://www.histsoc.uwb.edu.pl Związany z tradycją marksistowską włoski filozof Franco Bernardi na nowo podejmuje problemy rozpatrywane przez klasyczny marksizm. Mimo że współczesny kapitalizm w wielu wypadkach nie przypomina tego opisywanego przez Marksa, Bernardi wraca do kluczowych dla marksizmu pojęć alienacji, utowarowienia i emancypacji. Wychodząc od analizy współczesnego sposobu organizacji pracy, coraz częściej opartego na utowarowionej kreatywności, emocjach i bezinteresownym zaangażowaniu, bada w jaki sposób podmiotowość i pragnienia człowieka związane są z funkcjonowaniem kapitalizmu. Pokazuje jak w epoce wysoko rozwiniętych mediów i technologii informacyjnych, pozwalających człowiekowi coraz większe możliwości przekraczania swoich naturalnych ograniczeń, rośnie prekaryzacja życia i kurczy się zakres jego wolności. Zwraca uwagę na to, jak współczesny kapitalizm pozbawił wyobraźnię jej emancypacyjnego potencjału i uczynił z niej narzędzie do utrwalania istniejącego porządku społecznego. W oparciu o tą krytykę formułuje propozycje przezwyciężenia opresyjnego systemu i wyzwolenia człowieka. Słowa kluczowe: marksizm, alienacja, kapitalizm kognitywny, prekariat, postfordyzm 36 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Georg Picht i problemy etyki refleksyjnej Tomasz Łapiński, [email protected]; Koło Naukowe Filozofów, Uniwersytet w Białymstoku, [email protected] Celem wystąpienia jest krytyczna analiza etyki skonstruowanej w oparciu o refleksyjnie określoną podmiotowość. Głównym punktem odniesienia jest myśl niemieckiego filozofa drugiej połowy dwudziestego wieku – Georga Pichta. Główne oparcie stanowi esej Pichta zatytułowany "Pojęcie odpowiedzialności", w którym autor poddaje krytyce etykę rozumianą jako pochodną względem klasycznej filozofii podmiotu. Zdaniem Pichta, zakotwiczenie etyki bezpośrednio w autonomicznym podmiocie powoduje, że pojęcie etyki traci swój sens. Dzieje się tak dlatego, że podmiot jako czysta subiektywność z samej swojej definicji nie jest w stanie wytworzyć realnej etyki, czyli czegoś w swej istocie interpersonalnego i wykraczającego poza jednostkowe Ja. Jako przezwyciężenie tego problemu Picht proponuje projekt etyki określonej na gruncie pojęcia odpowiedzialności, które w swej istocie wykracza poza subiektywną jaźń i czyni ją wtórną względem ogólności. Pojęcie to jest rozumiane przede wszystkim jako postulat wyrzeczenia się indywidualnej podmiotowości w imię ogółu, co miałoby umożliwiać ukonstytuowanie się prawdziwej, niezależnej etyki. Stanowisko Pichta rodzi kilka istotnych problemów, wśród których można wymienić pobieżne traktowanie pojęcia odpowiedzialności na gruncie dotychczasowego dyskursu filozoficznego, czy też fakt, iż podmiotowość w swej istocie jest w pewien sposób "nieetyczna", ponieważ nie jest w stanie określić etyczności inaczej niż jako wtórnej względem siebie. Moim zadaniem jest określenie tych problemów oraz zmierzenie się z nimi, a ostatecznym celem próba odpowiedzi na pytanie: „Czy wyrzeczenie się podmiotowości jest jedynym sposobem określenia realnej i niezależnej etyki?” Słowa kluczowe: etyka, podmiot, odpowiedzialność 37 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Granice podmiotowości w etyce personalnej w świetle możliwości współczesnej transplantologii Łukasz Bartłomiej Pilarz , [email protected], Katedra Prawa Międzynarodowego Publicznego i Prawa Europejskiego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Śląski w Katowicach W latach osiemdziesiątych kiedy przeszczepiano podstawowe narządy parzyste, chociażby nerki, było nie do pomyślenia, iż w przyszłości będzie można przeszczepiać całe bloki narządowe i inne życiowo ważne narządy. Obecnie w dzisiejszym stanie wiedzy medycznej, biorąc pod uwagę możliwości technologiczne współczesnej chirurgii transplantacyjnej coraz bardziej aktualne staje się pytanie, jakie zostało zadane na ramach jednego z artykułów, o podmiotowość biorcy i dawcy w przypadku możliwości przeszczepiania głowy. Czy są zatem jakieś granice, które przy czysto hipotetycznym założeniu braku jakichkolwiek ograniczeń medycznych i technologicznych powinny zostać określone? Z punktu widzenia etyki personalnej można zauważyć dwa przeciwstawne kierunki: pierwszy, oparty na akcie altruistycznego, dobrowolnego dawstwa oraz drugi – prezentowany przez Wolniewicza, który stwierdza otwarcie, że transplantacja to nowoczesna, współczesna naszym czasom forma kanibalizmu, aktu barbarzyństwa, który oddala nas od istoty człowieczeństwa. W etyce personalistycznej, istnieje podstawowe pytanie dotyczące w tej kwestii, gdzie będzie lub już jest ta hipotetyczna granica? Czy będzie istniał taki moment, w którym można powiedzieć, że biorca narządów utraci w wyniku ich przeszczepu swoją podmiotowość? Czy będzie istniał taki moment, kiedy można powiedzieć o przestaniu bycia ja? Moment, w którym ilość przeszczepionych narządów i części ciała będzie na tyle duża, że człowiek utraci swoją podmiotowość. Koncepcja, która odnosi się w literaturze do tego problemu to koncepcja „statku Odyseusza”, inaczej „parasolu dziadka”. Wielu filozofów po powrocie statku Odyseusza zadawało sobie pytanie, czy jest to ten sam statek, który widzieli w chwili, gdy wyruszał w podróż. Celem podstawowym jest wpływ powyższych poglądów na ewentualne zmiany w prawie dotyczącym pobierania, przechowywania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów. Drugie założenie jakie 38 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 przyjmuje jako pewien aksjomat i dogmat nie wymagający uzasadnienia to, czy należy je rozwijać w bliższej lub dalszej przyszłości, wiedząc że będziemy je w przyszłości pozyskiwać już w inny sposób. Mamy tutaj na myśli chociażby pozyskiwanie organów poprzez hodowle tkanek in vitro lub w organizmach zwierząt lub w postaci chimer, hybryd ludzko-zwierzęcych. Słowa kluczowe: podmiotowość, transplantologia, etyka personalna, przeszczepy 39 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Humanizacja techniki – technicyzacja człowieka. Analiza na wybranych koncepcjach filozoficznych Kamil Szymański, [email protected], Zakład historii filozofii nowożytnej, Wydział Filozofii i Socjologii, Uniwe rsytet Marii CurieSkłodowskiej W wystąpieniu będę starać się dokonać analizy oraz charakterystyki takich zjawisk jak „humanizacja techniki” i „technicyzacja człowieka” w poszczególnych, wybranych etapach historycznych: prehistorii (początki pojawiania się narzędzi), rewolucji przemysłowej oraz współczesności wraz z koncepcjami futurystycznymi (jak np. transhumanizm związany z rozwojem robotyki i sztucznej inteligencji (singularitarianism), czy jego odmiana reprezentowana przez Maxa More’a odnosząca się do tzw. „ulepszenia fizyczności” człowieka – extropianism). Analiza ta dokonywana będzie w oparciu o wybrane przeze mnie teorie z zakresu antropologii, filozofii postępu oraz filozofii techniki obejmujące rozważania w wybranych okresach rozwoju artefaktów oraz człowieka, np. Lewisa Mumforda, Immanuela Kanta czy Karola Marksa. Celem artykułu ma być zarysowanie charakteru historycznych przemian człowieka oraz techniki, oraz ich wzajemnego na siebie oddziaływania w poszczególnych momentach historii, czego rezultatem może być wzajemne przejmowanie pewnych cech, a przez to upodabnianie się do siebie człowieka oraz „techniki”. Słowa kluczowe: człowiek, technika, postęp, humanizacja techniki, technicyzacja człowieka, antropologia, oddziaływanie 40 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Husserlowska redukcja transcendentalna a kartezjański dualizm psychofizyczny. Możliwość dotarcia do przedmiotu poznania Filip Gołaszewski, philipgolaszewski @gmail.com; Zakład Historii Filozofii Nowożytnej, Wydział Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Warszawski, http://www.filozofia.uw.edu.pl Celem wystąpienia jest przyjrzenie się stosunkowi Husserlowskiej fenomenologii do klasycznej epistemologii. Podstawowym założeniem Husserla było dotarcie do apodyktycznie pewnego gruntu poznania, na którym można wybudować gmach wiedzy naukowej, w prawdziwym tego słowa znaczeniu. Tendencja ta przywodzi na myśl filozoficzny projekt Kartezjusza, jednak między jego filozofią a fenomenologią istnieje szereg poważnych różnic. W Medytacjach kartezjańskich (1931r.) Husserl jednocześnie powoływał się na Kartezjusza i odrzucał wiele jego rozwiązań. U Kartezjusza upatrywał korzeni własnej postawy myślowej, zarazem krytykując te elementy, które uniemożliwiły odkrycie faktycznie nowej drogi filozoficznej- tej którą podążyła fenomenologia. Uznanie Kartezjusza za przedstawiciela klasycznej epistemologii jest oczywiście pewnym uproszczeniem, jako że ani filozofia nie rozpoczyna się w siedemnastym wieku ani Kartezjusz nie był przedstawicielem jedynej obowiązującej wówczas filozofii. Niemniej wyznaczył on nowy kierunek, niekiedy uznawany za paradygmatyczny z punktu widzenia problemów takich jak: relacja umysł-ciało, możliwość dostępu do innych jaźni, istnienie świata zewnętrznego. W stosunku do tych problemów filozofia transcendentalna, za której przedstawiciela Husserl się uważał, wprowadza szereg nieklasycznych rozwiązań. Poprzez wskazanie na możliwość odmiennej interpretacji kartezjańskich problemów, rozwiązania te wydają się inaczej organizować ich strukturę. Fenomenologicznemu ujęciu jednego z tych zagadnień przyjrzę się w tym wystąpieniu. Będzie to wątek relacji między poznaniem a jego przedmiotem, ukazywany z punktu widzenia transcendentalnej redukcji. Interesuję mnie związek między światem naturalnego nastawienia oraz aktem epoche. Husserl specyficznie rozumiał możliwość poznawczego dostępu do przedmiotu, który określał jako rodzaj transcendencji immanentnej. Pewne wątpliwości budzi pytanie, czy strategia ta faktycznie rozwiązał istotne problemy kartezjańskiego dualizmu. Słowa kluczowe: przedmiot, poznanie, transcendentalizm, dualizm, redukcja 41 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Indywidualizm – egoizm czy cnota? Joanna Dobrzycka, [email protected]; Instytut Kultury Europejskiej (instytut na prawach wydziału), Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Indywidualizm jest pojęciem znanym od XVIII w. Jego zalążki tkwią w ówczesnym odejściu od teocentryzmu i zwrocie ku antropocentryzmowi. Już J. J. Rousseau na gruncie opisywanej sytuacji nawoływał do podążania za wewnętrznym głosem natury i poszukiwania autentycznego i zarazem moralnego kontaktu z samym sobą. Z samej definicji indywidualizm oznacza poczucie niezależności i odrębności osobistej wielu różnorodnych bytów. To egzystencja swego rodzaju outsidera pośród ogólnie przyjętych zasad i norm. Indywidualizm już u swojego historycznego źródła nabrał pejoratywnego wydźwięku. Zwrot w stronę człowieka zrodził w społeczeństwie obawy przybierania postaw zmierzających do wychowania pokolenia egoistów, tzw. me generation. Egoizm jest indywidualizmem wyłącznie w jego skrajnej formie, charakteryzujący postawę człowieka skupiającego się jedynie na sobie ze szkodą dla innych. Problem negatywnego postrzegania indywidualizmu dostrzega Charles Taylor, określając omawiane zjawisko jako jedną z „bolączek współczesności”. Uzasadnieniem stwierdzenia jest odejście od szerszych horyzontów działania, od społeczeństwa jako całości i wartości, za które niegdyś warto było umierać. Postawiona powyżej teza nie jest tożsama z prawdą. Indywidualista-egoista jest stereotypem do przełamania. Indywidualizm we właściwym znaczeniu wpisuje się w etykę autentyczności i stanowi ideał moralny, do którego człowiek może, a nawet powinien dążyć, z uwagi na cel samookreślenia i życia w sposób niebanalny. Autor ukazuje „horyzonty znaczeń” jako fundamenty sensowności np. tożsamości oraz grunt kształtowania się ludzkiej egzystencji, jakim jest jej dialogiczny charakter. Celem mojej pracy będzie próba filozoficznej i moralnej analizy indywidualizmu oraz odejścia od postrzegania go jako egoizmu. Podjęcie refleksji – czy człowiek ma prawo słusznie rościć obawy do bycia indywidualistą? Jak sprawić by postrzegać indywidualizm jako ideał moralny autentyczności? Słowa kluczowe: indywidualizm, egoizm, etyka autentyczności 42 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Istnienie jako proces Piotr Leśniak, [email protected] W pierwszej części wystąpienia uzasadnię tezę, że filozofia procesu dostarcza ram pojęciowych pozwalających skutecznie podjąć problem istnienia. Problem ten z perspektywy Whiteheadowskiej jawi się jako kwestia struktury tego, co można nazwać „doświadczeniem bycia tu i teraz". Nie będę