Radiologia

SPIS TREŚCI
PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE
1. Jonizacja
2. Promieniowanie jonizujące
2.1. Promieniowanie jonizujące bezpośrednio
2.2. Promieniowanie jonizujące pośrednio
3. Promieniowanie korpuskularne
3.1. Promieniowanie alfa (α)
3.2. Promieniowanie beta (β)
3.3. Promieniowanie neutronowe (n)
4. Promieniowanie elektromagnetyczne = promieniowanie fotonowe
4.1. Promieniowanie rentgenowskie (X)
4.1.1. Promieniowanie hamowania
4.1.2. Promieniowanie charakterystyczne
4.2. Promieniowanie gamma (γ)
4.2.1. Promieniowanie gamma niskoenergetyczne
5. Promieniowanie jądrowe
6. Energia promieniowania jonizującego, E = energia radiacyjna
7. Promieniowanie monoenergetyczne
8. Promieniowanie heteroenergetyczne
9. Widmo promieniowania
9.1. Widmo promieniowania ciągłe = widmo ciągłe
9.2. Widmo promieniowania liniowe = widmo dyskretne = widmo prążkowe
9.3. Energia graniczna promieniowania X
PROMIENIOTWÓRCZOŚĆ
10. Promieniotwórczość
11. Rozpad promieniotwórczy
12. Schemat rozpadu promieniotwórczego
13. Nuklid
14. Nuklid promieniotwórczy
15. Substancja promieniotwórcza
16. Źródło promieniotwórcze
16.1. Źródło zamknięte
16.1.1. Część aktywna źródła
16.2. Źródło otwarte
17. Aktywność źródła, A = aktywność
17.1 Aktywność właściwa masowa, Am = aktywność właściwa
17.2 Aktywność właściwa objętościowa, Av
18. Okres połowicznego rozpadu, T1/2 = okres półrozpadu = okres połówkowego rozpadu
19. Krzywa rozpadu promiewniotwórczego
20. Wydajność źródła promieniowania, W
21. Wydajność ekspozycyjna źródła promieniowania X, Wx
22. Wydajność ekspozycyjna źródła promieniowania gamma, Wγ
23. Stała ekspozycyjna, Γ
24. Równoważna wartość stałej ekspozycyjnej Γr
WIĄZKA PROMIENIOWANIA
25. Wiązka promieniowania
26. Oś wiązki promieniowania = oś wiązki padającej
27. Kąt rozwarcia wiązki promieniowania
28. Wiązka kierunkowa
28.1. Wiązka wachlarzowa = wiązka szczelinowa
28.2. Wiązka punktowa
29. Wiązka panoramiczna = wiązka pierścieniowa
30. Wiązka przestrzenna
SPIS TREŚCI
31. Robocza wiązka promieniowania
31.1. Promieniowanie użyteczne
31.2. Promieniowanie uboczne
POLE PROMIENIOWANIA
32. Pole promieniowania
33. Natężenie promieniowania jonizującego, J = gęstość strumienia energii
34. Dawka ekspozycyjna, X
35. Moc dawki ekspozycyjnej, X
ODDZIAŁYWANIE PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO Z MATERIĄ
36. Promieniowanie pierwotne
37. Promieniowanie wtórne
38. Promieniowanie rozproszone
39. Kąt rozproszenia
39.1. Promieniowanie rozproszone wstecznie = promieniowanie rozproszone wsteczne
40. Wiązka wąska = wiązka skolimowana
41. Wiązka szeroka
42. Absorpcja promieniowania = pochłanianie promieniowania = absorpcja
42.1. Zjawisko fotoelektryczne
42.2. Zjawisko Comptona = rozproszenie Comptona
42.3. Zjawisko tworzenia par
43. Osłabienie promieniowania = osłabienie
43.1. Osłabienie wiązki wąskiej
43.2. Osłabienie wiązki szerokiej
44. Liniowy współczynnik osłabienia, µ = współczynnik osłabienia, µ
45. Masowy współczynnik osłabienia, µm
46. Efektywny liniowy współczynnik osłabienia, µef
47. Efektywna energia promieniowania jonizującego, Eef
48. Przenikliwość promieniowania jonizującego = jakość promieniowania
49. Współczynnik wzrostu, B = współczynnik akumulacji
50. Krotność osłabienia wiązki promieniowania, k
51. Warstwa osłabienia połowicznego, d1/2
52. Warstwa osłabienia dziesięciokrotnego, d1/10
53. Współczynnik jednorodności promieniowania
54. Filtracja promieniowania
54.1. Filtracja własna promieniowania X
55. Dawka pochłonięta, D
56. Moc dawki pochłoniętej, D
BADANIA RADIOLOGICZNE - GEOMETRIA
57. Napromienienie
58. Ekspozycja
59. Wartość ekspozycji
60. Względny współczynnik ekspozycji
61. Ognisko optyczne źródła promieniowania
61.1. Źródło punktowe
62. Wielkość ogniska optycznego = wymiar ogniska
63. Efektywny wymiar ogniska optycznego
64. Układ geometryczny badania
65. Grubość radiologiczna
66. Radiologiczna odległość ogniskowa = odległość źródło-błona (sfd)
67. Kąt padania wiązki promieniowania = kąt wiązki
68. Ekspozycja panoramiczna
SPIS TREŚCI
METODY ZOBRAZOWANIA
69. Obraz radiologiczny = cieniowy obraz radiologiczny
70. Obraz radiograficzny
70.1. Obraz fotograficzny
70.2. Obraz srebrowy
70.3. Obraz utajony
71. Obraz kseroradiograficzny
71.1. Obraz kserograficzny
71.2. Obraz proszkowy
72. Obraz radioskopowy
73. Obraz fluorescencyjny
74. Obraz scyntylacyjny
PARAMETRY OBRAZU
75. Jakość obrazu
76. Kontrast obiektu
77. Kontrast obrazu radiologicznego, względny = kontrast radiologiczny
78. Kontrast obrazu radiograficznego, względny = kontrast radiograficzny = kontrast obrazu
79. Kontrast obrazu radioskopowego, względny = kontrast radioskopowy
80. Czułość kontrastowa = czułość kontrastu (czułość dotycząca grubości)
81. Rozdzielczość obrazu = rozdzielczość przestrzenna
82. Zdolność rozdzielcza obrazu, R
83. Nieostrość obrazu
83.1. Nieostrość geometryczna
83.2. Nieostrość rozproszeniowa
83.3. Nieostrość przemieszczeniowa
83.4. Nieostrość wewnętrzna = nieostrość własna
83.5. Nieostrość całkowita = nirostrość
84. Wykrywalność wskaźnikowa
84.1. Wykrywalność pręcikowa
84.2. Wykrywalność otworkowa
84.3. Wykrywalność schodkowa
85. Wykrywalność wad = czułość wykrywania wady
86. Powiększenie projekcyjne obrazu = powiększenie geometryczne
87. Polepszenie obrazu
RADIOLOGICZNE METODY BADAŃ NIENISZCZĄCYCH
88. Radiologiczne metody badań nieniszczących = radiologia przemysłowa
89. Metoda radiograficzna =radiografia
89.1. Radiografia rentgenowska = rentgenografia
89.2. Radiografia gamma = gammagrafia
89.3. Radiografia neutronowa = neutronografia
89.4. Radiografia elektronowa
89.5. Radiografia protonowa
89.6. Radiografia barwna
89.7. Radiografia na papierze
89.8. Kseroradiografia
89.9. Radiografia dynamiczna
89.10. Radiografia błyskowa
89.11. Radiografia projekcyjna = technika powiększania projekcyjnego
89.12. Radiografia mikroogniskowa
89.13. Mikroradiografia
89.14. Autoradiografia
89.15. Stereoradiografia
89.16. Tomografia na błonie = radiografia warstwowa
89.17. Radiokinematografia
SPIS TREŚCI
89.18. Radiografia szczelinowa
89.19. Radiokrystalografia
90. Metoda radioskopowa = radioskopia
90.1. Fluoroskopia
90.2. Fluoroskopia ze wzmocnieniem obrazu
90.3. Radioskopia telewizyjna
91. Fluorografia
92. Metoda radiometryczna = radiometria
92.1. Defektometria radiometryczna
92.2. Radiometryczne pomiary grubości (gramatury i in. wielkości)
92.2.1. Metoda absorpcyjna
92.2.2. Metoda rozproszeniowa
92.2.3. Metoda fluorescencji rentgenowskiej
92.3. Tomografia komputerowa (CT)
92.3.1. Tomografia komputerowa z rozproszeniem wstecznym
ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO
93. Źródło promieniowania jonizującego
94. Aparat rentgenowski
94.1. Lampa rentgenowska
94.1.1. Katoda
94.1.2. Anoda
94.1.3. Tarcza = antykatoda
94.1.4. Ognisko lampy rentgenowskiej = ognisko lampy
94.1.5. Lampa rentgenowska z wydłużoną anodą = lampa z wydłużoną anodą
94.1.6. Lampa rentgenowska dwuogniskowa
94.1.7. Lampa rentgenowska z mikroogniskiem
94.2. Generator rentgenowski
94.3. Głowica rentgenowska = głowica lampy
94.4. Kołpak rentgenowski
94.5. Zespół sterowania aparatu rentgenowskiego
94.6. Prąd anodowy
94.7. Napięcie anodowe
95. Akcelerator liniowy elektronów
96. Betatron
97. Mikrotron
98. Aparat gammagraficzny
98.1. Uchwyt źródła promieniowania
98.2. Pojemnik ochronny
98.3. Pojemnik roboczy
98.3.1. Przesłona aparatu gammagraficznego
98.4. Pojemnik transportowy
98.4.1. Opakowanie typu A
98.4.2. Opakowanie typu B
98.4.3. Uran zubożony
98.5. Zespół sterowania aparatu gammagraficznego
98.6. Przewód przesyłowy źródła
DETEKTORY PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO
99. Detektor promieniowania jonizującego
100. Przetwornik obrazu radiologicznego
101. Parametry detektora promieniowania jonizującego (przetwornika obrazu radiologicznego)
101.1. Czułość detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego)
101.2. Wydajność detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego)
101.3. Zdolność rozdzielcza czasowa detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego)
101.4. Zdolność rozdzielcza przestrzenna detektora promieniowania (przetwornika obrazu
radiologicznego)
SPIS TREŚCI
102. Błona radiograficzna
102.1. Błona bezokładkowa
102.2. Błona okładkowa
102.3. Błona radiograficzna zwojowa
102.4. Radiogram
102.5. Autoradiogram
102.6. Tomogram
102.7. Gęstość optyczna radiogramu (w świetle przepuszczonym), D
102.8. Użyteczny zakres gęstości optycznej radiogramu
102.9. Zadymienie = Zadymienie spowodowane starzeniem
102.10. Gęstość optyczna zadymienia = gęstość zadymienia
102.11. Krzywa charakterystyczna błony
102.12. Gradient gęstości optycznej, G
102.13. Gradient średni
102.14. Współczynnik kontrastowości (ang. gamma)
102.15. Kontrastowość błony
102.16. Czułość systemu błony, S
102.17. Zakres ekspozycji
102.18. Ziarnistość błony, σD
102.19. Ziarnistość subiektywna
102.20. Obróbka błony
102.20.1. Wywoływanie
102.20.2. Utrwalanie
102.21. Klasyfikacja błon radiograficznych
103. Błona dielektryczna
104. Papier radiograficzny
105. Płyta kseroradiograficzna
106. Odbitka kseroradiograficzna
107. Ekran fluorescencyjny
107.1. Luminancja ekranu fluorescencyjnego
107.2. Współczynnik konwersji
108. Wzmacniacz obrazu
109. Ekran scyntylacyjny
110. Rentgenowidikon
KOMPLETNE ZESTAWY
111. Zestaw radioskopowy
112. Fluoroskop
113. Fluorograf
114. Zestaw radiometryczny
115. Defektometr radiometryczny
116. Grubościomierz radiometryczny = radiometryczny miernik grubości (gramatury i in.)
117. Tomograf komputerowy
SPRZĘT POMOCNICZY
118. Okładki wzmacniające
118.1. Okładki wzmacniające metalowe
118.2. Okładki wzmacniające fluorescencyjne
118.3. Okładki wzmacniające fluorometalowe
118.4. Współczynnik wzmocnienia okładek = współczynnik wzmocnienia
119. Okładka przetwornikowa
120. Kaseta radiograficzna = kaseta
120.1. Kaseta radiograficzna próżniowa
121. Uchwyt kasety radiograficznej
122. Filtr radiologiczny = filtr
123. Diafragma radiologiczna
124. Kolimator
SPIS TREŚCI
125. Przesłona lampy
126. Przesłona
127. Maskowanie
128. Maska radiologiczna przednia
129. Maska radiologiczna tylna
130. Raster przeciwrozproszeniowy
131. Kompensator radiologiczny
132. Celownik
133. Znacznik radiograficzny
134. Wykres ekspozycji
135. Kalkulator ekspozycji
136. Wskaźnik jakości obrazu (IQI)
136.1. Pręcikowy wskaźnik jakości obrazu
136.2. Schodkowo-otworkowy wskaźnik jakości obrazu
136.3. Płytkowo-otworkowy wskaźnik jakości obrazu
136.4. Pręcikowy wskaźnik jakości obrazu typu "duplex"
137. Wzorzec defektometryczny
138. Klin sensytometryczny = klin stopniowy
139. Ramka radiograficzna
140. Negatoskop
141. Densytometr
142. Wzorzec gęstości optycznej
143. Radiogram porównawczy
OCHRONA RADIOLOGICZNA
144. Ochrona radiologiczna = ochrona przed promieniowaniem jonizującym
145. Radiometr
146. Dawkomierz = dozymetr
146.1. Dawkomierz fotometryczny
146.2. Dawkomierz jonizacyjny
146.3. Dawkomierz osobisty = dawkomierz indywidualny
147. Sygnalizator promieniowania
148. Równoważnik dawki, H
149. Współczynnik jakości promieniowania, Q
150. Moc równoważnika dawki,
151. Dawka progowa
152. Dawka graniczna = graniczny równoważnik dawki
152.1. Równoważnik dawki w danym punkcie tkanki lub w narządzie
152.2. Efektywny równoważnik dawki, HE
152.3. Efektywny równoważnik dawki obciążającej, HE50
153. Dawka kolektywna = dawka zbiorowa
154. Promieniowanie naturalne
155. Promieniowanie kosmiczne
156. Opad promieniotwórczy
157. Odpady promieniotwórcze
158. Skażenie promieniotwórcze
159. Wypadek radiacyjny
160. Awaria radiologiczna = incydent radiacyjny
161. Teren kontrolowany
162. Strefa ograniczonego czasu przebywania
163. Strefa awaryjna
164. Technologiczna instrukcja pracy
165. Znak ostrzegawczy
SPIS TREŚCI
METODA RT
strona 8
PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE
1. Jonizacja
odwracalny proces polegający na oderwaniu od atomu (lub cząsteczki) elektronu
(elektronów) z zewnętrznej powłoki elektronowej, w wyniku czego powstaje swobodny
elektron (elektrony) i dodatnio naładowany jon.
2. Promieniowanie jonizujące
‹promieniowanie elektromagnetyczne› lub ‹promieniowanie korpuskularne› o energii cząstki
wystarczającej do wywołania ‹jonizacji›.
Fotony promieniowania ultrafioletowego również mogą powodować jonizację, lecz zwykle, określenie
„promieniowanie jonizujące” nie obejmuje tego rodzaju promieniowania.
2.1. Promieniowanie jonizujące bezpośrednio
‹promieniowanie jonizujące› składające się z naładowanych cząstek.
Promieniowaniem jonizującym bezpośrednio jest np. ‹promieniowanie alfa› lub ‹promieniowanie beta›.
Rys. 1. Schemat jonizacji bezpośredniej.
2.2. Promieniowanie jonizujące pośrednio
‹promieniowanie jonizujące› składające się z cząstek nie posiadających ładunku
elektrycznego.
Promieniowaniem jonizującym pośrednio jest np. ‹promieniowanie neutronowe› oraz ‹promieniowanie
elektromagnetyczne›.
METODA RT
strona 9
3. Promieniowanie korpuskularne
‹promieniowanie jonizujące› składające się z cząstek o masie spoczynkowej różnej od zera.
Promieniowaniem korpuskularnym jest np. ‹promieniowanie alfa›, ‹promieniowanie beta› i ‹promieniowanie
neutronowe›.
3.1. Promieniowanie alfa (α)
‹promieniowanie korpuskularne› składające się z cząstek alfa złożonych z dwóch protonów i
dwóch neutronów, tj. jąder atomów helu 4He emitowanych w przemianach jądrowych.