analizował różnych znaczeń pojęcia istnienia, lecz przybliżę, posługując się aparatem pojęciowym filozofii procesu, strukturę tego fundamentalnego doświadczenia. Pokażę jak należy rozumieć Whiteheadowskie pojęcie „prostych czuć kauzalnych” (causal feelings), a także pojęcie czuć konceptualnych (conceptual feelings). Objaśniając pojęcie czuć kauzalnych nawiążę do tradycji fenomenologii (Edyty Stein, Jadwigi Conrad-Martius), objaśniając pojęcie czuć konceptualnych nawiążę do Fregowskiej idei „ujmowania Myśli". Zakończę nawiązaniem do ontologii Karla Poppera, jako pewnej postaci ontologii procesu. Słowa kluczowe: istnienie, proces, ontologia 43 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Jak wejść w dramat śmierci? Maksymilian Kuźmicz, [email protected]; Kolegium MISHuS, KUL, http://www.kul.pl Celem prezentacji jest ukazanie dramatycznego charakteru śmierci i przedstawienie w tym kontekście relacji człowieka do Boga, na bazie filozofii Tischnera. Swoje refleksje rozpoczynam od syntetycznego przedstawienia człowieka jako istoty dramatycznej, tj. uczestniczącej w dramacie, który wynika z koniczności życia w napięciu między skrajnościami, przede wszystkim przez możliwość wyboru dobra lub zła. Nie mniej przejmujący jest dramat zmagania między życiem a śmiercią, który rozgrywa się na czterech płaszczyznach. Dla każdej z nich proponuję wyróżnienie właściwego napięcia: biologicznego, aksjologicznego, relacji, woli. Napięcie biologiczne jest ściśle związane z „czasem ciała”, procesami w organizmie człowieka. W tym napięciu śmierć doświadczana jest przez czas. Drugie napięcie ma charakter aksjologiczny i wyraża się w konieczności dokonywania wyborów w sytuacjach granicznych. Śmierć przychodzi więc przez naszą wolność. Napięcie relacji wynika ze specyfiki śmierci, w którą człowiek musi wejść sam a samotność ta jest tym większa gdy porównać ją z obecnym w człowieku pragnieniem miłości. Z kolei napięcie woli jest pochodną pragnienia życia i istnienia. Doświadczamy jednak granicy, za którą jest bezsilność a śmierć przychodzi przez naszą skończoność. Te cztery napięcia, cztery wymiary śmierci, mają pozytywne inklinacje. Zdzierają z człowieka maski i musi on stanąć w prawdzie, dzięki czemu prawdziwie jest sobą. Brak relacji skutkuje brakiem zła, które, w filozofii Tischnera, ujawnia się tylko w relacjach. Bezsilność i brak zaspokojenia pragnienia miłości implikują zaś ukierunkowanie człowieka na przekroczenie świata fizycznego. Wszystkie te czynniki otwierają człowieka na Boga, który jako jedyny może przełamać tragizm śmierci. Całość rozważań zawiera liczne odwołania do tekstów kultury, jak też do wyników badań nauk szczegółowych. Słowa kluczowe: dramat śmierci, nadzieja, napięcie 44 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Kartezjusz i narodziny nowożytnej podmiotowości w ujęciu Charlesa Taylora Paweł Nowicki, [email protected] II r studiów doktoranckich, Instytut Filozofii Uniwersytetu Rzeszowskiego, http://www.ur.edu.pl/wydzialy/socjologiczno -historyczny/instytutfilozofii W moim wystąpieniu postaram się przeanalizować wywód Ch. Taylora zawarty min. w Źródłach podmiotowości, dotyczący przełomu jak nastąpił w myśli europejskiej wraz z narodzinami radykalnego subiektywizmu (tym samym fundamentalnego dualizmu podmiotu i przedmiotu). Jak wiemy, Kartezjusz w swoim poszukiwaniu pewności doszedł do koncepcji zakładającej pierwszoosobowy punkt widzenia ufundowany w ego cogito. Paradoksalnie, by zdobyć wiedzę pewną dotyczącą tego, co zewnętrzne, znalazł oparcie w sferze wewnętrznej – „ja”. W ślad za Kartezjuszem zjawił się Locke, ze swoją koncepcją podmiotu punktowego (puntual self), otwierającą perspektywę trzecioosobową i traktującą ludzką jaźń na równi z innymi przedmiotami. Będę się starał bronić tezy, że w tym właśnie okresie wraz z Kartezjańskim, poszukiwaniem pewności w ludzkim „wnętrzu”, nastąpił przełom dający ugruntowanie naturalistycznym koncepcjom człowieka. Jak widomo, przyjmowanie perspektywy „z nikąd” – ten kłopotliwy obiektywizm w odniesieniu do ludzkiej samowiedzy i świadomości samego siebie, zostały zakwestionowane w nurcie filozofii hermeneutycznej. Charles Taylor, którego zaliczyć można do przedstawicieli hermeneutycznego nurtu refleksji nad naturą ludzką, analizuje ten problem w swych Źródłach podmiotowości. Jednym ze źródeł – komentarzy, które posłużą mi za układ odniesienia, będzie praca A. Álvarez Garrido, Identidad Personal y Donación, Madrid, 2008. Słowa kluczowe: Charles Taylor, źródła podmiotowości, naturalizm 45 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Kategoria adaptacji biologicznej w perspektywie ewolucyjnej wyjaśniania funkcjonalnego w ujęciu Martina Mahnera i Mario Bungego Mirosław Twardowski, [email protected], Zakład Polityki Regionalnej i Gospodarki Żywnościowe j, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski, www.ur.edu.pl Celem artykułu jest zaprezentowanie niemieckiego biologa Martina Mahnera i argentyńskiego filozofa Mario Bungego koncepcji adaptacji biologicznej. Przez pojęcie adaptacji ogólnie należy rozumieć przystosowanie się żywego organizmu do zmian, które zachodzą w środowisku naturalnym. Zagadnienie to jest przez wspomnianych badaczy omawiane przez pryzmat ich ustaleń dotyczących pojęć „biofunkcji”, „bioroli” i „biowartości”. Mahner i Bunge podkreślają, że ewolucja jest przypadkiem metody prób i błędów, czy też sukcesów i porażek . Sukces nosi nazwę adaptacji. W ocenie przywoływanych autorów, termin „adaptacja” jest wielce niejasny, ponieważ desygnuje kilka różnych, choć powiązanych ze sobą, pojęć. Wyróżniają szczegółowo osiem różnych znaczeń „adaptacji”. Ich analizy, z uwagi na centralnie umieszczone pojęcie adaptacji, wpisują się wyraźnie w perspektywę ewolucyjną wyjaśniania funkcjonalnego. Nie zawsze biolodzy analizując podstruktury organizmu przyjmują perspektywę ewolucyjną. W takich dyscyplinach jak np. fizjologia analiza funkcji podstruktur bardzo rzadko jest przeprowadzana w kontekście rozważań dotyczących adaptacji i przystosowania organizmu do zmiany warunków. Wyjaśnianie funkcjonalne ma wówczas ewidentnie zupełnie innych charakter. Nowatorskie Mahnera i Bungego ujęcie problematyki adaptacji biologicznej, nasączone wieloma nowymi atrakcyjnymi pojęciami, rozróżnieniami, definicjami i okraszone pouczającymi przykładami, pozwala nam lepiej zrozumieć pojęcie adaptacji biologicznej i równocześnie skłania do dalszych pogłębionych badań. Słowa kluczowe: funkcja biologiczna, rola biologiczna, wartość biologiczna, adaptacja 46 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Kilka problematycznych kwestii w ontologii Leona Chwistka Gabriel Bednarz, [email protected]; Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego; www.uj.edu.pl Celem wystąpienia jest zaprezentowanie kilku uwag krytycznych w odniesieniu do podstaw ontologii Leona Chwistka. Najpierw przedstawię zarys teorii wielości rzeczywistości oraz odnoszące się do niej aksjomaty, które implikują typologię uniwersum rozpadającego się na rzeczywistość rzeczy, rzeczywistość fizykalną, rzeczywistość wrażeń oraz rzeczywistość wyobrażeń. Następnie podejmę kwestię wymagań stawianych przez Chwistka wszystkim prawdziwym teoriom filozoficznym: warunków zupełności oraz konsekwencji systemu. Wyjaśnię, do czego owe pojęcia się odnoszą. Drugą część prelekcji będzie stanowić krytyczna interpretacja teorii wielości rzeczywistości. Rozważę problem zasadności określenia "wielość rzeczywistości". Podam powód, dla którego powinniśmy być skłonni do rozumienia w tym kontekście wyrażenia "rzeczywistość" jako nierównoznacznego z terminem "światopogląd". Krótko wyjaśnię rysujące się na tym tle zagadnienie pierwotności ustaleń ontologicznych względem epistemologii. Możliwa jest bowiem w systemie Chwistka także pierwotność ustaleń epistemologicznych względem ontologii, ponieważ autor omawianej teorii wywodzi rozumienie rzeczywistości przez podmiot z doświadczeń jednostki oraz dyspozycji. Chwistek skłania się więc pośrednio ku psychologizmowi, w którym o przyznawaniu określonego ontologicznego statusu bytowi decydują stany psychologiczne indywiduum. Kolejnym krokiem będzie wskazanie na problematyczność warunków zupełności i konsekwencji, które miałyby chronić, zdaniem Chwistka, teoretyka przed konwencjonalizmem w przyjmowaniu prawd pierwotnych, czyli aksjomatów teorii. Ostatnim elementem wystąpienia będzie przedstawienie myśli dotyczącej kontrintuicyjnego wniosku, jaki można wywieść z aksjomatów rzeczywistości rzeczy. Słowa kluczowe: Chwistek, ontologia, konwencjonalizm, aksjomatyka 47 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Kim są homeryccy władcy? Anna Ceglarska, [email protected]; Katedra Historii Doktryn Politycznych i Prawnych, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, www.doktryny.wpia.uj.edu.pl Celem niniejszego referatu będzie podjęcie próby wyjaśnienia zmian zachodzących w sposobie sprawowania władzy w starożytnych „wiekach ciemnych” na podstawie analizy postaci władców w epopejach Homera. „Iliada” i „Odyseja”, będące oczywiście utworami opiewającymi wydarzenia z pogranicza mitu i historii, to jednocześnie pierwsze i jedyne źródła pisemne, które przedstawiają zmiany zachodzące w ówczesnej Helladzie: przeskok cywilizacyjny pomiędzy „nową” Grecją, gdzie powoli kształtuje się polis, a dawnymi kulturami minojskimi i mykeńskim. Oba eposy pełne są literackiej stylizacji i archaizacji, mimo to można w nich dostrzec odbicie problemów rozwijającego się świata. Jedną z ważnych zmian jest bowiem status i rola władcy w nowym, greckim świecie. U Homera dawny, autorytarny, mykeński anax stopniowo odchodzi w zapomnienie na rzecz nowego władcy- basileusa. Analiza sposobu użycia tych terminów przez Poetę ułatwi dostrzeżenie, jak wraz ze zmianą terminologiczną, zmieniają się także kompetencje władcy, który coraz bardziej staje się zaledwie przedstawicielem swej społeczności, najlepszym ze wszystkich, lecz nie absolutnym monarchą. Poszukiwanie odpowiedzi na tytułowe pytanie umożliwi zatem zaobserwowanie przemian zachodzących w archaicznej Grecji i kształtowania się nowego systemu sprawowania rządów, który w późniejszych wiekach umożliwił dalszy rozwój greckich poleis. Słowa kluczowe: Homer, władza, anax, basileus, król 48 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Koncepcja bezinteresowności Benedykta XVI a etyka obowiązku I. Kanta Artur Caban, [email protected], doktorant, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Śląski, www.us.edu.pl O bezinteresowności możemy powiedzieć na pewno, że jest czymś pozytywnym – chwalebnym, której celem działania nie jest nasza korzyść, lecz dobro innej osoby. Nie ulega wątpliwości, że każdy pojedynczy przypadek bezinteresownego dania jakiegoś dobra odgrywa ważną rolę w relacjach społecznych. Czy jednak taka postać bezinteresowności jest w stanie zmienić oblicze rynkowej ekonomii i sprawić, by kluczowe antywartości kapitalizmu min. takie jak: bezrobocie, wyzysk, ubóstwo, wykluczenie czy niepewność stały się systematycznie zanikającym „ubocznym efektem” gospodarki rynkowej? Nie może dziwić fakt, iż instytucją, której szczególnie powinno zależeć na upowszechnianiu bezinteresowności jest Kościół katolicki. Dlatego właśnie papież Benedykt XVI w encyklice Caritas in veritate podejmuje min. próbę opisania bezinteresowności, jako zasady poddającej humanizacji procesy ekonomiczne. Wśród niektórych duchownych Kościoła w Polsce, przedstawiona przez Benedykta XVI zasada wywołała odmienne komentarze. Celem referatu jest analiza koncepcji bezinteresowności Benedykta XVI, wyrażanych skrajnymi opiniami, sytuującymi z jednej strony proponowane rozwiązania w obszarze „utopii i pobożnych życzeń”, z drugiej natomiast w obszarze realizującej się „humanizacji rynku i społeczeństwa”, i podjęcie próby porównania wyników analizy z etyką obowiązku Kanta, dla którego czyn posiada wartość moralną, tylko wtedy, kiedy działanie wynikało nie ze skłonności, lecz z obowiązku. W konkluzjach zadam również pytanie, czy imperatyw kategoryczny Kanta wyrażony w zdaniu „Postępuj tylko wedle takiej maksymy, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się ona prawem powszechnym” może być skutecznie realizowany w kontekście zasady bezinteresowności. Słowa kluczowe: zasada bezinteresowności, gospodarka rynkowa, imperatyw kategoryczny 49 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Koncepcja gatunku we współczesnej dyskusji filozoficzno-biologicznej Mirosław Twardowski, twardowskimiroslaw @poczta.fm, Zakład Polityki Regionalnej i Gospodarki Żywnoś ciowej, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski, www.ur.edu.pl Sporej części historii biologii towarzyszyły kontrowersje odnośnie tego, co pozwala członków danego gatunku zaliczyć do jednej kategorii gatunkowej. Rozwiązania „problemu gatunku”, które były proponowane, od Arystotelesa, scholastyków i Linneusza do obecnych czasów, są bardzo rozmaite i często niezgodne ze sobą. Dla wielu filozofów i biologów, zarówno przed jak i po Darwinie, gatunki wymagały po prostu rozpoznania grup morfologicznie podobnych indywidualnych jednostek, które różnią się od innych takich grup. Spory i nieporozumienia wokół definicji gatunku trwają do dziś. Mimo wielu publikacji biologiczno-filozoficznych poświęconych koncepcji gatunku nadal brakuje więc precyzyjnego, akceptowanego przez wszystkich, określenia, czym są gatunki biologiczne. Ponieważ filozofowie i biologowie nie są zgodni w kwestii właściwej definicji kategorii gatunku, nie zgadzają się również w kwestii właściwej taksonomii dla biologicznego świata. W niniejszym referacie prześledzimy i przedyskutujemy najważniejsze współczesne koncepcje gatunku, a w szczególności: biologiczną (Mayr), ekologiczną (Van Valen), ewolucyjną (Simpson, Wiley), filogenetyczną (Cracraft), fenetyczną (Sokal, Crovello), rekognicji (Paterson) i spójności (Templeton). Słowa kluczowe: gatunek, taksonomia, filozofia biologii 50 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Krytyka argumentacji za rzetelnością percepcji zmysłowej. Stanowisko Williama P. Alstona Marcin Dolak, [email protected], Katedra Metodologii Nauk, Wydział Filozofii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana PAwła II W referacie zrekonstruuję i ocenię argumentację Williama P. Alstona (1921-2009), za pomocą której można wykazać rzetelność percepcji zmysłowej. Alston analizuje aprioryczne i aposterioryczne argumenty na rzecz percepcji zmysłowej. Jego zdaniem każdy z nich obarczony jest błędem epistemicznej kolistości. W związku z tym podaje własny, tak zwany argument praktyczny. Przedstawiając argumentację Alstona stawiam następujące pytania. Czy można percepcję zmysłową potraktować jako rzetelne źródło poznania? Czy dostarcza ona prawdziwych przekonań o rzeczywistości? Czy jest źródłem uzasadnienia dla tych przekonań? Odpowiedzi na te pytania uzyskam w następujących punktach. W pierwszym wyjaśnię znaczenie terminu rzetelność percepcji zmysłowej. W drugim, za Alstonem, wykażę wadliwość argumentów apriorycznych i aposteriorycznych za rzetelnością percepcji zmysłowej. W trzecim punkcie zrekonstruuję argument praktyczny Alstona. W punkcie ostatnim podam uwagi krytyczne odnośnie do przeprowadzonej przez W. P. Alstona argumentacji. Słowa kluczowe: rzetelność, percepcja zmysłowa, uzasadnienie, Alston 51 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Masońska wizja świata i człowieka w ramach filozoficznej koncepcji Rytu Szkockiego Dawnego i Uznanego (RSDiU) w ujęciu "Morals and Dogma" Alberta Pike'a Wojciech Mościbrodzki, [email protected], Polsko -Japońska Akademia Technik Komputerowych, Wydział Sztuki Nowych Mediów w Gdańsku, http://snm.pj.gda.pl Masońskie spojrzenie na świat jest interesującym – choć trudnym polem badawczym. Wiele aspektów filozofii ruchu wolnomularskiego jest otoczona tajemnicą (masoneria w popularnej opinii stała się wręcz symbolem głęboko zakonspirowanego stowarzyszenia o nieznanym systemie wartości), a wiele innych jest przestawionych na podstawie fałszywych relacji oraz opracowań silnie nacechowanych emocjonalnym stosunkiem autorów do przedstawianych zagadnień. Z racji dyskretnego i zamkniętego charakteru stowarzyszeń wolnomularskich wiele materiałów źródłowych jest przechowywana wyłącznie w archiwach lóż i nadal pozostaje niedostępna badaniom. W niniejszej pracy, autor dokonuje próby pierwszej polskiej analizy fundamentalnej pozycji wolnomularskiej – "Morals and Dogma" pióra Alberta Pike'a. W dziele tym Pike przedstawił spójną koncepcję postrzegania świata, człowieka oraz roli jaką człowiek (mason) ma do odegrania w świecie. Przedstawione poglądy są odbiciem zasad tzw. Rytu Szkockiego Dawnego i Uznanego (RSDiU), opracowanych wedle reformy jego własnego pomysłu i rozpisanych zarówno na stopnie podstawowe (uczeń-czeladnikmistrz), jak i na tzw. stopnie wyższe. Pike zaproponował niezwykle interesującą wizję świata, choć jego system filozoficzny jest ukryty w kolejnych warstwach symbolicznych – wyznaczających drogę człowieka ku jego właściwemu przeznaczeniu. Warto też dodać, że koncepcja Pike'a (opublikowana w 1872 roku) jest do dziś oficjalnym kanonem RSDiU, stosowanego na całym świecie – w tym także i w polskich lożach. W artykule autor przestawia syntezę wizji Pike'a, wskazując tak jej filozoficzne fundamenty, jak i historyczne źródła inspiracji twórcy. Synteza ta stanowi jednocześnie punkt wyjścia do próby zrozumienia, skąd wzięła się tak wielka popularność tego ezoterycznego (lecz głęboko nawiązującego do wartości judeochrześcijańskich) systemu wśród masonerii nowożytnej. Słowa kluczowe: masoneria, Albert Pike, Ryt Szkocki Dawny i Uznany, filozofia masonerii 52 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Mesjanizm i katastrofizm w późnych pismach Mikołaja Bierdiajewa Tomasz Herbich, [email protected], Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, www.filozofia.uw.edu.pl. W literaturze przedmiotu można znaleźć opinię, według której mesjanizm charakterystyczny dla wczesnej twórczości Mikołaja Bierdiajewa, w tym przede wszystkim dla jego pism z okresu I wojny światowej, w twórczości emigracyjnej ustąpił miejsca eschatologizmowi. W referacie chcę prześledzić, w jaki sposób w późnej twórczości Bierdiajewa (którą należy rozpocząć od wydanej w latach 1927-1928 Filozofii wolnego ducha) zostają połączone wątki katastroficzne (związane w tym okresie przede wszystkim z ideą obiektywacji, nie zaś – jak między innymi w „Nowym Średniowieczu” – z ogólną teorią rozwoju cywilizacji oraz z ideą kryzysu kultury i bliskości nowej epoki) i mesjanistyczne, co prowadzi do wypracowania oryginalnego stanowiska, które można określić mianem „mesjanizmu katastroficznego”, łączącego wezwanie do czynu, twórczości przemieniającej rzeczywistość i rozumianej jako obowiązek religijny z przeświadczeniem, że historia pozostaje pod władzą obiektywacji, która sprawia, że w jej granicach wezwanie to nie może zostać zrealizowane. Aby takie połączenie stało się możliwe, Bierdiajew wypracował nowe podejście do istoty mesjanizmu, które również zostanie scharakteryzowane w referacie. Słowa kluczowe: mesjanizm, katastrofizm, obiektywacja, wolność, historia 53 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Mit, baśń i bajka w ujęciu filozoficznym Beata Fijołek, [email protected], Zakład Ontologii i Teorii Poznania, Instytut Filozofii, Wydział Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Marii Curie -Skłodowskiej w Lublinie, www.umcs.pl Rola mitu w filozofii jest dość kontrowersyjna. Mit uważany jest za mówione słowo, recytowaną opowieść, która nie jest tylko przypominaniem o czymś odległym w czasie, ale również odnosi się do teraźniejszości i ukazuje najistotniejsze prawdy o tym, co postrzegamy bezpośrednio. Mit naucza również, jak zdobyć panowanie nad samym sobą, oswaja niepokój związany z innymi bytami. Baśnie można postrzegać jako opowieści, które ukazując problemy egzystencjalne sprawiają, iż słuchacz czy czytelnik otrzymuje pewne objaśnienia dotyczące otaczającego świata. Dziecko na przykład za pomocą baśni może pokonać lęki, poznać pewne mechanizmy dotyczące funkcjonowania świata, a także nabyć wiedzę z zakresu kultury, w której się wychowuje. Bajki zaś jako utwory literackie zawierające morał maję na celu pouczenie, objaśnienie, a także skłonienie do refleksji. Zestawiając ze sobą te trzy gatunki chciałabym w swoim wystąpieniu zwrócić uwagę na element epistemologiczny wszystkich trzech. Zatem podstawowym moim zadaniem będzie ukazanie, jak mit, baśń i bajka realizują zadanie objaśniania świata. W wystąpieniu moim będę posiłkować się najstarszym filozoficznym mitem – fragmentem Państwa Platona pt. „mit o jaskini” oraz bajkami Leszka Kołakowskiego oraz Heleny Eilstein. Słowa kluczowe: mit, bajka, Helena Eilstein, Kołakowski 54 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Możliwości komunikacyjne zwierząt inteligentnych Iwona Olejniczak, [email protected]; Zakład Dydaktyki Filozofii i Nauk Społecznych, Instytut Filozofii, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, http://filozofia.amu.edu.pl W Referacie podejmę zagadnienie analizy porównawczej dotyczącej komunikacji zwierząt ludzkich i zwierząt nie-ludzkich – rozumianych jako zwierzęta inteligentne, posiadające intencjonalność indywidualną oraz zaczątki intencjonalności zbiorowej; zwierzęta takie wykazują samoświadomość na poziomie nie niższym niż czteroletnie ludzkie dziecko. Skoncentruję się zwłaszcza na małpach człekokształtnych – szympansach oraz gorylach. Celem mojego wystąpienia jest wykazanie ewolucyjnej ciągłości między językiem prymatów i ludzi. Za przykłady posłużą mi eksperymenty językowe przeprowadzone na szympansach: Nimie, Washoe, Gua, Kanzim i Panbanishy oraz gorylicy Koko i papudze Aleksie. Tak szeroki wachlarz eksperymentów językowych na zwierzętach nie-ludzkich pozwoli na klarowne przedstawienie etapów ewolucji ludzkiego języka z wyszczególnieniem takich hipotez jak: mowa jako gesty, małpie wokalizacje oraz rozmowa jako iskanie na odległość. Postaram się odpowiedzieć na pytanie o to w jaki sposób mogły powstać różne dialekty języka ludzkiego, a także czy małpy w środowisku naturalnym komunikują się ze sobą. Komunikacja w referacie rozumiana będzie jako akt społeczny, którego niezbędną częścią jest odbiorca rozumiejący znaczenie wygłaszanego symbolu. Słowa kluczowe: język, komunikacja, małpy człekokształtne, ludzie, ewolucja 55 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Muzyczne qualia tonalne jako element adaptacyjny komunikacji wokalnej człowieka Piotr Podlipniak, [email protected], Katedra Muzykologii UAM, http://www.muzykologia.a mu.edu.pl Mowa i muzyka tonalna wyróżniają się jakościowo na tle innych form komunikacji wokalnej zarówno ludzi jak i innych gatunków zwierząt. Różnica ta polega przede wszystkim na tym, że zarówno mowa jak i muzyka tonalna są systemami generatywnymi tzn. składają się z ograniczonej liczby dyskretnych jednostek (fonemów – w mowie, chrom – w muzyce) porządkowanych intuicyjnie według nieuświadamianych reguł syntaktycznych. W przeciwieństwie jednak do mowy, słuchanie muzyki tonalnej prowadzi do doświadczania specyficznych jakościowo wrażeń różnych dla różnych stopni skali muzycznej i określanych często metaforycznie mianem napięć i odprężeń tonalnych czy stabilności i niestabilności. Wrażenia te, nieporównywalne z innymi rodzajami doświadczeń, traktowane są zwykle jako tzw. qualia tonalne, których odczucie zależy od spełniania przewidywań dotyczących struktury wysokościowej muzyki. Specyfika doświadczenia qualiów tonalnych sugeruje, że ich rozpoznawanie wiąże się z istnieniem odrębnego mechanizmu poznawczego, który wykorzystywany jest w percepcji muzyki. Mechanizm ów wykorzystuje ogólne zdolności predykcyjne w specyficzny dla domeny muzycznej sposób. Możliwe jest, że zdolności do rozpoznawania relacji tonalnych oparte są na specyficznej dla Homo sapiens pętli korowo-podkorowej, która wyewoluowała na skutek presji selekcyjnej związanej z konsolidacją społeczną. Słowa kluczowe: mowa, muzyka, qualia tonalne, dobór naturalny 56 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Neurobiologiczna koncepcja qualiów Rudolfo R. Llinása z perspektywy wybranych problemów filozofii umysłu Filip Stawski, [email protected]; Instytut Filozofii, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, www.ukw.edu.pl. Edward Jacek Gorzelańczyk , [email protected], Instytut Filozofii, Uniwersytet Kazimierza Wie lkiego w Bydgoszczy, www.ukw.edu.pl Qualia to pojęcie wiązane i funkcjonujące głównie w filozofii umysłu. Mnogość i zróżnicowanie definicji tego pojęcia skłania do dyskusji i rozważań przekraczających ramy filozofii. Próby uściślenie czym są qualia z perspektywy naturalistycznej wspomagają wyniki badań psychologii, neurobiologii, neuropsychofarmakologii i szeroko rozumianych nauk kognitywnych. Jedną z ciekawszych, naturalistycznych i redukcjonistycznych koncepcji qualiów zaproponował neurobiolog zainteresowany filozofią umysłu – Rudolfo Llinás. Rozwój technik neuroobrazowych w badaniu układu nerwowego oraz coraz większa