Promieniowanie α ma ‹widmo liniowe›. Energia cząstek α wynosi najczęściej 4 do 8 MeV, a ich maksymalna
energia nie przekracza 10 MeV. Prędkość cząstek α nie przekracza 2⋅ 10 7 m/s, tj. 20 000 km/s (7% prędkości
światła).
3.2. Promieniowanie beta (β)
‹promieniowanie korpuskularne› składające się z cząstek beta, tj. elektronów o ujemnym lub
dodatnim ładunku, emitowanych w przemianach jądrowych lub w przemianach cząstek
niestabilnych.
Promieniowanie β ma ‹widmo ciągłe› z wyraźnie zaznaczoną energią maksymalną (powyżej, której cząstki nie
występują w widmie). Energia maksymalna cząstek β zawarta jest w przedziale od 15 keV do 15MeV. Prędkość
cząstek β wynosi 200 000 km/s.
3.3. Promieniowanie neutronowe (n)
‹promieniowanie korpuskularne› składające się z neutronów emitowanych w przemianach
jądrowych.
4. Promieniowanie elektromagnetyczne
= promieniowanie fotonowe
‹promieniowanie jonizujące› rozchodzące się w przestrzeni jako okresowe zmiany pola
elektromagnetycznego (fala elektromagnetyczna) z prędkością światła.
W pewnych warunkach, falę elektromagnetyczną można traktować jako strumień szybko poruszających się
niematerialnych cząstek o zerowej masie spoczynkowej, lecz obdarzonych w ruchu określoną energią i masą.
Cząstki te nazywane są fotonami. Stąd, często o promieniowaniu elektromagnetycznym mówi się iż jest to
promieniowanie fotonowe.
Promieniowanie elektromagnetyczne jest ‹promieniowaniem jonizującym pośrednio›.
Promieniowaniem elektromagnetycznym jest ‹promieniowanie rentgenowskie› oraz ‹promieniowanie gamma›.
Promieniowanie rentgenowskie i promieniowanie gamma w swej istocie są identyczne.
Historycznie, podział taki uzasadniony był tym iż energia promieniowania X była niższa od energii
promieniowania γ. Obecnie stosowane źródła promieniowania X umożliwiają uzyskanie promieniowania X o
energiach nawet przewyższających energie promieniowania γ.
Pewne różnice jednak pozostają - promieniowanie γ powstaje zwykle w jądrze atomowym, promieniowanie X - zawsze poza jądrem;
- promieniowanie γ ma ‹widmo liniowe›, promieniowanie X - ‹widmo ciągłe› (‹promieniowanie hamowania›).
4.1. Promieniowanie rentgenowskie (X)
‹promieniowanie elektromagnetyczne› składające się z ‹promieniowania hamowania› i/lub
‹promieniowania charakterystycznego›.
METODA RT
strona 10
Wytwarzane jest najczęściej przez bombardowanie ‹tarczy› metalowej elektronami przyspieszonymi w polu
elektrycznym do dużej prędkości. Promieniowanie X uzyskane w ten sposób ma ‹widmo ciągłe› wyraźnie
zaznaczoną ‹energią graniczną›.
Za promieniowanie X uważa się zwykle promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali od 1 do 0,0001 nm,
co odpowiada zakresowi energii od 1,2 keV do 120 MeV.
Rys. 2. Pełne widmo promieniowania rentgenowskiego.
4.1.1. Promieniowanie hamowania
‹promieniowanie rentgenowskie› wysyłane wskutek nagłego zahamowania ruchu cząstek
naładowanych (np. elektronów) w polu kulombowskim jąder atomowych.
Promieniowanie hamowania ma ‹widmo ciągłe›.
Rys. 3. Powstawanie promieniowania hamowania.
4.1.2. Promieniowanie charakterystyczne
‹promieniowanie rentgenowskie› powstające podczas zmian stanu energetycznego atomu, tj.
podczas wypełniania luki w wewnętrznej powłoce atomowej przez elektron z dowolnej
dalszej powłoki atomu.
METODA RT
strona 11
Promieniowania charakterystyczne ma ‹widmo liniowe›. Położenie i ilość linii zależy od materiału ‹tarczy›.
4.2. Promieniowanie gamma (γ)
‹promieniowanie elektromagnetyczne› powstające podczas zmian stanu energetycznego jąder
atomowych lub podczas anihilacji cząstek.
EN:
PROMIENIOWANIE GAMMA (γ) [2.61] - ELEKTROMAGNETYCZNE PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE
EMITOWANE PRZEZ OKREŚLONE MATERIAŁY (SUBSTANCJE) RADIOAKTYWNE.
Promieniowanie γ ma ‹widmo liniowe›. Większość ‹nuklidów promieniotwórczych› emituje promieniowanie γ o
energii od 0,1 do 5 MeV.
4.2.1. Promieniowanie gamma niskoenergetyczne
‹promieniowanie gamma› o energii poniżej 200 keV.
5. Promieniowanie jądrowe
‹promieniowanie korpuskularne› lub ‹promieniowanie gamma› wysyłane przez ‹substancje
promieniotwórcze›.
6. Energia promieniowania jonizującego, E
= energia radiacyjna
energia cząstek promieniowania jonizującego z wyłączeniem energii spoczynkowej tych
cząstek.
Jednostką energii promieniowania w układzie SI jest dżul, J.
Pozaukładową (lecz legalną) jednostką energii promieniowania jest elektronowolt, eV.
1 eV = 1,6021892· 10 -19 J
1 keV = 1 000 eV, 1 MeV = 1⋅10 6 eV
7. Promieniowanie monoenergetyczne
promieniowanie składające się z cząstek o jednakowej energii.
8. Promieniowanie heteroenergetyczne
promieniowanie składające się z cząstek o różnych energiach.
Promieniowanie heteroenergetyczne może mieć ‹widmo liniowe› lub ‹widmo ciągłe›.
9. Widmo promieniowania
rozkład ‹natężenia promieniowania›, bądź liczby cząstek promieniowania, w zależności od
energii, długości fali lub innych wielkości pokrewnych.
METODA RT
strona 12
Rys. 4. Widmo promieniowania. a) promieniowanie monoenergetyczne; b) promieniowanie
heteroenergetyczne - widmo liniowe; c) promieniowanie heteroenergetyczne widmo ciągłe.
9.1. Widmo promieniowania ciągłe
‹widmo promieniowania› o ciągłym charakterze zmian ‹energii› lub długości fali.
EN:
WIDMO CIĄGŁE [2.25] - ZAKRES DŁUGOŚCI FAL LUB ENERGII KWANTÓW GENEROWANYCH
PRZEZ URZĄDZENIE PROMIENIOWANIA X.
Przykładem promieniowania o widmie ciągłym może być ‹promieniowanie hamowania›.
9.2. Widmo promieniowania liniowe
= widmo dyskretne
= widmo prążkowe
‹widmo promieniowania›, w którym dany parametr (długość fali, bądź energia cząstek)
przyjmuje szereg wartości dyskretnych, odpowiadających tzw. liniom widma.
Przykładem promieniowania o widmie liniowym może być ‹promieniowanie charakterystyczne› bądź
‹promieniowanie gamma›.
9.3. Energia graniczna promieniowania X
energia odpowiadająca minimalnej długości fali ‹promieniowania hamowania›, a tym samym
odpowiadająca wartości szczytowej ‹napięcia anodowego›.
METODA RT
strona 13
PROMIENIOTWÓRCZOŚĆ
10. Promieniotwórczość
właściwość pewnych ‹nuklidów›, polegająca na skłonności do samorzutnych przemian,
których skutkiem jest emisja ‹promieniowania jonizującego› (patrz też: ‹schemat rozpadu
promieniotwórczego›).
11. Rozpad promieniotwórczy
ciąg przemian zachodzących w niestabilnym (promieniotwórczym) jądrze.
Rozpad promieniotwórczy może zmieniać skład jądra (rozpad α, rozpad β, wychwyt K, rozszczepienie) lub tylko
jego stan energetyczny (rozpad γ, konwersja wewnętrzna). Rozpad jądra wiąże się z wydzieleniem pewnej ilości
energii na zewnątrz (w postaci kwantu promieniowania lub obdarzonej energią kinetyczną cząstki).
12. Schemat rozpadu promieniotwórczego
symboliczne przedstawienie przemian zachodzących w jądrze atomowym podczas ‹rozpadu
promieniotwórczego› danego ‹nuklidu›.
Rys. 5. Schemat rozpadu nuklidu Ir-192.
13. Nuklid
jądro atomowe, scharakteryzowane liczbą masową, liczbą atomową oraz stanem
energetycznym, o średnim czasie życia dającym się stwierdzić.