wiedza dotycząca biochemii i fizjologii układu nerwowego otwiera dyskusję dotyczącą miejsca pojęcia qualia zarówno z perspektywy filozofii umysłu jak i neurobiologii. Interdyscyplinarny wysiłek nauk przyrodniczych i filozoficznych mający na celu namysł nad takimi problemami jak świadomość, qualia czy wolna wola określany jest przez niektórych badaczy jako neurofilozofia i daje nadzieje na całościowe rozwiązanie zagadnień związanych funkcjonowaniem umysłu. Konfrontacja koncepcji poglądów Llinása z naturalistyczną i redukcjonistyczną perspektywą filozofów umysłu takich jak Daniel Dennett czy Paul Churchland wpisuje się w poszukiwanie nowych i precyzyjniejszych wyjaśnień mogących mieć znaczenie nie tylko dla filozofii ale także dla współczesnej neurobiologii i innych dyscyplin przyrodniczych. Słowa kluczowe: filozofia umysłu, neurofilozofia, neurobiologia, qualia, naturalizm, świadomość 57 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 O niektórych zagadnieniach związanych z percepcją filmu. Rozważania na tle filozofii Leopolda Blausteina Marcin Tomaszkow, [email protected]; Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, http://www.filozofia.uj.edu.pl Leopold Blaustein (1905-1942/44) należał do ostatniego pokolenia uczniów Kazimierza Twardowskiego. W swojej pracy skupiał się głównie na epistemologii i estetyce (postrzeganych w kategoriach psychologicznych) oraz pedagogice. Najważniejsze wyniki uzyskał jednak w dziedzinie epistemologii – własną koncepcję reprezentacji psychologicznej, która wieńczy dyskusje nad tym zagadnieniem w międzywojennej Polsce. Przeżycia reprezentujące, obok przeżyć emocjonalnych, są jednym z dwóch głównych składników percepcji filmu. Tematem wystąpienia jest wzajemna relacja obu typów przeżyć; innymi słowy: jaki jest związek między przedstawianiem sobie (reprezentowaniem) stanów psychicznych postaci filmowych a poruszeniem emocjonalnym doznawanym przez widza. Zagadnienie to należy postawić w świetle napięcia między dwiema tezami, które Blaustein explicite wygłasza: 1) oddziaływanie sztuki polega przede wszystkim na oddziaływaniu emocjonalnym, 2) w doświadczeniu dzieł sztuki chodzi przede wszystkim o doświadczenie obiektywnych wartości. Referat podejmuje więc zagadnienie triadycznej relacji: poznania (reprezentacji), emocji i wartości, które na gruncie fenomenologii (już nie tylko Blausteinowej) otrzymuje interesujące rozwiązanie. Słowa kluczowe: Blaustein, film, reprezentacja, wartość 58 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 O przypadku niezawodnego rozumowania przez analogię Andrzej Sołtys, [email protected]; Zakład Nauk Humanistycznych, Wydział Zarządzania, Politechnika Rzeszowska Obszar zagadnień związanych z analogią jest dość rozległy. W nurcie filozofii klasycznej analogią określa się sposób bytowania. Byt istnieje jako mnogi, a mimo tego jest jednym bytem. Analogicznym określa się język w funkcji poznawania realnego bytu. Chodzi o język, w którym są wyrażane rezultaty filozoficznego poznania realnego bytu. Wreszcie analogicznym określa się proces rozumowania, w którym wychodząc od stwierdzanych podobieństw pomiędzy przedmiotami dochodzi się do wniosku o innych podobieństwach tych przedmiotów. W rozumowaniu przez analogię dostrzega się pewne elementy wspólne z rozumowaniem indukcyjnym i dedukcyjnym, przez co poglądy filozofów na analogię nie są jednolite. Istnieje kilka odmian rozumowania przez analogię. Powszechnie uchodzą one jednak za rozumowania uprawdopodabniające. W niniejszym wystąpieniu zostanie poddana analizie odmiana analogii transcendentalnej. Rozpatrzymy ją jako jedną z odmian analogicznego rozumowania pod kątem niezawodności. Twierdzimy, że analogia transcendentalna jako metoda metafizycznego poznania implikuje niezawodny wniosek o charakterze rzeczowym. Słowa kluczowe: analogia, byt, poznanie, rozumowanie 59 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Opatrzność i historia w myśli Josepha de Maistre'a. Filozofia między polityką, teologią a ezoteryką Jan Molina, [email protected], Zakład Filozofii Społecznej, Instytut Filozofii, Uniwersytet Warszawski, http://www.filozofia.uw.edu.pl Referat poświęcony jest próbie rekonstrukcji i krytycznej analizy porównawczej najważniejszych tradycji interpretacji historiozoficznej refleksji Josepha de Maistre'a – sabaudzkiego filozofa z przełomu XVIII i XIX wieku, powszechnie uchodzącego za jednego z najważniejszych twórców tradycjonalizmu integralnego. Analiza przedstawiona w referacie koncentruje się przede wszystkim wokół zagadnienia dotyczącego tego, jak należy rozumieć relację między Opatrznością a Historią w myśli autora „Wieczorów petersburskich”. Autor referatu, w oparciu o analizę bogatej literatury przedmiotu, wyróżnia trzy podstawowe strategie interpretacji demaistriańskiej filozofii dziejów: polityczno-społeczną, religijno-teologiczną i gnostyczno-ezoteryczną. Proponowana klasyfikacja podstawowych tradycji interpretacji historiozofii Josepha de Maistre'a autor opiera się na analizie m.in. na prac badawczych Isaiaha Berlina, Andrzej Gniazdowskiego, Janusz Trybusiewicza, Adama Wielomskiego, Marty Bucholc i Jacka Bartyzela. Następnie autor przedstawia szkicowy zarys własnej propozycji interpretacyjnej, w myśl której prowidencjalistyczna filozofia de Maistre jawić się może jako jedna z pierwszych koncepcji całościowego odrzucenia projektu Oświecenia w oparciu zarówno o specyficzną, fundamentalistyczną interpretację religii, jak i o instrumentalne wykorzystanie czysto rozumowej, oświeceniowej metody argumentacji, odwołującej się do instrumentalnej racjonalności, niemniej skierowanej przeciwko historiozoficznym roszczeniom oświeceniowego Rozumu. Szkicując własną propozycję interpretacji autor odwołuje się do prac Zbigniewa Mikołejki, Agaty BielikRobson i Gillesa Kepela. Słowa kluczowe: historiozofia, Opatrzność, tradycjonalizm, Oświecenie, de Maistre 60 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Oszustwo obiektywizmu? Przypadek Igora Strawińskiego w krytycznym ujęciu Theodora W. Adorno Magdalena Krasińska , [email protected], Zakład Estetyki, Wydział Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Warszawski, www.filozofia.uw.edu.pl Analiza twórczości Igora Strawińskiego oraz różnorodnych inklinacji, jakie wyrażał w swojej sztuce, stanowi drugą, uzupełniającą część Filozofii nowej muzyki Adorna. W rozprawie tej frankfurtczyk poprzez zestawienie dwóch wielkich postaci współczesnej mu awangardy muzycznej – Arnolda Schönberga i Igora Strawińskiego – rozpatruje problemy związane z nową (radykalną) sztuką muzyczną, która podobnie jak nowoczesne malarstwo czy nowoczesna literatura stanowi odpowiedź na utowarowienie tworu artystycznego w zindustrializowanym społeczeństwie kapitalistycznym. W swoim wystąpieniu mam zamiar zaprezentować studia Adorna nad postacią Strawińskiego, który w dialektycznym ujęciu frankfurckiego filozofa stanowi stronę przegraną. O ile Schönbergowi udaje się ocalić obiektywną konsekwencję myśli muzycznej dzięki sięgnięciu po archaiczny język Bacha i przetworzeniu go na nowoczesną technikę komponowania, o tyle Strawiński ogranicza się do rezygnacji z psychologizmu i ekspresji na rzecz czystego fenomenu, jaki ma tkwić w prahistorycznych źródłach muzyki. Postawa ta, zdaniem Adorna, wiedzie wprost do akceptacji zniewolonego przez totalitarny ustrój społeczeństwa i wyraża pogardę wobec osamotnionej jednostki. W konstrukcji myślowej Adorna obecny jest element heglowskiego historyzmu, wątek dziejowej konieczności, który stanowi o porażce twórcy Święta wiosny. Jednocześnie frankfurtczyk silnie zaznacza, że Strawiński sam odpowiada za własną przegraną dzięki megalomanii i oszukańczym próbom manipulacji tworzywem dźwiękowym. Pragnienie uzyskania obiektywizmu na drodze preparowanej restauracji przeszłości, która ignoruje obiektywny stan świadomości społecznej, domagającej się prawdziwie obiektywnej odpowiedzi, wiedzie rosyjskiego kompozytora na manowce. W ślad za Adornem prześledzimy idee tkwiące w poszczególnych dziełach Strawińskiego i zastanowimy się, czy krytyczne ujęcie filozofa, suponujące totalitarne tendencje w dziełach kompozytora, jest całkowicie słuszne. Słowa kluczowe: filozofia muzyki, nowa muzyka, krytyczna teoria sztuki, Adorno, Strawiński 61 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Pojęcie wartości przyrodzonej w teorii praw zwierząt Toma Regana Dariusz Gzyra, [email protected], doktorant Instytutu Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, www.up.krakow.pl Pojęcie wartości przyrodzonej (inherent value) jest kluczowym elementem teorii praw zwierząt Toma Regana. Wartość ta jest w niej odróżniona od wartości wewnętrznej (intrinsic value). Jak pisze sam Regan: „Pomimo że teoria etyczna byłaby prostsza, gdyby mogła zrezygnować z tego rodzaju wartości, prostota to nie wszystko. Uważam, że dla stworzenia najlepszej teorii, musimy postulować wartość przyrodzoną”. Regan wydaje się rozumieć, że pojęcie to jest podatne na krytykę. Rzeczywiście pojawiła się ona u wielu autorów i autorek. Prześledzę wybrane przykłady tej krytyki, wcześniej omawiając Reganowskie rozumienie wartości przyrodzonej i jej odniesienie do pojęcia podmiotu życia (subject-of-a-life) i praw moralnych. Zestawię to rozumienie z przykładami użycia pojęcia wartości przyrodzonej we wcześniejszej literaturze, kontrastując z zakresem znaczeniowym innych wartości (przede wszystkim wartości wewnętrznej). Opiszę także katalog istot, obiektów lub ich zbiorów, które według Regana posiadają wartość przyrodzoną lub przynajmniej nie jest wykluczone, że mogą ją posiadać. Słowa kluczowe: Tom Regan, wartość przyrodzona, prawa zwierząt 62 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Polityczny wymiar hermeneutyki Hansa-Georga Gadamera Edyta Orman, [email protected] Niniejsza wypowiedź stanowi filozoficzną dedukcję tego, co polityczne z tego, co hermeneutyczne. Tworzą ją dwie części nierozerwalnie ze sobą związane, jako iż dialog obejmuje konfrontację jako swą składową. Dyskurs operuje hermeneutycznymi terminami technicznymi, które tworzą pojęcia, łączące się jedne z drugimi i ogółem składające się na całość dialogowej wizji polityki. Pojęciami tymi są z jednej strony zrehabilitowane – przesąd, autorytet oraz tradycja, z drugiej zaś wspólnota jako ucieleśnienie tradycji i smak jako zmysł wspólnotowy, uzupełnione o takie składniki dialogu jak stopienie horyzontów, doświadczenie hermeneutyczne, rozmowa oraz język. Źródła obejmują nie tylko pisma Hansa-Georga Gadamera dostępne po niemiecku i w tłumaczeniu na język polski, lecz także polskie opracowania monograficzne (A. Bronk, P. Dybel, Z. Krasnodębski) oraz obcojęzyczne opracowania krytyczne czytane w oryginale (H. Ottman, M.A. Stenger) i w przekładzie (S. Rosen). Wybór źródeł dopełniają prace dotyczące komunitaryzmu, aktualności wolności oraz przyszłości demokracji, zebrane w antologie przez P. Śpiewaka. Nie w tradycji amerykańskiego republikanizmu a filozoficznego myślenia kontynentalnego i w konfrontacji z filozofią Oświecenia – z zastrzeżeniem utrzymania wyłącznie zmodyfikowanej wersji jego politycznego projektu racjonalizatorskiego – autor Aktualności piękna oraz Dziedzictwa Europy nakreśla plan sposobu postrzegania siebie przez pryzmat dia-logicznego usytuowania. Polityczny wymiar hermeneutyki jest nie tylko implicytny, lecz także paradoksalnie normatywny i opisowy zarazem, wskazuje bowiem na to, co powinno być oraz na to, co jest, ale nie tyle na projekt postępowania, ile na krytykę teraźniejszości – zgodnie z dialektyką starożytnego pojęcia utopii. W ocaleniu od zapomnienia znaczeń pojęć z pogranicza moralności i polityki odzwierciedla się Gadamerowska tęsknota za antyczną polis oraz jej wartościami, mającymi stanowić arché i télos zachodnioeuropejskiej kultury politycznej. Słowa kluczowe: Hans-Georg Gadamer, dialog, tradycja, wspólnota, smak 63 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Praktyczne zastosowania etyki w społeczeństwie nowego kapitalizmu Agnieszka Janas, [email protected], Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Wydział Filozoficzny, Katedra Filozofii Społecznej i Polityki Współczesne społeczeństwa w krajach wysoko uprzemysłowionych kierują się praktycyzmem etycznym rozumianym jako umiejętność odnoszenia korzyści dla siebie z każdej sytuacji w jakiej jednostka się znajduje, pozornie przestrzegając zasad etycznych lub je dowolnie interpretując tak, by były z korzyścią dla niej. Współczesne społeczeństwa cierpią na brak szacunku, kryzys etyki i podstawowych