Mianem „nuklid” określa się często również pewną ilość substancji zawierającej określone nuklidy.
14. Nuklid promieniotwórczy
‹nuklid›, którego jądra atomowe są promieniotwórcze (patrz: ‹promieniotwórczość›).
15. Substancja promieniotwórcza
substancja zawierająca naturalne lub sztuczne ‹nuklidy promieniotwórcze›.
METODA RT
strona 14
16. Źródło promieniotwórcze
‹substancja promieniotwórcza› przygotowana do wykorzystania jej ‹promieniowania
jonizującego›.
Zgodnie z tą definicją, formalnie, źródłami promieniotwórczymi nie są np. siatka żarowa w turystycznej lampie
gazowej (pomimo iż zawiera około 0,5 grama tlenku toru o aktywności 3,33 kBq), ani spawalnicza wolframowa
elektroda torowana, ponieważ nie jest wykorzystywane ich promieniowanie jonizujące.
16.1. Źródło zamknięte
‹źródło promieniotwórcze› o konstrukcji uniemożliwiającej rozproszenie (powyżej
dopuszczalnego poziomu) ‹substancji promieniotwórczej› zawartej w źródle, w
przewidywanych warunkach eksploatacji, transportu i przechowywania.
Najczęściej, substancja promieniotwórcza umieszczona jest w szczelnej (np. zaspawanej) kapsułce ze stali
nierdzewnej lub związana w matrycy (np. szkliwo) naniesionej na trwałe podłoże.
16.1.1. Część aktywna źródła
część ‹źródła zamkniętego›, o określonym kształcie geometrycznym, zawierająca ‹substancję
promieniotwórczą›.
16.2. Źródło otwarte
EN:
ŹRÓDŁO OTWARTE [2.123] - ŹRÓDŁO PROMIENIOWANIA NIEZAMKNIĘTE W KAPSULE.
17. Aktywność źródła, A
wielkość charakteryzująca ‹źródło promieniotwórcze›, określająca średnią liczbę samoistnych
przemian jądrowych zachodzących w tym źródle w jednostce czasu.
Jednostką aktywności jest bekerel, Bq. 1 bekerel równy jest jednej przemianie jądrowej w
czasie jednej sekundy.
EN:
AKTYWNOŚĆ [2.2] - LICZBA ROZPADÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH ZACHODZĄCYCH W
JEDNOSTCE CZASU W ŹRÓDLE PROMIENIOTWÓRCZYM.
Pozaukładową, lecz nadal często stosowaną ze względu na praktyczny wymiar, jednostką aktywności jest kiur
(Ci).
1 Ci = 3,7⋅ 10 10 Bq =37 GBq
17.1. Aktywność właściwa masowa, Am
‹aktywność› odniesiona do jednostki masy ‹substancji promieniotwórczej›.
Jednostką aktywności właściwej masowej jest bekerel na kilogram, Bq/kg.
EN:
AKTYWNOŚĆ WŁAŚCIWA [2.113] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
17.2. Aktywność właściwa objętościowa, Av
‹aktywność› odniesiona do jednostki objętości ‹substancji promieniotwórczej›.
METODA RT
strona 15
Jednostką aktywności właściwej objętościowej jest bekerel na metr sześcienny, Bq/m3.
18. Okres połowicznego rozpadu, T1/2
= okres półrozpadu
okres czasu, po którym ‹aktywność› ‹substancji promieniotwórczej› zmniejsza się do połowy.
EN:
OKRES POŁÓWKOWEGO ROZPADU [2.67] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
Okres połowicznego rozpadu jest wielkością charakterystyczną ‹substancji promieniotwórczej› zawartej w
źródle.
Przykładowe wartości:
Yb-169
Ir-192
Se-75
31 dni
74 dni
118 dni
Tm-170
Co-60
Cs-137
129 dni
5,3 lat
30 lat
19. Krzywa rozpadu promiewniotwórczego
‹aktywność› ‹źródła promieniotwórczego› w funkcji czasu, przedstawiona w formie wykresu.
Rys. 6. Krzywa rozpadu promieniotwórczego.
20. Wydajność źródła promieniowania, W
liczba cząstek promieniowania jonizującego emitowana ze źródła w jednostce czasu w
określonym układzie geometrycznym.
21. Wydajność ekspozycyjna źródła promieniowania X, Wx
‹moc dawki ekspozycyjnej› w ‹osi wiązki› w odległości 1m od ‹źródła›, przy najwyższym
‹napięciu anodowym› i największym dla tego napięcia ‹prądzie anodowym›.
METODA RT
strona 16
Jednostką wydajności ekspozycyjnej źródła promieniowania gamma jest amper razy metr do
kwadratu na kilogram, A· m2/kg.
22. Wydajność ekspozycyjna źródła promieniowania gamma, Wγ
‹moc dawki ekspozycyjnej› w odległości 1 m od nieosłoniętego ‹źródła promieniotwórczego›
w określonych warunkach.
Jednostką wydajności ekspozycyjnej źródła promieniowania gamma jest amper razy metr do
kwadratu na kilogram, A· m2/kg.
23. Stała ekspozycyjna, Γ
współczynnik proporcjonalności służący do określania ‹mocy dawki ekspozycyjnej› X&
‹promieniowania gamma› wytwarzanej przez punktowe źródło o ‹aktywności› A, jeżeli nie
uwzględnia się osłabienia promieniowania.
Ilościowo stała ekspozycyjna jest równa mocy dawki ekspozycyjnej od źródła punktowego o
aktywności 1 Bq w odległości 1 m.
Jednostką stałej ekspozycyjnej jest kulomb razy metr do kwadratu na kilogram, C· m2/kg.
24. Równoważna wartość stałej ekspozycyjnej Γr
odpowiednik ‹stałej ekspozycyjnej› pozwalający określić ‹moc dawki pochłoniętej› D& .
Jednostką równoważnej wartości stałej ekspozycyjnej jest centygrej razy metr do kwadratu na
sekundę i gigabekerel, cGy· m2 / (s· GBq) lub centygrej razy metr do kwadratu na godzinę i
gigabekerel, cGy· m2 / (h· GBq).
2
-3
Przykładowe wartości (w jednostkach cGy· m / (h· GBq)·10 ):
Tm-170
Yb-169
Se-75
0,07
2,9
4,6
Cs-137
I r-192
Co-60
8,0
10,9
30,8
WIĄZKA PROMIENIOWANIA
25. Wiązka promieniowania
‹promieniowanie jonizujące› rozchodzące się w przestrzeni w określonym kącie bryłowym.
Wiązka promieniowania określona jest przez ‹kąt rozwarcia wiązki› w dwu wzajemnie prostopadłych
płaszczyznach i ‹natężenie promieniowania› w przekroju wiązki.
26. Oś wiązki promieniowania
oś symetrii ‹wiązki promieniowania›.
EN:
OŚ WIĄZKI PADAJĄCEJ [2.77] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
Maksymalna wartość ‹natężenia promieniowania› w wiązce, może występować poza osią wiązki.
METODA RT
strona 17
27. Kąt rozwarcia wiązki promieniowania
kąt pomiędzy skrajnymi promieniami ‹wiązki promieniowania›, mierzony w dowolnej
płaszczyźnie zawierającej ‹oś wiązki promieniowania›.
Najczęściej, kąt rozwarcia wiązki promieniowania jest zdeterminowany przez krawędzie okienka lub
‹kolimator›.
Rys. 7. Kształt wiązki promieniowania. a) wiązka panoramiczna (pierścieniowa); b) wiązka
kierunkowa; c) wiązka wachlarzowa (szczelinowa); d) wiązka przestrzenna.
28. Wiązka kierunkowa
‹wiązka promieniowania›, której ‹kąt rozwarcia› w obu wzajemnie prostopadłych
płaszczyznach jest mniejszy niż 90°.
28.1. Wiązka wachlarzowa
= wiązka szczelinowa
‹wiązka kierunkowa›, której ‹kąt rozwarcia› w jednej z płaszczyzn jest minimalny.
28.2. Wiązka punktowa
‹wiązka kierunkowa›, której ‹kąt rozwarcia› jest niewielki w obu wzajemnie prostopadłych
płaszczyznach.
29. Wiązka panoramiczna
= wiązka pierścieniowa
‹wiązka promieniowania›, której ‹kąt rozwarcia› w jednej płaszczyźnie wynosi mniej niż 90°,
a w płaszczyźnie do niej prostopadłej jest równy 360°.
30. Wiązka przestrzenna
‹wiązka promieniowania›, której ‹kąt rozwarcia› w dwu wzajemnie prostopadłych
płaszczyznach jest większy niż 90°.
METODA RT
strona 18
Szczególny przypadek wiązki przestrzennej stanowi wiązka kulista, tj. wiązka, która wypełnia całą przestrzeń.
31. Robocza wiązka promieniowania
‹wiązka promieniowania› przeznaczona do praktycznych zastosowań.
31.1. Promieniowanie użyteczne
‹promieniowanie jonizujące› zawarte w ‹roboczej wiązce promieniowania›.
31.2. Promieniowanie uboczne
promieniowanie nieużyteczne, tj. rozchodzące się poza ‹roboczą wiązką promieniowania›.
Przepisy określają dopuszczalną wartość mocy dawki promieniowania ubocznego, i tak w Polsce:
dla aparatów rtg do defektoskopii (przy zasłoniętym okienku, znamionowej wartości wysokiego napięcia i
prądzie przewidzianym dla obciążenia ciągłego, w promieniu 1 m od ogniska)
7,17 nA/kg przy napięciach do 150 kV,
71,7 nA/kg przy napięciach powyżej 150 kV;
dla aparatów gammagraficznych (przy źródle w położeniu ochronnym)
14,3 nA/kg na powierzchni pojemnika,
0,143 nA/kg w odległości 1 m od źródła.
POLE PROMIENIOWANIA
32. Pole promieniowania
przestrzeń określona zbiorem wartości charakteryzujących promieniowanie występujące w tej
przestrzeni, takich jak ‹natężenie promieniowania›, ‹moc dawki ekspozycyjnej› lub inne,
przyporządkowanych poszczególnym jej punktom dla określonej chwili czasu.
33. Natężenie promieniowania jonizującego, J
= gęstość strumienia energii
energia przenoszona przez promieniowanie w jednostce czasu przez jednostkę powierzchni
ustawionej prostopadle do kierunku biegu promieniowania.
Jednostką natężenia promieniowania w układzie SI jest wat na metr kwadratowy, W/m2.
Jednostką pozaukładową jest megaelektronowolt na centymetr kwadratowy na sekundę,
MeV/(cm2· s)
1 MeV/(cm2· s) = 1,6· 10 -9 W/m2
34. Dawka ekspozycyjna, X
miara ilości ‹promieniowania X› lub ‹promieniowania gamma›, określana zdolnością jonizacji
powietrza przez to promieniowanie. Wyraża się wzorem:
X = dQ / dm
gdzie
dQ - wartość bezwzględna sumy ładunków jonów jednego znaku wytworzonych w
jednostkowej objętości powietrza o masie dm, gdy elektrony uwolnione przez fotony
zostaną całkowicie zatrzymane w tej objętości powietrza.
METODA RT
strona 19
Jednostką dawki ekspozycyjnej jest kulomb na kilogram, C/kg.
35. Moc dawki ekspozycyjnej, X&
przyrost ‹dawki ekspozycyjnej› w określonym przedziale czasu. Wyraża się wzorem:
X& = dX / dt
Jednostką mocy dawki ekspozycyjnej jest amper na kilogram, A/kg.
ODDZIAŁYWANIE PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO Z
MATERIĄ
Ze względu na przyjęte ramy tematu oraz fakt iż w praktyce badań radiologicznych zdecydowanie najczęściej
wykorzystuje się promieniowanie X lub γ, w rozdziale tym podano jedynie definicje odnoszące się do
promieniowania elektromagnetycznego, choć sens niektórych definicji jest ogólniejszy i są one słuszne
również dla innych rodzajów promieniowania jonizującego.
36. Promieniowanie pierwotne
‹promieniowanie jonizujące› oddziałujące na ośrodek, powstające poza jego obszarem.
EN:
PROMIENIOWANIE PIERWOTNE [2.95] - PROMIENIOWANIE PRZECHODZĄCE BEZPOŚREDNIO,
BEZ ODCHYLEŃ, WZDŁUŻ LINII PROSTEJ ZE ŹRÓDŁA DO DETEKTORA PROMIENIOWANIA.
37. Promieniowanie wtórne
‹promieniowanie jonizujące› powstające w ośrodku pod wpływem działania ‹promieniowania
pierwotnego›, np. ‹promieniowanie rozproszone›, anihilacyjne i in.
38. Promieniowanie rozproszone
‹promieniowanie jonizujące›, którego kierunek i/lub ‹energia promieniowania› uległy zmianie
podczas przechodzenia przez materię.
EN:
PROMIENIOWANIE ROZPROSZONE [2.17] - PROMIENIOWANIE, KTÓRE ZMIENIŁO KIERUNEK, ZE
ZMIANĄ LUB BEZ ZMIAN ENERGII, PODCZAS PRZECHODZENIA PRZEZ MATERIĘ.
METODA RT
strona 20
Rys. 8. Promieniowanie rozproszone.
39. Kąt rozproszenia
kąt pomiędzy ‹osią wiązki› ‹promieniowania pierwotnego›, a kierunkiem ‹promieniowania
rozproszonego›.
39.1. Promieniowanie rozproszone wstecznie
‹promieniowanie rozproszone› pod kątem większym niż 90°
EN:
PROMIENIOWANIE ROZPROSZONE WSTECZNE [2.10] - CZĘŚĆ ROZPROSZONEGO
O
PROMIENIOWANIA X LUB GAMMA, KTÓRA JEST WYEMITOWANA POD KĄTEM WIĘKSZYM NIŻ 90
WZGLĘDEM KIERUNKU PADANIA WIĄZKI.
40. Wiązka wąska
= wiązka skolimowana
‹wiązka promieniowania› o ‹kącie rozwarcia› na tyle małym, że w rozpatrywanych
warunkach, wpływ ‹promieniowania rozproszonego› jest mały w porównaniu z wpływem
‹promieniowania pierwotnego›.
41. Wiązka szeroka
‹wiązka promieniowania› o ‹kącie rozwarcia› na tyle dużym, że w rozpatrywanych
warunkach, wpływ ‹promieniowania rozproszonego› jest znaczny w porównaniu z wpływem
‹promieniowania pierwotnego›.
42. Absorpcja promieniowania
= pochłanianie promieniowania
proces, w którym następuje redukcja liczby fotonów podczas ich przenikania przez materię.
Patrz też ‹zjawisko fotoelektryczne›.
EN:
ABSORPCJA [2.1] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
METODA RT
strona 21
42.1. Zjawisko fotoelektryczne
przekazanie przez foton ‹promieniowania elektromagnetycznego› całej swej energii jednemu
z elektronów powłoki elektronowej atomu. W wyniku tego, elektron zostaje wybity ze swej
orbity (następuje jonizacja atomu), a foton promieniowania zanika.
Zjawisko fotoelektryczne dominuje przy małych energiach fotonu i występuje jedynie w zakresie ich energii nie
przekraczających około 0,5 MeV.
Rys. 9. Zjawisko fotoelektryczne.
42.2. Zjawisko Comptona
przekazanie przez foton ‹promieniowania elektromagnetycznego› części swej energii słabo
związanemu elektronowi z zewnętrznej powłoki elektronowej atomu lub swobodnemu
elektronowi. W wyniku tego, wzrasta energia kinetyczna elektronu, a zmniejsza się energia
fotonu promieniowania, przy czym następuje odchylenie jego toru od pierwotnego kierunku.
EN:
ROZPROSZENIE COMPTONA [2.22] - RODZAJ ROZPROSZENIA POWSTAJĄCEGO W WYNIKU
ZDERZENIA FOTONU PROMIENIOWANIA X LUB GAMMA Z ELEKTRONEM, POWODUJĄCEGO UTRATĘ
ENERGII, PRZY CZYM PROMIENIOWANIE ROZPROSZONE JEST EMITOWANE POD KĄTEM WZGLĘDEM
KIERUNKU PADANIA.
Zjawisko Comptona występuje najintensywniej dla fotonów o energiach z zakresu od 0,1 do 10MeV.
METODA RT
strona 22
Rys. 10. Zjawisko Comptona.
42.3. Zjawisko tworzenia par
przekształcenie się fotonu ‹promieniowania elektromagnetycznego› w parę cząstek elektron pozyton w polu elektrycznym jądra atomowego. W wyniku tego, foton zanika, jego energia
przekształca się w energię spoczynkową i kinetyczną nowopowstałych cząstek.
Zjawisko tworzenia par występuje jedynie dla fotonów o energiach przekraczających 1,02 MeV.
Rys. 11. Zjawisko tworzenia par.