wartości. Te zjawiska w efekcie powodują dezorganizację życia społecznego i załamanie się etosu protestanckiego, który przez kilka stuleci gwarantował ład i poczucie sprawiedliwości w społeczeństwach kapitalistycznych. Richard Sennett stawia pytania o zasady etyczne, które znajdują zastosowanie w relacjach międzyludzkich, ale w swoich rozważaniach ogranicza się do analizowania oraz badania zachowań ludzi na gruncie działań wynikających z pracy. Analizując przemiany społeczne na gruncie pracy, dokonuje On wnikliwej analizy stosunków pracy na przestrzeni wieków, począwszy od czasów antycznych. Richard Sennett proponuje jako rozwiązanie problemów powrót do etosu protestanckiego, do zasad, które swoimi korzeniami sięgają XVI wieku oraz nawiązanie współpracy począwszy od wspólnot lokalnych, na całym społeczeństwie skończywszy, a nawet zaleca współpracę międzynarodową mającą na celu rozwiązywanie problemów etycznych o charakterze globalnym. Utrata szacunku do pracy i jej wytworów jest pośrednią przyczyną kryzysu wielu wartości etycznych, a kryzys związany z relacjami na linii pracownik-pracodawca wywołuje wśród członków społeczeństwa stan permanentnej niepewności jutra, co ma wpływ na tworzenie trwałych relacji międzyludzkich. Słowa kluczowe: etyka, wartości, praca, społeczeństwo nowego kapitalizmu 64 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Prawa człowieka w ujęciu obiektywistycznej filozofii polityki Katarzyna Borzym , [email protected], Zakład Polityki Gospodarczej, Kolegium Zarządzania i Finansów, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Obiektywizm to nurt w amerykańskiej filozofii polityki, zapoczątkowany przez Ayn Rand. Zakłada on prymat jednostki nad społeczeństwem, co implikuje specyficznie rozumiany egoizm. W tej optyce wszelki rodzaj wspólnoty jest tworem ograniczającym wolność jednostkową, czy wręcz degenerujacym tkankę społeczną (nazywa to etykami altruistycznymi). Prawa człowieka są tożsame z prawami jednostki. Są to innymi słowy zasady moralne, które ustalają i sankcjonują wolność działania jednostki w otoczeniu społecznym. Tylko takie ujęcie problemu jej zdaniem pozwala na rozwój moralny. Obiektywizm sprzeciwia się współczesnemu ujęciu praw człowieka – głównym zarzutem względem tych koncepcji jest fakt, iż zakłóca on wolność jednostkową. Słowa kluczowe: obiektywizm, prawa człowieka, libertarianizm, Ayn Rand 65 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Prawno-naturalne i historyczne podstawy etyki własności prywatnej w myśli społecznej szkoły austriackiej Łukasz Stefaniak, [email protected], Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie, Wydział Filozofii i Socjologii, Zakład Socjologii Gospodarki i Organizacji, http://www.umcs.pl/p l/filozofiii-socjologii,44.htm Wystąpienie konferencyjne będzie dotyczyło systemu etycznego, którego fundamentem jest własność prywatna. Przedstawione zostaną podstawy takiego systemu autorstwa przedstawicieli austriackiej szkoły ekonomii: Murraya Rothbarda i Hansa Hermanna Hoppego. Omówione zostaną prawno-naturalne i historyczne podstawy, z których wyprowadzone zostało pojęcie własności prywatnej i całego systemu etycznego. Uwaga zostanie nakierowana na filozoficzne źródła etyki własności prywatnej w tym twórczość Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu, Johna Locke'a oraz Lorda Actona. Podjęta zostanie także kwestia podstaw dla własności prywatnej i wiążącego się z nią systemu etycznego, jakie można odnaleźć w historii ludzkości. Chodzi tutaj o ukazanie własności prywatnej jako czynnika regulującego i cywilizującego relacje międzyludzkie, a także elementu prowadzącego do zmian we wszystkich wymiarach funkcjonowania społeczeństwa. Poruszony zostanie też w tym kontekście problem tzw. "pułapki maltuzjańskiej", w której ludzkość tkwiła przez tysiące lat. Słowa kluczowe: etyka, własność prywatna, szkoła austriacka, Murray Rothbard, Hans Hermann Hoppe 66 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Próba egzystencjalistycznego spojrzenia na etykę buddyjską Piotr Mróz, [email protected]; Zakład Filozofii Kultury, Instytut Filozofii, Uniwersytet Jagielloński; Małgorzata Ruchel, [email protected]; Zakład Filozofii Kultury, Instytut Filozofii, Uniwersytet Jagielloński Literatura buddyjska nie prezentuje teoretycznych rozważań etycznych, które mogłyby bezpośrednio wejść w dialog z koncepcjami etycznymi Zachodu. Nawet teraz, gdy buddyzm stał się popularnym – i coraz lepiej znanym – przedmiotem refleksji filozoficznej na Zachodzie, proponowane teoretyczne ujęcia pouczeń moralnych pierwotnej jego nauki są nazbyt różnorodne, by móc którekolwiek określić jako adekwatne. Faktem jednak jest, że wymiar etyczny mieści się w samym centrum buddyjskiej myśli. Prymarne zorientowanie na człowieka, konkretną jednostkę, która stoi przed zadaniem samorealizacji, wydaje się zachęcać do spojrzenia na te koncepcje z poziomu egzystencjalistycznego. W ten sposób byłby buddyzm odpowiedzią na najgłębsze troski podmiotu – zdobycie wiedzy o sobie i świecie, pozwalającej na dokonywanie świadomych, odpowiedzialnych wyborów i osiągnięcie autentyczności egzystencji. Kwestia odpowiedzialności i ponoszenia skutków każdego czynu, podkreślana przez egzystencjalistów, ważna jest również dla buddystów, widzących świat jako sieć powiązań przyczynowych, w której nic nie jest całkowicie samodzielne. Równocześnie jednak istota ludzka, będąca elementem tej sieci, dysponuje indywidualną wolnością. Według buddyzmu właściwe – czyli sprzyjające samorozwojowi i prowadzące do ostatecznego dobrostanu – wykorzystanie tej wolności wymaga wiedzy o naturze świata i siebie. Wiedzę tę, zobiektywizowaną i ujętą w postać koncepcji filozoficznych, buddyzm oferuje już niejako „z góry”, co wydaje się kompletnie nie przystawać do potrzeb poszukującej egzystencji, chcącej osiągnąć cel samodzielnie. Jeśli jednak przyjrzymy się temu, w jaki sposób buduje się buddyjski obraz świata, wychodzący do pierwotnych, egzystencjalnych konstatacji – takich jak fakt odczuwania cierpienia – możemy spróbować prześledzić tę drogę aż do jej rezultatów, które, choć podane w formie jednoznacznych nakazów i zakazów moralnych, mogą okazać się wnioskami osiągalnymi na drodze wewnętrznego procesu zdobywania samoświadomości. Słowa kluczowe: egzystencjalizm; buddyzm; etyka buddyjska 67 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Przemiany myślenia – przykład renesansu i wynalezienia druku Jakub Dadlez, [email protected], Zakład Historii Filozofii Współczesnej, Instytut Filozofii, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, http://www.filozofia.uw.edu.pl/instytut/zaklady -i-pracownie/zakladhistorii-filozofii-wspolczesnej W referacie zamierzam podjąć kwestię zmienności ludzkiego myślenia, w tym filozofii. Jako przykład omówię kulturę intelektualną w renesansie, a więc w czasach po wynalezieniu druku. Odniosę się do antropologów słowa (W.J. Ong, J. Goody), którzy wskazują na przełomowe znaczenie pisma dla ludzkiej rozumności. W ich przekonaniu umożliwiło ono rozwinięcie się krytycznego podejścia do świata. Wynalazek druku pogłębił ten proces – wiedza stawała się obiektywna, rozpowszechniała się i ulegała specjalizacji. W ten sposób miała się ukształtować współczesna mentalność człowieka, który umie poddawać refleksji własne dogmaty. Zgodnie z tym renesans miał stanowić rewolucję w myśleniu i w filozofii. Pragnę zastanowić się nad tym poglądem, często powtarzanym w podręcznikach filozofii i przez czołowych XX-wiecznych twórców. Odwołując się do Erazma z Rotterdamu, P. Pomponazziego, M. de Montaigne’a i R. Descartes’a, spróbuję wykazać, że druk nie przyczynił się do fundamentalnej zmiany o charakterze antropologicznym. Był on raczej przełomem w stosunkach władzy, w wyniku którego wiedza mogła rozwijać się wbrew ograniczeniom życia intelektualnego w sferze publicznej. Wynalazek druku nie uformował nowej, analitycznej umysłowości, lecz umożliwił publikowanie dzieł krytycznych, sceptycznych i antydogmatycznych wbrew kontroli politycznej. W podsumowaniu odwołam się do wizji historii J. Derridy, według którego dzieje człowieka jako istoty rozumiejącej świat są „epoką znaku”. Chodzi tu o paradoks językowej reprezentacji w ramach poznawania, zgodnie z którym w wymiarze ogólnym nowe technologie nie prowadzą do rewolucyjnych zmian w ludzkiej rozumności – wątpienie zawsze podważa panujące sposoby myślenia, choć czasem musi pozostać w ukryciu. Słowa kluczowe: przemiany myślenia, filozofia renesansu, druk, język, antydogmatyzm 68 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Realizm etyczny w świetle nauk ewolucyjnych Weronika Wojtanowska , [email protected], Wydział Filozoficzny, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Wystąpienie będzie poświęcone przedstawieniu i analizie dyskusji wokół podstawowych zagadnień metaetycznych, która związana jest z zyskującym coraz większe znaczenie paradygmatem polegającym na rozważaniu wszelakich kwestii antropologicznych i filozoficznych przez pryzmat psychologii ewolucyjnej i szeroko rozumianej kognitywistyki. W ramach tradycji filozofii anglosaskiej powstały publikacje, których autorzy na postawie ustaleń psychologii ewolucyjnej oraz badań dokonywanych w obszarze neuroscience wysunęli twierdzenie, iż dzięki odkryciom tym został rozstrzygnięty podstawowy spór metaetyczny, czyli został obalony realizm etyczny rozumiany jako obiektywność w sferze etyki. Publikacje te wywołały ożywioną dyskusję, w której niektórzy filozofowie wysuwają argumenty na rzecz obrony realizmu etycznego, a inni przyjmują postawioną tezę o jego niekompatybilności ze współczesną nauką. W wystąpieniu przedstawione i poddane analizie będą główne argumenty wysuwane przez przedstawicieli obu stanowisk. Tezą, której będę bronić w referacie będzie twierdzenie, iż odkrycia nauk biologicznych nie są w stanie rozstrzygnąć ani kwestii metafizycznych, ani metaetycznych, zatem próby wyjaśniania statusu ontologicznego wartości oraz rozwiązywanie problemu kognitywizmu etycznego na podstawie mapoobrazowania mózgu lub badania ewolucyjnych korzeni moralności są skazane na niepowodzenie. Słowa kluczowe: ethics, objectivity, realism, evolution, neuroscience 69 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Realizm perswazyjny Marcin Pietrzak, [email protected], Instytut Filozofii, Wydział Historyczno-Pedagogiczny, Uniwersytet Opolski Obok pojęcia realizmu, jakie zostało wypracowane na gruncie epistemologii i metafizyki, gdzie oznacza ono stanowisko filozoficzne przyznające status rzeczywiście istniejących pewnej kategorii przedmiotów, można zbudować inne pojęcie realizmu, które odnosiłoby się do użytku perswazyjnego, jaki można uczynić postawy realistycznej. Takie pojęcie realizmu perswazyjnego zawiera w sobie jako kluczowe elementy paradoks cyniczny (quasi-definicję perswazyjną w sensie Stevensona) i opis cyniczny, czyli hiperobiektywny opis rzeczywistości. Realizm perswazyjny jest w tym rozumieniu postawą, którą przyjmuje mówca posługujący się strategią retoryczną ukonstytuowaną przez wymienione zabiegi perswazyjne. Klasyczne przykłady zastosowań tej strategii można odnaleźć w dialogach Platona, gdzie staje się ona narzędziem w rękach sportretowanych przez założyciela Akademii sofistów, i u Machiavellego, który wyraża swoje poglądy na naturę rzeczywistości politycznej właśnie w formach paradoksów, wspartych hiperobiektywnymi opisami tej rzeczywistości. Problem perswazyjnego użytku czynionego z postawy realistycznej w szczególnie jaskrawy sposób uwidacznia się w sporach moralnych, gdzie jedna ze stron zajmuje stanowisko cyniczne, tzn. przeciwstawia się powszechnie odczuwanym intuicjom moralnym oraz obiegowym poglądom na moralność, a robi to właśnie w imię realizmu, który w tym przypadku nie jest niczym innym jak tylko narzędziem, przy pomocy chce on skłonić rozmówców do zidentyfikowania się z figurą beznamiętnego i na chłodno analizującego rzeczywistość „fachowca od spraw ludzkich”. Paradygmatycznym przykładem tego typu debaty moralnej jest spór, jaki w pierwszej księdze Platońskiego Państwa toczą ze sobą Trazymach i Sokrates, a którego przedmiotem jest definicja sprawiedliwości. Słowa kluczowe: Ch. L. Stevenson; perswazja; retoryka; Machiavelli; paradoks cyniczny; quasi-definicja perswazyjna; realizm 70 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Rola filozofii nauki w ujęciu Paula Feyerabenda Dorian Mączka, [email protected], Instytut Filozofii, Wydział Filozoficzny, Uniwersytet Jagielloński Paul Feyerabend przez wielu swoich filozoficznych oponentów uznawany był za wroga nauki, bezpardonowo krytykującego i ostro atakującego badaczy oraz ich działalność. Tego typu wątki są dobrze widoczne przede wszystkim w późnej, „anarchistycznej” filozofii Feyerabenda. Należy jednak zauważyć, że o ile faktycznie filozof ten poddaje krytyce pewne zjawiska będące skutkiem rozwoju nauki i jej wpływu na społeczeństwa oraz kultury, to jego refleksja sięga w istocie znacznie głębiej. Myśl Feyerabenda jest przede wszystkim metametodologią i metafilozofią nauki. Główny cel krytyki dokonywanej przez Feyerabenda stanowi więc zastana przezeń filozofia nauki. Począwszy od wystąpienia przeciwko metodologicznym założeniom neopozytywizmu, poprzez krytykę koncepcji Poppera aż po krytyczne spojrzenie na wizję rozwoju proponowaną przez Kuhna, Feyerabend analizuje błędy popełnione przez filozofów nauki. W moim wystąpieniu postaram się zatem pokazać trzon tej krytyki i objaśnić, w jaki sposób Feyerabend argumentuje za tezą, że to nie sama działalność badawcza, ale stojące za nią filozoficzne tło prowadzi do przekształcania się nauki w ideologię. Feyerabend wydaje się jednocześnie sugerować, że filozoficzna krytyka nauki jest potrzebna do zapewnienia jej autonomii i rozwoju i że krytyka ta powinna przyjąć inne niż dotychczas oblicze i wychodzić poza dotychczas eksplorowane ramy tematyczne. Kolejnym celem mojego wystąpienia będzie więc próba odpowiedzi na pytanie, czy zgodnie z ujęciem Feyerabenda filozofia nauki może być wartościowa, a jeżeli tak, to jaką formę powinna ona przyjmować. Słowa kluczowe: Feyerabend, nauka, filozofia nauki, anarchizm metodologiczny 71 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Rola tła we współczesnych teoriach fizycznych – nowa debata w filozofii nauki Kamil Łacina, [email protected]; Zakład Filozofii N auk Przyrodniczych, Instytut Filozofii, Wydział Filozoficzny, Wydział Fizyki, Astronomii i Infromatyki Stotowanej, Uniwersytet Jagielloński W ponad dwutysiącletniej skali historii filozofii, debata tocząca się od około 30 lat może z powodzeniem określona być jako „nowa”. Taką debatą jest dyskutowane obecnie w fizyce i filozofii nauki zagadnienie zależności i niezależności od tła naszych teorii fizycznych. Pomimo, że debata ta wyłania się ze starego sporu substancjalizmu z relacjonizmem, nie jest ona z nim tożsama. Co więcej, rzetelna i wnikliwa analiza zagadnień tła i zależności/niezależności teorii od tła może mieć istotny wkład do klasycznego filozoficznego sporu. Prezentacja ma na celu przedstawienie genezy oraz istoty tej nowej debaty. Zaprezentowany zostanie, przede wszystkim, paradygmatyczny przykład tła i przejścia od teorii zależnej od tła, do teorii niezależnej od tła. Następnie pokazane zostanie jak zagadnienie to, mające swoje źródło w poszukiwaniu unifikacji w fizyce poprzez próby stworzenia teorii grawitacji kwantowej, rozszerzyło się na klasyczne teorie fizyczne, takie jak ogólna i szczególna teoria względności, czy nawet mechanika newtonowska. Zaprezentowane zostaną również pewne aspekty współzmienniczości i dyfeomorfizmu, które odgrywają istotną rolę w próbach zdefiniowania tła, ukazując jednocześnie interesujący związek z argumentacją filozoficzną wywodzącą się od Leibniza. Słowa kluczowe: tło, niezależność od tła, ogólna teoria względności, grawitacja kwantowa, współzmienniczość 72 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Seksualność skrajnie polityczna. O seksualności w dobie biowładzy. Foucault i teoria Queer Patryk Danielewicz, [email protected], Wydział Filozofii i Socjologii, Instytut Filozofii, Uniwersytet Warszawski, www.uw.edu.pl, www.filozofia.uw.edu.pl W wystąpieniu skupię się na kwestii seksualności i jej politycznym znaczeniu w dobie biowładzy, czyli nowej formie panowania określanej władzą nad życiem (od greckiego bios – życie). Posłużę się w tym celu koncepcją Michela Foucaulta, który problemowi biowładzy poświęcił dużą część swoich prac i wykładów. Pokazał on również, jaką funkcję pełni w niej seksualność człowieka i dlaczego jest tak istotna w polityce. Jego myśl była kontynuowana przez teoretyków Queer, którzy w swoich rozważaniach podnosili problem seksualności, a szczególnie jej podziału na homo i heteroseksualność. Odwołam się do Stevena Seidmana oraz Jacka Kochanowskiego, którzy, rozwijając myśl Foucaulta, wykazują, że seksualność jest wytworem społecznym powstałym w konkretnym celu. Chodzi o uzyskanie kontroli nad człowiekiem, ustanowienie go posłusznym wobec mechanizmów, jakimi posługuje się władza. Ostatnią poruszoną kwestią będzie kwestia emancypacji w tym zakresie, a raczej jej możliwości. Relacja homo – heteroseksualność jest relacją binarną i, co ważniejsze, relacją nadrzędności. Heteroseksualność jest waloryzowana pozytywnie i wręcz wymaganą formą seksualności w społeczeństwie. W opozycji do niej ustawiona zostaje homoseksualność jako forma zachowań perwersyjnych i niemoralnych. Ta binarność sprawia, że osoby nie heteronormatywne podlegają daleko idącej dyskryminacji. Chciałbym przedstawić jeden z poglądów dlaczego tak jest i co można zrobić, aby temu przeciwdziałać. Pragnę pokazać, że walka na polu seksualności jest walką o coś więcej aniżeli prawa gejów i lesbijek. Słowa kluczowe: biowładza, queer, emancypacja, seksualność 73 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Semantyka wiary u Johannesa Climacusa Katarzyna Krawerenda -Wajda, [email protected]; Zakład Filozofii Religii, Inst ytut Religioznawstwa, Uniwersytet Jagielloński Głównym celem wystąpienia będzie pokazanie fenomenu wiary jaki pojawia się w pismach Climacusa, pseudonimowego autora stworzonego przez Kierkegaarda, a którego poglądy, zdaniem badaczy są utożsamiane z poglądami samego Kierkegaarda. Do prezentacji fenomenu wiary jaki pojawia się w Okruchach filozoficznych i Nienaukowym zamykającym post scriptum, posłużymy się semantyką wiary jaką prezentuje Karol Tarnowski w dziele Usłyszeć Niewidzialne, a która w dużej mierze opiera się na wprowadzonej przez Henrego Newmana logice przyświadczeń. Pokażemy, iż podstawowe dla filozofii rozróżnienie na faith i belief w języku duńskim nie istnieje: czasownik at troe odnosi się zarówno do wiary w sensie aktu wewnętrzności (faith) ale i tak zwanego „wierzenia”, a przecież właśnie tak jest tłumaczone na język polski słowo „belief”. Jednakże pomimo trudności lingwistycznych, faktycznie takie rozróżnienie na wiarę jako akt i wiarę, że jest obecne w filozofii Climacusa. Climacus mówi także o fenomenie, który używając za Newmanem terminologii angielskiej nazwalibyśmy existential belief lub religious belief a które nie mieszczą się w kategoriach zaproponowanych przez Tarnowskiego. Są to sądy, twierdzenia, które wypływają z doświadczenia wiary (faith) jako najwyższego wymiaru wewnętrzności. Fenomen ten jest nazywany wiarą egzystencjalną (existential faith) a jej sczegółowy opis znajdujemy dopiero w Nienaukowym zamykającym post scriptum. Słowa kluczowe: wiara, historia, egzystencja 74 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Specyfika pomiaru kwantowego a twierdzenie Bella Jan Czerniawski, [email protected] ; Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, www.uj.edu.pl Obecnie dominuje pogląd, że wyniki eksperymentalnych testów nierówności Bella dowodzą niemożliwości skonstruowania lokalnie realistycznego modelu klasycznego, który odtworzyłby wszystkie zweryfikowane empirycznie przewidywania fizyki kwantowej. Same te wyniki jednak jedynie potwierdzają przewidywania kwantowe dotyczące łamania tych nierówności. Możliwość wyciągnięcia z nich powyższego wniosku zależy od wyniku teoretycznego, jakim jest twierdzenie Bella. Można przypuszczać, że powodem dotychczasowych prób podważenia tego wyniku jest brak wystarczająco wnikliwej refleksji nad specyfiką pomiarów kwantowych, których wyniki odtworzyć miałby taki model. Zbyt łatwo za dobrą monetę bierze się specyficzne dla interpretacji kopenhaskiej przeświadczenie, że przed pomiarem badany obiekt nie będący w stanie własnym odpowiedniej obserwabli nie ma żadnej z własności odpowiadającej pomiarowi aktualnie. Być może należałoby powrócić do wcześniejszych wyobrażeń opartych na „mikroskopie Heisenberga”, czemu odpowiada interpretacja redukcji stanu jako reorientacji. Naturalną strategią poszukiwania modelu klasycznego, który miałby odtworzyć łamiące nierówności Bella korelacje kwantowe, jest próbować złożyć je na karb wspólnej przyczyny. W wyprowadzeniu nierówności Bella jednak kluczową rolę odgrywa warunek będący uszczegółowieniem jednego z warunków występujących w teorii wspólnej przyczyny Reichenbacha. Kluczem do jego podważenia może okazać się odróżnienie od determinizmu „prima facie” determinizmu naukowego, dokonane przez Poppera w kontekście zjawisk deterministycznego chaosu. Zgodnie z tą sugestią, nieodłączny od pomiaru kwantowego proces reorientacji miałby być właśnie procesem chaotycznym. Słowa kluczowe: twierdzenie Bella, pomiar kwantowy, wspólna przyczyna, determinizm naukowy, chaos deterministyczny 75 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Status ontyczny gatunku we współczesnej dyskusji filozoficzno-biologicznej Mirosław Twardowski, twardowskimiroslaw @poczta.fm, Zakład Polityki Regionalnej i Gospodarki Żywnościowej, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski, www.ur.edu.pl Pewne problemy filozoficzne implikowane przez współczesne nauki biologiczne wydają się być nadzwyczaj trudne do rozwiązania. Taka sytuacja wydaje się dotyczyć statusu ontycznego gatunku. Czy gatunki są klasami, czy indywiduami, lub, jeżeli żadnym z dwóch, to czym one są? W odpowiedzi na powyższe pytania przedstawiciele przeciwstawnych punktów widzenia pozostają twardo przy swoim, i żadna ze stron nie jest w stanie wypracować argumentów, które przekonałyby ich przeciwników. W niniejszym referacie przedstawimy i przedyskutujemy argumenty wysuwane przez reprezentantów różnych stanowisk na interesujący nas problem statusu ontycznego gatunku. W szczególności, w orbicie zainteresowań znajdą się dwie krańcowo różne koncepcje gatunku: gatunki jako klasy, określane poprzez zestawioną różnorodność cech, które określają jej członków (Michael Ruse, Philip Kitcher) oraz gatunki jako duże porozrzucane indywidualne jednostki, które, podobnie jak organizmy, można opisać na kilka sposobów, ale nie zdefiniować (Michael Ghiselin, David Hull). Słowa kluczowe: gatunek, klasa, indywiduum, filozofia biologii 76 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Status praw zachowania energii w Ogólnej Teorii Względności a sposób istnienia czasoprzestrzeni Damian Luty, [email protected] , Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Nauk Społecznych, Instytut Filozofii, Zakład Filozofii Nauki, http://filozofia.amu.edu.pl/ Standardowa procedura konstruowania praw zachowania energii nie jest możliwa do przeprowadzenia w Ogólnej Teorii Względności. Prawa zachowania energii wyznacza się poprzez pokazanie, że dywergencja całkowitego energetycznego stanu, danego lokalnie układu fizycznego, zanika. Dokładniej – układ ten jest izolowany i da się jednoznacznie określić dla niego całkowitą energię na początku i na końcu wybranego dla niego fragmentu procesu w którym się znajduje (np. ruchu). W OTW nie da się uwzględnić w ten sposób wyizolowanego układu, ponieważ, co zostało wykryte obserwacyjnie, energia grawitacyjna bezustannie wpływa na energetyczną sumę układu. Energia grawitacyjna sugeruje, że grawitacja jest niczym innym jak materialnym polem – a to prowadzi do pewnej formy relacjonizmu, np. u Rovelliego. Hoefer zaproponował interpretację, w której z kolei istnienie energii grawitacyjnej wspiera substancjalizm czasoprzestrzenny w OTW. Curiel natomiast twierdzi, że energia grawitacyjna nic nie ma wspólnego ze sporem substancjalizmu z relacjonizmem, który, jak twierdzi Curiel, i tak jest sporem źle postawionym w kontekście OTW i koniec końców przebrzmiałym. W swoim referacie, po omówieniu wyżej wymienionych zagadnień, zmierzać będę do uzasadnienia tezy, że prawa zachowania energii w OTW nie posiadają fundamentalnego statusu. Oznacza to formę grawitacyjnego „holizmu” w OTW, którego, jak uważam, nie da się wbudować w czysty relacjonizm ani substancjalizm. Słowa kluczowe: prawa zachowania, Czasoprzestrzeń, Ogólna Teoria Względności, holizm 77 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Stephena C. Meyera argument na rzecz projektu w przyrodzie a „warunek Jodkowskiego” Małgorzata Gazda, [email protected], Instytut Filozofii, Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Zielonogórskiego, http://www.uz.zgora.pl