43. Osłabienie promieniowania
zmniejszenie wartości wielkości charakteryzującej ‹pole promieniowania›, spowodowane
oddziaływaniem tego promieniowania z materią. Osłabienie promieniowania jest wynikiem
‹absorpcji promieniowania› oraz sprężystego rozpraszania cząstek promieniowania na
elektronach atomów środowiska (patrz ‹zjawisko Comptona›) .
Ilościowo proces osłabienia promieniowania scharakteryzowany jest przez ‹liniowy
współczynnik osłabienia› lub ‹masowy współczynnik osłabienia›, który jest miarą
prawdopodobieństwa oddziaływania promieniowania jonizującego z materią.
METODA RT
strona 23
EN:
OSŁABIENIE [2.7] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
43.1. Osłabienie wiązki wąskiej
‹osłabienie› ‹promieniowania pierwotnego› przechodzącego przez materię bez uwzględnienia
‹promieniowania rozproszonego›.
43.2. Osłabienie wiązki szerokiej
‹osłabienie› ‹promieniowania pierwotnego› przechodzącego przez materię uwzględniające
również ‹promieniowanie rozproszone›.
44. Liniowy współczynnik osłabienia, µ
współczynnik określający względne ‹osłabienie wiązki wąskiej› promieniowania na
jednostkowej drodze w danym ośrodku. Wyraża się on wzorem:
µ = - 1/J(x)· dJ(x)/dx
gdzie
J(x) - natężenie wiązki promieniowania przy współrzędnej x.
Jednostką liniowego współczynnika osłabienia jest metr do potęgi minus pierwszej, m-1.
EN:
WSPÓŁCZYNNIK OSŁABIENIA, µ [2.8] - STOSUNEK NATĘŻENIA (IO) PROMIENIOWANIA
PADAJĄCEGO NA MATERIAŁ ABSORBUJĄCY DO NATĘŻENIA (I) PROMIENIOWANIA
PRZECHODZĄCEGO PRZEZ MATERIAŁ O GRUBOŚCI (T) WYRAŻONY ZALEŻNOŚCIĄ W POSTACI I=IO
EXP(-µT).
Rys. 12. Liniowy współczynnik osłabienia µ dla żelaza w funkcji energii promieniowania i
jego składowe. CP - zjawisko Comptona, PE - zjawisko fotoelektryczne, PP zjawisko tworzenia par.
45. Masowy współczynnik osłabienia, µm
iloraz ‹liniowego współczynnika osłabienia (µ)› przez gęstość danego ośrodka (ρ). Wyraża
się wzorem:
METODA RT
strona 24
µm = µ/ρ
Jednostką masowego współczynnika osłabienia jest metr do kwadratu na kilogram, m2/kg.
46. Efektywny liniowy współczynnik osłabienia, µef
wartość charakteryzująca ‹osłabienie› ‹promieniowania heteroenergetycznego› w danym
ośrodku, równa ‹liniowemu współczynnikowi osłabienia› takiego ‹promieniowania
monoenergetycznego›, którego wielkości charakteryzujące ‹pole promieniowania›, w
‹wąskiej wiązce› są osłabiane w takim samym stopniu przez badany obiekt jak
rozpatrywanego promieniowania heteroenergetycznego.
47. Efektywna energia promieniowania jonizującego, Eef
wartość ‹energii promieniowania jonizującego› charakteryzująca dane ‹promieniowanie
heteroenergetyczne›, równa energii takiego ‹promieniowania monoenergetycznego›, którego
wielkości charakteryzujące ‹pole promieniowania› w ‹wąskiej wiązce› są osłabiane przez
badany obiekt w takim samym stopniu jak rozpatrywanego promieniowania
heteroenergetycznego.
48. Przenikliwość promieniowania jonizującego
= jakość promieniowania
wielkość charakteryzująca zdolność przenikania promieniowania przez materię. Dla
promieniowania α lub β odpowiada maksymalnemu zasięgowi cząstek w danym materiale. W
przypadku ‹promieniowania elektromagnetycznego› określa się ją zwykle podając grubość
‹warstwy połowicznego osłabienia›.
49. Współczynnik wzrostu, B
współczynnik uwzględniający zwiększenie wielkości charakteryzujących ‹pole
promieniowania› (np. natężenie promieniowania) wskutek obecności ‹promieniowania
rozproszonego›. Jego wartość oblicza się jako stosunek całkowitej wartości charakteryzującej
pole promieniowania w danym punkcie do wartości ‹promieniowania pierwotnego› w tym
samym punkcie, tj.:
B = (J + ∆J) / J
gdzie
J - wielkość charakteryzująca pole promieniowania pierwotnego osłabionego po przejściu
przez warstwę materiału w określonym punkcie,
∆J - przyrost wielkości charakteryzującej pole promieniowania powstały wskutek
rozproszenia promieniowania pierwotnego w materiale napromienianym w tym samym
punkcie.
EN:
WSPÓŁCZYNNIK AKUMULACJI [2.14] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
50. Krotność osłabienia wiązki promieniowania, k
stosunek wartości wielkości charakteryzującej ‹pole promieniowania› w danym punkcie (J0)
do wartości tej wielkości w tym samym punkcie po przejściu promieniowania przez materiał
osłabiający (J). Wyraża się wzorem:
METODA RT
strona 25
k = J0 / J
51. Warstwa osłabienia połowicznego, d1/2
warstwa danego materiału o grubości zmniejszającej o połowę wartość wielkości
charakteryzującej ‹pole promieniowania›.
Grubość warstwy osłabienia połowicznego zależy od rodzaju i energii promieniowania oraz materiału
osłabiającego.
Przykładowe wartości:
Materiał
Grubość warstwy d1/2 [mm]
osłabiając
y
Ir-192
Cs-137
Co-60
ołów
2,8
8,4
13
stal
11
17
22
52. Warstwa osłabienia dziesięciokrotnego, d1/10
warstwa danego materiału o grubości dziesięciokrotnie zmniejszającej wartość wielkości
charakteryzującej ‹pole promieniowania›.
Grubość warstwy osłabienia dziesięciokrotnego zależy od rodzaju i energii promieniowania oraz materiału
osłabiającego.
Przykładowe wartości:
Materiał
Grubość warstwy d1/10 [mm]
osłabiając
y
Ir-192
Cs-137
Co-60
ołów
11
20
43
stal
52
60
82
53. Współczynnik jednorodności promieniowania
iloraz grubości pierwszej i drugiej ‹warstwy osłabienia połowicznego›, w przypadku gdy obie
warstwy są z tego samego materiału. Drugą warstwę osłabienia połowicznego wyznacza się
po przejściu promieniowania przez pierwszą warstwę.
Dla promieniowania monoenergetycznego wartość współczynnika jednorodności promieniowania wynosi 1.
Dla promieniowania heteroenergetycznego druga warstwa osłabienia połowicznego zawsze będzie grubsza od
pierwszej, tj. współczynnik jednorodności promieniowania < 1.
54. Filtracja promieniowania
zmiana ‹widma promieniowania› spowodowana przejściem tego promieniowania przez
warstwę materiału, tzw. ‹filtr›.
Ponieważ podczas przechodzenia promieniowania heteroenergetycznego przez filtr, silniej jest pochłaniane
promieniowanie niskoenergetyczne, a słabiej o wyższych energiach, filtracja powoduje usunięcie z widma
składowych o najniższych energiach co powoduje „utwardzenie” promieniowania.
METODA RT
strona 26
54.1. Filtracja własna promieniowania X
‹filtracja promieniowania› wychodzącego z ‹ogniska lampy rentgenowskiej› przez jej ścianki,
ewentualnie przez olej i materiał okienka ‹głowicy› lub ‹kołpaka› ‹aparatu rentgenowskiego›.
Wyrażana jest w równoważnej grubości miedzi, aluminium lub berylu.
55. Dawka pochłonięta, D
ilość ‹energii promieniowania jonizującego› przekazana jednostce masy napromienionej
materii. Wyraża się ona wzorem:
D = dED / dm
gdzie
dED - średnia energia przekazana przez promieniowanie jonizujące materii o masie dm.
Jednostką dawki pochłoniętej jest grej, Gy. 1 grej odpowiada przekazaniu energii 1 dżula
materii o masie 1 kg.
56. Moc dawki pochłoniętej, D&
przyrost ‹dawki pochłoniętej› w określonym przedziale czasu. Wyraża się wzorem:
D& = dD / dt
Jednostką mocy dawki pochłoniętej jest grej na sekundę, Gy/s.