Uznani naukowcy rzadko wdają się w dyskusje z uczonymi, którzy w naukach przyrodniczych proponują wyjaśnienia odwołujące się do działania świadomej przyczyny inteligentnej, a więc niezgodne z zasadą naturalizmu metodologicznego. Propozycje takich wyjaśnień często pojawiają się po prostu dlatego, że w ramach nauki naturalistycznej nie podano dobrze opracowanego rozwiązania takiego czy innego problemu. Są to wyjaśnienia dopatrujące się ingerencji Boga (lub szerzej: projektanta) tam, gdzie występują luki w dotychczasowej wiedzy. Z punktu widzenia naukowców uznających naturalizm polemika z tego typu argumentami nie ma sensu, ponieważ to, że nauka naturalistyczna czegoś nie wyjaśnia, nie znaczy, że wyjaśnienie naturalistyczne w ogóle nie istnieje. Jest to oczywista słabość tej formuły argumentów antynaturalistycznych. Istnieje jednak klasa argumentów bardziej wyrafinowanych, które rzeczywiście są w stanie wciągnąć cenionych naukowców do dyskusji dzięki temu, że spełniają pewne progowe wymaganie, tzw. „warunek Jodkowskiego”. Polegają one nie tylko na wykazywaniu, że nauka naturalistyczna nie rozwiązuje jakiegoś problemu, ale również na uzasadnianiu tezy, że naturalistyczne wyjaśnienie tego problemu jest niemożliwe. Dzięki owemu drugiemu komponentowi argument taki może być postrzegany przez naukowców jako poważny temat do dyskusji. Tak było w wypadku argumentu Michaela Behe’ego z „nieredukowalnej złożoności”. W referacie zostanie omówiony inny przykład spełnienia „warunku Jodkowskiego” przez antynaturalistycznego uczonego – argument Stephena C. Meyera dotyczący problemu pochodzenia Słowa kluczowe: teoria inteligentnego projektu, argument, nauka 78 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Sterylizacja antykoncepcyjna – aspekty etyczne i prawne Mirona Klorek, [email protected], UAM Sterylizacja (zabieg chirurgiczny trwale pozbawiający możliwości płodzenia), jest uznawana przez Światową Organizację Zdrowia jako jedna z metod antykoncepcji. W Wielkiej Brytanii, Austrii, czy Francji obywatele mogą poddać się sterylizacji, w Polsce jest ona zakazana ze względów innych niż zdrowotne przez art. 156 §1 Kodeksu karnego. Ze względu na zakres autonomii pacjenta sterylizację możemy podzielić na dobrowolną i przymusową. W niniejszym referacie przedstawię prawne i etyczne aspekty sterylizacji dobrowolnej: 1. czy sterylizacja antykoncepcyjna może być uznana za zabieg leczniczy? 2. czy mamy prawo do decydowania o własnej płodności w kontekście prawa do samostanowienia? 3. czy decyzja pacjenta może/powinna zwalniać lekarza z odpowiedzialności? W podsumowaniu przedstawię praktykę wykonywania zabiegów sterylizacji w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem wazektomii, która mimo sankcji karnej jest zabiegiem dostępnym w prywatnych klinikach. Słowa kluczowe: sterylizacja, autonomia pacjenta, relacja lekarz-pacjent 79 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Strukturalizm Ludwika Flecka Aleksandra Dworaczek, [email protected] W artykule stawiam hipotezę badawczą, że filozofia nauki Ludwika Flecka, powstała w latach 30-tych XX wieku, jest odmianą strukturalizmu. Zwracam uwagę na wyróżnione przez Flecka jako właściwego przedmiotu badania historię rozwoju jednego z pojęć medycznych. Pojęcie to funkcjonuje w koncepcji Flecka jak konstrukt teoretyczny, poza tym, jako zasadniczy element wiedzy w filozofii Flecka. Wyróżniona rola pojęć naukowych (a nie zdań teorii) pozwala na ujęcie jego propozycji metanaukowej jako koncepcji niezdaniowej. Odwoływanie się przez Flecka do różnych, także współwystępujących i alternatywnych, teorii tłumaczących mechanizmy badanego zjawiska naukowego odnoszę do kontekstualnego pochodzenia znaczeń. Zjawisko naukowe rozumiane jest przez mikrobiologa ze Lwowa jako pojęcie naukowe, czyli ujęte jest raczej formalnie niż materialnie czy przedmiotowo. Oceniam, na ile narzędzia logicznej filozofii języka w postaci modeli języka mogłyby być zastosowane także do metanaukowej propozycji Flecka. Biorę pod uwagę także literalną, wyrażoną explicite wzmiankę o wielowymiarowej strukturze pojęć, by uzupełnić charakterystykę strukturalizmu Flecka. Uwzględniam także metaforyczne określenia dotyczące owocu jako symbolu struktury wiedzy. Ponadto porównuję przekonanie o ciągłości i rozwoju w nauce (uwzględniając przemiany we wszystkich niemal możliwych wymiarach konstruktu teoretycznego, czyli pojęcia naukowego) wyrażane przez Flecka z przekonaniem o ciągłości w nauce na gruncie strukturalizmu. W tym zakresie dostrzegam najwięcej zmian, największy postęp badawczy w porównaniu z koncepcją Flecka. Słowa kluczowe: strukturalizm, niezdaniowa koncepcja, ciągłość w nauce 80 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Śmierć. Interpretacja filozoficzna Tomasz Błaszczyk, [email protected]; Zakład Kultury Współczesnej i Multimediów; Instytut Kultury Europejskiej; Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; http://ike.amu.edu.pl Śmierć człowieka to osobowy akt kończący jego życie. To definitywny kres istnienia świadomości jednostki, jej naturalnych pragnień i dążeń. To wreszcie nieuniknione ustanie egzystencji, na które człowiek jest niejako „skazany”, z racji tego, że jest. Rozważania natury egzystencjalnej, oparte na biologicznie uwarunkowanej konieczności śmierci, nakazują poszukiwać sensu tak krótkiego – w obliczu nieskończoności czasu – istnienia. Według autorów mniej lub bardziej związanych z filozoficznym nurtem egzystencjalizmu, jak Heidegger, Jaspers czy Jankélévitch, uświadomienie owej nieuniknioności śmierci jest determinantem życia i sensu życia; „skazanie na śmierć” przesądzać ma bowiem o treści, którą wypełniona jest właśnie ludzka egzystencja. W wystąpieniu zarysowana zostanie teza, iż świadomość śmierci i skończoności życia jest determinantem kultury, którą określić można jako treść istnienia człowieka oraz – tym samym – jako to, co stanowi o wyjątkowości istot ludzkich w świecie szeroko pojętej natury. Kultura jawić się może bowiem – jak chcieli tego Freud czy Bauman – jako swoiste „dziecko śmierci”, jako owoc naszej skończoności: jest ludzką próbą przezwyciężenia naturalnego porządku rzeczy. Słowa kluczowe: śmierć, kultura, sens 81 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Totalitaryzm zdecentralizowany – w jaką stronę zmierza polityka w epoce post-nowoczesnej? Marcin Garbowski, [email protected]; Katedra Ogólnej Metodologii Nauk, Wydział Filozofii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Modernistyczna koncepcja polityki zrodziła najbardziej represyjne systemy totalitarne, aparaty państwowe skoncentrowane na całkowitej kontroli życia ludzkiego. Jednak problem z agresją i totalistycznymi zakusami aparatu państwa wynika z samej jego hierarchicznej budowy, której genezy można doszukiwać się w przyjęciu formy osiadłego trybu życia na wskutek rewolucji neolitycznej. Ustroje polityczne od tego czasu rozwijały się w sposób ewolucyjny, gdzie zmiany korzystne dla obywateli kumulowały się razem ze szkodliwymi, o ile nie wpływały negatywnie na stan posiadania osób uprzywilejowanych w ramach tego systemu – czyli klasy rządzącej. Jednak w obecnych czasach udoskonalone formy komunikacji, przede wszystkim w wymiarze teleinformatycznym umożliwiają większy dostęp nie tylko do informacji, ale też dóbr i usług, dokonują rewolucji w naszym pojmowaniu jak może działać ekonomia oraz system sprawowania władzy. Jednocześnie istnieją obecnie zagrożenia dla egzystencji nie tylko jednostki ludzkiej, ale i całego gatunku, które struktury państwowe nie są w stanie pokonać. Celem referatu będzie zestawienie pewnych klasycznych koncepcji organizacji społeczności ludzkich, skupiając się na Arystotelesowskiej politeji z możliwościami pochodzącymi z dostępnych obecnie oraz w niedalekiej przyszłości technologiami, które mogłyby w połączeniu umożliwić skuteczną współpracę i ochronę przed zagrożeniami w skali globalnej przy jednoczesnym utrzymaniu możliwie wysokiego standardu poszanowania wolności indywidualnej jednostki ludzkiej. Wniosek główny płynący z mojego wystąpienia jest taki, że należałoby dokonać całościowej analizy obecnie funkcjonujących instytucji politycznych, których pierwowzory powstały w zamierzchłych czasach, innych realiach technologicznych oraz bez dostępnej obecnie wiedzy płynącej z nauk przyrodniczych na temat funkcjonowania naszego umysłu w aspekcie społecznym. Słowa kluczowe: decentralizacja, globalizacja, totalitaryzm, post-modernizm, singleton 82 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 W poszukiwaniu „prawdziwej” definicji kłamstwa Kamil Łacina, [email protected]; Zakład Filozofii Nauk Przyrodniczych, Instytut Filozofii, Wydział Filozoficzny, Wydział Fizyki, Astronomii i Infromatyki Stotowanej, Uniwersytet Jagielloński Paulina Szopa, [email protected]; Instytut Psycho logii, Wydział Filozoficzny, Uniwersytet Jagielloński Prawda jest niewątpliwie zagadnieniem głęboko filozoficznym. Proponowana prezentacja nie będzie jednak traktować bezpośrednio o prawdzie – poświęcona będzie zagadnieniu kłamstwa. Samo kłamstwo jest skomplikowanym i problematycznym zagadnieniem. Funkcjonuje wiele jego definicji, tak w filozofii, jak i w psychologii oraz naukach kognitywnych. Głównym celem prezentacji jest zatem zbadanie, czy definicje tego zjawiska obecne w tak różnych naukach mają wspólny rdzeń. W przeciwieństwie do standardowych podejść filozoficznych, w prazentacji nie skupiamy się na aspekcie logicznym badań nad zjawiskiem kłamstwa. Z uwagi na typowo ludzki i wartościujący charakter tego zagadnienia, uwaga nasza poświęcona będzie głównie aspektom epistemologicznym i aksjologicznym. Analiza filozoficzna zestawiona zostanie z pojęciem operacjonalizacji, które w istotny sposób wpływa na ujęcie zjawiska kłamstwa w psychologii i kognitywistyce. Wykazane zostanie, między innymi, że niektóre neurobiologiczne badania zjawiska kłamstwa wykorzystują zbędne i możliwie zafałszowujące wyniki założenia. Prezenatcja zatem jest podjęciem próby znalezienia wspólnego wątku definicyjnego (definicji minimalnej zgodnej z zasadą oszczędności) dla zjawiska kłamstwa, który jednocześnie pozwalałby na odróżnienie go od np. zachowania zwodniczego, występującego również u zwierząt. Słowa kluczowe: kłamstwo, zachowanie zwodnicze, psychologia, epistemologia, neurobiologia 83 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 W stronę maksymalizacji urody. Zaburzenia obrazu własnego ciała i pojęcie właściwej miary w leczeniu w usługach medycyny estetycznej Karolina Napiwodzka -Bulek, [email protected]; Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Filozofii, Zakład Etyki Celem referatu jest zwrócenie uwagi na problem zaburzeń obrazu własnego ciała skorelowany z podejmowaniem terapii o charakterze estetycznym. Intensywnie rozwijająca się branża medycyny estetycznej i kosmetologii stwarza szereg możliwości poprawy wyglądu własnego ciała za pomocą nieinwazyjnych metod leczenia. W referacie sformułuję problem dotyczący odniesienia tradycyjnego pojęcia właściwej miary w leczeniu – które dotyczy obu stron procesu terapeutycznego, to znaczy, zarówno pacjenta, jak i lekarza – do zjawiska współczesnych usług medycznych, mających na celu intensywne udoskonalanie wybranych partii ciała, za pomocą regularnie powtarzanych zabiegów. Medycyna estetyczna i kosmetologia pomagają pacjentom w rozwiązaniu kryzysu tożsamości, poprawiając atrakcyjność fizyczną tak, aby sprostać ich oczekiwaniom dotyczącym wyglądu osobistego i wizerunku (a związanym z odczuciem braku, nadmiaru czy niedostatku), co jest jednak formą doskonalenia ciała (‘umiarkowany’ enhancement). Zaburzenia obrazu własnego ciała, takie jak choćby dysmorfofobia (ang. Body Dysmorphic Disorder, BDD), która przejawia się lękiem związanym z przekonaniem o nieestetycznym wyglądzie, stanowią przeciwwskazanie do podjęcia terapii w medycynie estetycznej. Poważnym problemem jest jednak sposób rozpoznawania zaburzenia obrazu własnego ciała, a także sformułowanie normatywnej podstawy dla wyznaczania granic udoskonalaniu wyglądu w przypadku osób narażonych na występowanie takich zaburzeń. Rozwiązaniu tych problemów nie sprzyja rynek medycyny estetycznej i kosmetologii, który posługuje się reklamami promującymi określony ideał urody oraz wybrane oferty zabiegów medycznych, pozwalających zbliżyć się do tego ideału. To zaś wzmaga – lub wzmagać może – przekonanie, że maksymalizacja urody jest możliwa. Słowa kluczowe: medycyna estetyczna, kosmetologia, dysmorfofobia, właściwa miara w leczeniu, terapia 84 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Wartość psychoterapii filozoficznej Robert Szewczyk, [email protected]; Instytut filozofii, Zakład ontologii i historii filozofii, Uniwersytet Opolski Psychoterapia filozoficzna sięga swoimi korzeniami samego początku filozofii. Praca z umysłem była dla większości starożytnych podstawą do osiągnięcia szczęści i zadowolenia z życia. Samo słowo psychoterapia filozoficzna, wskazuje na pewne powiązania z współczesną psychoterapią rozumianą jako osobna dziedzina pomocy ludziom cierpiącym na zaburzenia psychiczne. Pierwsze ważne podkreślenia rozróżnienie między nimi polega na tym, że psychoterapia filozoficzna nie zajmuję się przypadkami ciężkimi i częścią średnich. Przydatna jest natomiast, gdy ktoś odczuwa lekkie zagubienie orientacji życiowej, odczuwa niepokój związany z jego egzystencją, ma poczucie braku sensu życia itd. Po drugie psychoterapię filozoficzną można traktować jako samodzielną działalność człowieka (w oparciu o analizę tekstów filozoficznych i wdrażanie zawartych tam wskazówek w życie), lub jako spotkanie z wykształconym filozofem i rozmowę na dany, frapujący temat. Trzeba jednak zaznaczyć, iż i w jednym i drugim przypadku porządkowanie aktywności umysłu ma wypływać bezpośrednio z pełni uświadomionej woli człowieka, tj. filozof w roli terapeuty ma przyjąć postawę „przewodnika”, który oprowadza po meandrach zagadnień filozoficznych, a nie „przywódcy”, narzucającego określony sposób myślenia i normy zachowania. Oczywiście w przypadkach ciężkich zaburzeń psychicznych, gdy światopogląd człowieka jest w rozsypce, nie pozwala mu normalnie funkcjonować, prowadzi go od autodestrukcji, potrzebna jest osoba o charakterze „przywódcy”, ale tym zakresem zaburzeń zajmuję się już stricte psychoterapeuta. Obecnie na rynku pomocy psychologicznej bardzo popularne stały się sesje i programy rozwoju osobistego. Często świadomie, bądź nie coachowie prowadzący te zajęcia korzystają z bogatego dorobku filozoficznego. W swoim wystąpieniu chciałbym również, na przykładach, przypomnieć o źródłach niektórych z tych metod, a także podać kilka tych mniej znanych. Słowa kluczowe: terapia filozoficzna, samorozwój, psychoterapia, filozofia praktyczna 85 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Zagadnienia antropologiczne we współczesnym prawie polskim Konrad Dyda, [email protected], Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Instytut Prawa, Instytut Prawa Kanonicznego, www.kul.pl Antropologia jest nauką w sposób wszechstronny traktująca o człowieku – jego egzystencji biologicznej, kulturowej i społecznej. Tak szerokie ujęcie czyni jej dorobek w sposób szczególny przydatnym do współczesnej dyskusji prawniczych – o tym, jakie prawo powinno być stanowione i jakim wartościom ma służyć. Prawo opiera się na konkretnym rozumieniu człowieka i jego natury, stąd też wynika przyznanie szerokiej ochrony prawnej życiu ludzkiemu, ale również indywidualizowanie osób fizycznych za pomocą takich cech, jak płeć, wiek, miejsce zamieszkania itp. Z pewnością również antropologiczne podłoże ma koncepcja rodziny opartej ma monogamicznym małżeństwie. Celem referatu jest omówienie koncepcji antropologicznych prezentowanych w wybranych gałęziach prawa polskiego: prawie karnym, cywilnym i rodzinnym. Część karnistyczna zostanie poświęcona koncepcji czynu i odpowiedzialności. Wybór akurat tego zagadnienia podyktowany jest tematyką referatu. Prezentowana przez polskiego ustawodawcę koncepcja czynu i odpowiedzialności odnosi się do koncepcji człowieka – jego wolności, jej granic oraz warunków potrzebnych do przypisania mu odpowiedzialności za jego czyny. Dalsze rozważania będą dotyczyć prawa cywilnego i rodzinnego, ze szczególnym uwzględnieniem dwóch problemów: indywidualizacji osoby fizycznej oraz koncepcji małżeństwa i rodziny. Pierwszy z nich sprowadza się do prawnej koncepcji cech, które danego człowieka odróżniają od innych. W tym aspekcie szczególne zainteresowanie wzbudza problem płci oraz skutków jej zmiany na obrót cywilnoprawny. Podstawowe pytanie brzmi: czy osoba, która dokonała zmiany płci jest tą samą osobą fizyczną, która była przed zmianą podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych (np. wpisanego w księdze wieczystej prawa własności)? Odpowiedź na to pytanie jest fundamentalna dla obrotu prawnego, gdyż płeć jest jednym z wyróżników osoby fizycznej, a więc jej zmiana może uchodzić za zamianę samej osoby – dzierżyciela praw i obowiązków. 86 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Z kolei prawo rodzinne odpowiada koncepcji małżeństwa i rodziny oraz wzajemnych praw i obowiązków osób wchodzących w skład „podstawowej komórki społecznej”. Również ta gałąź prawodawcza głęboko odpowiada koncepcji antropologicznej prezentowanej przez polskiego ustawodawcę, co potwierdza współczesna dyskusja o związkach jednopłciowych. Ze względu na interesujący przebieg tego dyskursu zostaną zaprezentowane założenia aktów prawnych, które zostały złożone „do laski marszałkowskiej” celem nadania prawnych ram związkom jednopłciowym. Słowa kluczowe: antropologia, prawo, rodzina, płeć 87 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Zagadnienie wyjaśniania w genetyce Aleksander Ziemny, [email protected]; Zakład Filozofii Nauki, Instytut Filozofii, Wydział Na uk Społecznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, http://filozofia.amu.edu.pl Zagadnienie wyjaśniania w naukach przyrodniczych wyeksplikowane zostało przez Carla G. Hempla oraz Paula Oppenheima w pracy Studies in the Logic of Explanation. Propozycja w postaci modelu dedukcyjnonomologicznego opierała się na wykorzystaniu niestatystycznych praw ściśle ogólnych dla uzasadnienia obserwowanych zjawisk; koncept ten konstruowany był w oparciu o nauki fizykalne, gdzie badane obiekty są niezróżnicowane i możliwe jest wyróżnienie klasy wymaganych praw naukowych. Znaczna problematyczność modelu Hempla i Oppenheima ujawniła się na gruncie nauk biologicznych - brak możliwości wyróżnienia wymaganej klasy praw naukowych oraz wysoka różnorodność badanych obiektów. Alternatywne modele tworzone w ramach N-D (dedukcyjnostatystyczny, indukcyjno-nomologiczny oraz indukcyjno-statystyczny) także spotkały się z rozległą krytyką, niemniej posłużyły jako punkt wyjścia dla stworzenia modeli opartych na koncepcjach mechanicystycznych oraz przyczynowości. Inną grupą modeli wyjaśnień omawianych w ramach biologii są te oparte na założeniach teorio-systemowych i unfikacyjnych. Genetyka posługuje się wieloma konceptualizacjami pojęcia genu (różnymi w zakresie: teorii chromosomalnej, genetyki populacyjnej oraz genetyki molekularnej i jej rozwinięć), co wymaga zastosowania różnych modeli wyjaśnień. Celem mojego wystąpienia jest zakreślenie specyfiki genetyki, analiza zagadnienia wyjaśniania na gruncie nauk o genach i rozważenie zakresu stosowalności poszczególnych modeli eksplanacyjnych. Słowa kluczowe: filozofia biologii, filozofia nauki, wyjaśnianie w naukach biologicznych 88 II Ogólnopolska Konferencja Filozoficzna EPISTEME 2015 Znaczenie Heglowskiej Nauki logiki Artur Jochlik, [email protected]; Uniwersytet Śląski w Katowicach Znaczenie Nauki logiki odsłania się przed nami już w pierwszym rozdziale. Hegel chce tu zademonstrować to, że byt nie jest dla filozofii tak ważnym pojęciem, jakby się to wydawało, lecz jest nim stawanie się, chociaż jest to pojęcie tak nieuchwytne, jakby była to woda umykająca nam między palcami. Zarówno Nauka logiki, jak i Fenomenologia ducha są o identyczności bytu i siebie, przy czym ta identyczność w Fenomenologii jest na początku problemem, który musi zostać rozwiązany, w tym znaczeniu, że podmiot poznający nie rozpoznaje w swojej naiwnej pewności odnośnie zmysłów siebie, natomiast w Logice ta identyczność bytu i siebie jest ukryta i musi dopiero się wyłonić. Hegel zauważa, że używamy nieustannie i bez żadnego wysiłku namysłu takich pojęć jak „coś”, „rzeczywistość”, „istnienie”, „przyczyna”, „substancja”. Moglibyśmy jednak mieć problem z tym, aby stwierdzić, co one dokładnie oznaczają, nawet gdybyśmy tylko mieli stwierdzić, co one oznaczają dla mnie i dlaczego używam ich w takim a nie innym kontekście. Bardziej jednak chodziło Heglowi nie o to, by uczynić pojęcia fundamentalne dla naszego myślenia bardziej klarownymi, a przez to byśmy myśleli bardziej klarownie, lecz aby za pośrednictwem tych fundamentalnych pojęć dotrzeć do istoty rzeczy, aby określić jaka jest rzeczywistość. Problem jednak w tym, że Hegel porzucił tradycyjną konwencję argumentowania, gdzie wychodzimy od akceptacji pewnych przesłanek i zmierzamy do konkluzji. Jego narracja przechodzi z jednej koncepcji w drugą, a owe przejście opisane są tak abstrakcyjnie, że trudno jest ustalić, co miał na myśli. Od czasu do czasu w swoich wstępach, notkach i uwagach przechodzi do bardziej konwencjonalnego dyskursu, kiedy omawia teorie swoich poprzedników albo ludzi mu współczesnych jeżeli chodzi o matematykę, nauki ścisłe lub historię. Lecz to nam zbytnio nie pomaga z tekstem właściwym. Jak możemy docenić to w odniesieniu do danej koncepcji, jeżeli nawet jeszcze nie zrozumieliśmy jej w pierwszej kolejności? Słowa kluczowe: Hegel, nauka logiki, stawanie się, rzeczywistość 89 INDEKS AUTORÓW Balcerak P. .............................. 25 Barszczewski J. P. ................... 36 Bednarz G. ............................... 47 Błaszczyk T. ............................ 81 Bogucki K. .............................. 16 Borowicz A. ............................ 32 Borzym K. ............................... 65 Caban A. .................................. 49 Ceglarska A. ............................ 48 Czerniawski J. ......................... 75 Dadlez J. .................................. 68 Danielewicz P. ......................... 73 Debita M.................................. 26 Dobrzycka J. ............................ 42 Dolak M................................... 51 Dutkowska A. .......................... 18 Dworaczek A. .......................... 80 Dyda K. ................................... 86 Fijołek B. ................................. 54 Garbowski M. .......................... 82 Gazda M. ................................. 78 Gołaszewski F. ........................ 41 Gomułka Ł............................... 28 Gorzelańczyk E. J. ................... 57 Gzyra D. .................................. 62 Haraburda M. .......................... 17 Herbich T................................. 53 Janas A. ................................... 64 Jasiński A. M. .......................... 15 Jochlik A. ................................ 89 Klorek M. ................................ 79 Krasińska M. ........................... 61 Krawerenda-Wajda K. ............. 74 Krot M. .................................... 35 Krzych B. K............................. 14 Kuźmicz M. ............................. 44 Leśniak P. ................................ 43 Luty D. .................................... 77 Łacina K. ..................... 24, 72, 83 Łapiński T. .............................. 37 Łyczka M................................. 24 Majcherek K. ........................... 20 Marczyńska J. .......................... 23 Mączka D. ............................... 71 Mieczkowski R. ....................... 19 Molina J. .................................. 60 Mościbrodzki W. ............... 34, 52 Mróz P. .................................... 67 Napiwodzka-Bulek K. ............. 84 Nowicki P. ............................... 45 Olejniczak I. ............................ 55 Orman E. ........................... 29, 63 Palm J. ..................................... 27 Pawlaczyk J. ............................ 30 Pawlikowska-Łagód K. ........... 13 Pietrzak M. .............................. 70 Pilarz Ł. B. .............................. 38 Podlipniak P. ........................... 56 Ruchel M. ................................ 67 Sak J. ....................................... 13 Sawicka J. ................................ 22 Sołtys A. .................................. 59 Stawski F. ................................ 57 Stefaniak Ł. ............................. 66 Szewczyk R. ............................ 85 Szopa P. ................................... 83 Szymański K. .......................... 40 Tomaszkow M. ........................ 58 Twardowski M. ........... 46, 50, 76 Wiatr P..................................... 31 Wojtanowska W. ..................... 69 Ziemny A................................. 88 Żołud M. .................................. 21 90