BADANIA RADIOLOGICZNE - GEOMETRIA
57. Napromienienie
skierowanie ‹roboczej wiązki promieniowania› jonizującego na badany obiekt w ciągu
określonego czasu w celu uzyskania pożądanych efektów.
58. Ekspozycja
‹napromienienie› ‹błony radiograficznej› lub ‹papieru radiograficznego którego celem jest
otrzymanie ‹obrazu radiograficznego› badanego obiektu.
EN:
EKSPOZYCJA [2.40] - PROCES, W KTÓRYM PROMIENIOWANIE JEST REJESTROWANE SYSTEMEM
ZOBRAZOWANIA.
59. Wartość ekspozycji
‹dawka pochłonięta›, jaką otrzymała błona w czasie trwania ‹ekspozycji radiograficznej›.
Często wartość ekspozycji wyraża się w „bardziej praktycznych” jednostkach, np. Ci∗min lub mA∗min.
60. Względny współczynnik ekspozycji
liczbowy współczynnik umożliwiający porównanie czułości różnych systemów błon i
ułatwiający szybkie ustalenie ‹wartości ekspozycji› np. po zmianie typu błony lub okładek
wzmacniających.
Względny współczynnik ekspozycji (wwe) równy 1 przyjmuje się zwykle dla błon najczęściej wykorzystywanych.
METODA RT
strona 27
Przykładowo, jeśli za podstawę porównań przyjąć błonę Agfa StructurixD7, to wówczas dla irydu-192:
dla błonyStructurixD8: wwe = 0,8
dla błonyStructurixD5: wwe = 1,5
dla błonyStructurixD4: wwe = 3,0.
61. Ognisko optyczne źródła promieniowania
rzut równoległy ogniska źródła promieniowania X (‹lampy rtg›, ‹betatronu›, ‹akceleratora
liniowego› lub in.) lub ‹części aktywnej źródła promieniotwórczego› na płaszczyznę
prostopadłą do ‹osi wiązki promieniowania›.
61.1. Źródło punktowe
‹źródło promieniotwórcze› o wymiarach ‹części aktywnej› małych w porównaniu z
odległością od obiektu napromienianego.
62. Wielkość ogniska optycznego
wymiary liniowe ‹ogniska optycznego›.
EN:
WYMIAR OGNISKA [2.57] - WYMIAR POPRZECZNY OGNISKA LAMPY RENTGENOWSKIEJ
MIERZONY RÓWNOLEGLE DO PŁASZCZYZNY BŁONY LUB EKRANU FLUOROSCENCYJNEGO.
63. Efektywny wymiar ogniska optycznego
wymiar określony zależnością jak na rysunku poniżej, służący do określania w praktyce
radiologicznej zależności geometrycznych związanych z ‹wielkością ogniska optycznego›.
Przykładowe wartości efektywnych wymiarów ogniska optycznego:
- Tm-170: 37 GBq (1 Ci) - 0,5 × 0,5 mm, 370 GBq (10 Ci) - 2,5 × 2,5 mm,
- Yb-169: 222 GBq (6 Ci) - 1 × 1 mm,
- Se-75: 370 GBq (10 Ci) - 1,5 × 1,5 mm, 3 TBq (80 Ci) - 3 × 3 mm,
- Ir-192: 1.85 TBq (50 Ci) - 2,5 × 2,5 mm, 12,95 TBq (350 Ci) - 4 × 4 mm,
- Co-60: 3,7 TBq (100 Ci) - 4 × 4 mm.
Rys. 13. Efektywny wymiar ogniska optycznego.
METODA RT
strona 28
64. Układ geometryczny badania
wzajemne położenie ‹źródła promieniowania›, badanego obiektu oraz ‹detektora
promieniowania›.
Rys. 14. Geometria badania radiologicznego. F - odległość ogniskowa; f - odległość źródłoobiekt; a - odległość obiekt-błona; w - grubość radiologiczna przedmiotu; γ - kąt
padania wiązki; 2α - kąt rozwarcia wiązki promieniowania.
65. Grubość radiologiczna
sumaryczna grubość napromienionego materiału badanego obiektu mierzona wzdłuż kierunku
promieniowania.
66. Radiologiczna odległość ogniskowa
odległość pomiędzy ‹źródłem promieniowania› a ‹detektorem› (np. ‹błoną radiograficzną›).
EN:
ODLEGŁOŚĆ ŹRÓDŁO-BŁONA (SFD) [2.111] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
67. Kąt padania wiązki promieniowania
kąt pomiędzy ‹osią› ‹roboczej wiązki promieniowania› i normalną do powierzchni, na którą
promieniowanie pada.
METODA RT
strona 29
EN:
KĄT WIĄZKI [2.11] - KĄT POMIĘDZY OSIĄ CENTRALNĄ (ŚRODKOWĄ) WIĄZKI PROMIENIOWANIA
A PŁASZCZYZNĄ BŁONY.
68. Ekspozycja panoramiczna
EN:
[2.92] - RADIOGRAFICZNY UKŁAD, W KTÓRYM WYKORZYSTUJE SIĘ WIELOKIERUNKOWE
WŁASNOŚCI ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA GAMMA LUB PANORAMICZNY UKŁAD PROMIENIOWANIA
X, NA PRZYKŁAD JEDNOCZESNA RADIOGRAFIA KILKU OBIEKTÓW LUB CAŁEGO OBWODU
PEŁNEGO ELEMENTU CYLINDRYCZNEGO.
METODY ZOBRAZOWANIA
69. Obraz radiologiczny
= cieniowy obraz radiologiczny
niewidoczny dla oka obraz utworzony przez ‹promieniowanie jonizujące›, powstający za
badanym obiektem w wyniku oddziaływania ‹wiązki promieniowania› z materią badanego
obiektu.
Obraz obiektu jest tu „zakodowany” w postaci przestrzennych różnic wartości ‹pola promieniowania›.
70. Obraz radiograficzny
‹obraz fotograficzny› lub ‹obraz kseroradiograficzny› obiektu otrzymany na ‹radiogramie› lub
‹papierze radiograficznym› w wyniku przetworzenia ‹obrazu radiologicznego›.
70.1. Obraz fotograficzny
‹utrwalony› ‹obraz srebrowy›.
70.2. Obraz srebrowy
obraz utworzony przez ziarna metalicznego srebra uzyskane w wyniku fotolizy soli srebra lub
przez ‹wywołanie› poddanego ‹ekspozycji› materiału promienioczułego srebrowego.
70.3. Obraz utajony
obraz utworzony w wyniku działania promieniowania pochłoniętego w substancji
światłoczułej (promienioczułej) zawartej w warstwie fotograficznej, niewidoczny dla oka ani
w obserwacji mikroskopowej, dający się ujawnić, czyli „wywołać” przez działanie
czynników chemicznych lub fizycznych na warstwę promienioczułą.
71. Obraz kseroradiograficzny
‹obraz kserograficzny› badanego obiektu otrzymany na odbitce kserograficznej w wyniku
przetworzenia ‹obrazu radiologicznego›.
METODA RT
strona 30
71.1. Obraz kserograficzny
utrwalony ‹obraz proszkowy›, tj. przeniesiony na papier.
71.2. Obraz proszkowy
rozkład proszku (najczęściej czarnego) na płycie kserograficznej odpowiadający rozkładowi
potencjałów pola elektrostatycznego.
72. Obraz radioskopowy
obraz widzialny obiektu otrzymany na ‹ekranie fluorescencyjnym›,‹ekranie scyntylacyjnym›,
ekranie ‹elektronowego wzmacniacza obrazu radiologicznego› lub monitorze TV w wyniku
przetworzenia ‹obrazu radiologicznego›.
73. Obraz fluorescencyjny
‹obraz radioskopowy› otrzymamy na ‹ekranie fluorescencyjnym›.
74. Obraz scyntylacyjny
‹obraz radioskopowy› otrzymany na ‹ekranie scyntylacyjnym›.
PARAMETRY OBRAZU
75. Jakość obrazu
charakterystyka ‹obrazu radiologicznego› określająca czytelność szczegółów.
O jakości obrazu decydują głównie kontrast i rozdzielczość.
76. Kontrast obiektu
stosunek różnicy przenikania promieniowania przez dwa sąsiednie obszary badanego obiektu
do średniej wartości przenikania promieniowania.
EN:
KONTRAST OBIEKTU [2.90] - WZGLĘDNA RÓŻNICA MIĘDZY PRZENIKANIEM PROMIENIOWANIA
PRZEZ DWA OBSZARY NAPROMIENIOWANEGO OBIEKTU.
77. Kontrast obrazu radiologicznego, względny
= kontrast radiologiczny
stosunek różnicy wielkości charakteryzującej ‹pole promieniowania› w dwu sąsiednich
obszarach ‹obrazu radiologicznego› (najczęściej obszaru wady oraz przyległego do niej
obszaru tła) do średniej wartości wielkości charakteryzującej pole promieniowania (tło).
METODA RT
strona 31
78. Kontrast obrazu radiograficznego, względny
= kontrast radiograficzny
stosunek różnicy ‹gęstości optycznych› w dwu sąsiednich obszarach ‹obrazu
radiograficznego› (najczęściej obszaru wady oraz przyległego do niej obszaru tła) do średniej
wartości gęstości optycznej (gęstości optycznej tła).
EN:
KONTRAST OBRAZU [2.70] - WZGLĘDNA ZMIANA GĘSTOŚCI OPTYCZNEJ POMIĘDZY DWOMA
SĄSIEDNIMI OBSZARAMI OBRAZU RADIOGRAFICZNEGO.
79. Kontrast obrazu radioskopowego, względny
= kontrast radioskopowy
stosunek różnicy luminancji w dwu sąsiednich obszarach ‹obrazu radioskopowego›
(najczęściej obszaru wady oraz przyległego do niej obszaru tła) do średniej wartości
luminancji (luminancji tła).
80. Czułość kontrastowa
najmniejsza zmiana grubości napromienionego obiektu, która może być zarejestrowana przy
użyciu danego ‹detektora promieniowania› np. ‹błony radiograficznej›, wyrażana zwykle w
procentach całkowitej ‹grubości radiologicznej› badanego obiektu.
EN:
CZUŁOŚĆ KONTRASTU (CZUŁOŚĆ DOTYCZĄCA GRUBOŚCI) [2.28] - WZGLĘDNA ZMIANA
GĘSTOŚCI OPTYCZNEJ POMIĘDZY DWOMA SĄSIEDNIMI OBSZARAMI OBRAZU RADIOGRAFICZNEGO.
81. Rozdzielczość obrazu
właściwość układu polegająca na umożliwieniu rozróżniania drobnych szczegółów obrazu.
Ilościową miarą rozdzielczości jest ‹zdolność rozdzielcza›.
EN:
ROZDZIELCZOŚĆ PRZESTRZENNA [2.112] - ODLEGŁOŚĆ POMIĘDZY ELEMENTAMI OBRAZU,
KTÓRĄ MOŻNA JESZCZE WYRÓŻNIĆ NA OBRAZIE.
82. Zdolność rozdzielcza obrazu, R
największa (graniczna) częstotliwość przestrzenna obrazu ułożonych na przemian linii
czarnych i jasnych o jednakowej szerokości, które dają się odróżnić w przetworzonym
‹obrazie radiologicznym›, tj. ‹obrazie radiograficznym› lub ‹obrazie radioskopowym›.
Zdolność rozdzielczą obrazu R wyraża się w postaci liczby linii na 1 mm długości
(szerokości) obrazu.
R = n [mm -1]
gdzie
n - graniczna liczba rozróżnialnych par linii na 1 mm długości obrazu testu do badania
zdolności rozdzielczej.
METODA RT
strona 32
83. Nieostrość obrazu
ilościowa miara braku rozdzielczości obrazu; w badaniach radiologicznych; zwykle wyrażana
jest jako szerokość obszaru o zmieniającej się ‹gęstości optycznej› ‹radiogramu› lub
‹luminacji ekranu› obrazującego skokową (nagłą) zmianę ‹natężenia promieniowania›
padającego na ‹błonę› lub ‹ekran›.
83.1. Nieostrość geometryczna
‹nieostrość› ‹obrazu radiologicznego› spowodowana skończonymi wymiarami ‹ogniska
optycznego› ‹źródła promieniowania› lub geometrycznymi parametrami urządzenia
formującego ‹roboczą wiązkę promieniowania›.
EN:
NIEOSTROŚĆ GEOMETRYCZNA [2.64] - NIEOSTROŚĆ OBRAZU RADIOGRAFICZNEGO
WYNIKAJĄCA Z OKREŚLONYCH ROZMIARÓW ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA, ZALEŻNA TAKŻE OD
ODLEGŁOŚCI ŹRÓDŁO-OBIEKT I OBIEKT-BŁONA. NIEOSTROŚĆ GEOMETRYCZNA NAZYWANA JEST
TAKŻE GEOMETRYCZNYM ROZMYCIEM LUB PÓŁCIENIEM.
83.2. Nieostrość rozproszeniowa
‹nieostrość› ‹obrazu radiologicznego› powstająca w wyniku rozproszenia ‹promieniowania
pierwotnego› w materiale badanego obiektu i/lub w materiale ‹detektora promieniowania›.
83.3. Nieostrość przemieszczeniowa
‹nieostrość› ‹obrazu radiologicznego› spowodowana wzajemnym przemieszczaniem się
‹źródła promieniowania›, badanego obiektu lub ‹detektora promieniowania› podczas
‹ekspozycji›.
83.4. Nieostrość wewnętrzna
= nieostrość własna
‹nieostrość› powstająca w procesie przetwarzania ‹obrazu radiologicznego› w obraz innego
typu, np. ‹obraz radiograficzny› (‹nieostrość wewnętrzna› błony i okładek wzmacniających),
‹obraz fluorescencyjny› (nieostrość wewnętrzna ‹ekranu fluorescencyjnego›) itp.
EN:
NIEOSTROŚĆ WEWNĘTRZNA [2,80] - ZACIERANIE OSTROŚCI OBRAZU RADIOGRAFICZNEGO W
WYNIKU DZIAŁANIA FOTONÓW PROMIENIOWANIA, WYZWALAJĄCYCH ELEKTRONY W EMULSJI
FOTOGRAFICZNEJ, KTÓRE UMOŻLIWIA WYWOŁYWANIE ZIAREN HALOGENKÓW SREBRA.
83.5. Nieostrość całkowita
sumaryczna ‹nieostrość› obrazu spowodowana efektem działania wszystkich czynników
powodujących nieostrości: ‹nieostrością geometryczną›, ‹nieostrością rozproszeniową›,
‹nieostrością ruchową› i ‹nieostrością wewnętrzną›.
EN:
NIEOSTROŚĆ [2.124] - POGORSZENIE OSTROŚCI OBRAZU SPOWODOWANE ROZMYCIEM.
NIEOSTROŚĆ JEST KOMBINACJĄ NIEOSTROŚCI GEOMETRYCZNEJ, NIEOSTROŚCI WEWNĘTRZNEJ I
NIEOSTROŚCI PRZEMIESZCZENIOWEJ.
METODA RT
strona 33
84. Wykrywalność wskaźnikowa
liczbowa miara ‹jakości obrazu›, cecha ‹obrazu radiograficznego› lub ‹obrazu
radioskopowego›, scharakteryzowana przez najmniejszy wymiar ‹wskaźnika jakości obrazu›
widocznego na ‹radiogramie› (lub ekranie) wyrażona w mm lub w procentach w stosunku do
‹grubości radiologicznej› badanego obiektu w miejscu umieszczenia wskaźnika.
84.1. Wykrywalność pręcikowa
średnica najcieńszego pręcika ‹pręcikowego wskaźnika jakości obrazu›, którego obraz jest
widoczny na ‹radiogramie› lub ‹ekranie›, wyrażona w mm lub w procentach ‹grubości
radiologicznej›.
84.2. Wykrywalność otworkowa
średnica najmniejszego otworka ‹schodkowo-otworkowego wskaźnika jakości obrazu›,
którego obraz jest widoczny na ‹radiogramie› lub ‹ekranie›, wyrażona w mm lub w
procentach ‹grubości radiologicznej› badanego obiektu.
84.3. Wykrywalność schodkowa
najmniejsza różnica grubości ‹schodkowo-otworkowego wskaźnika jakości obrazu›, którego
obraz jest widoczny na ‹radiogramie› lub ‹ekranie›, wyrażona w mm lub w procentach
‹grubości radiologicznej› badanego obiektu.
85. Wykrywalność wad
wyraża rodzaj i wielkość wad, które w określonych warunkach badania mogą być (lub są)
ujawnione na ‹radiogramie› lub ‹ekranie›. Najczęściej, z pojęciem tym wiąże się minimalne
wymiary określonych wad, które są jeszcze wykrywane.
EN:
CZUŁOŚĆ WYKRYWANIA WADY [2.52] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
86. Powiększenie projekcyjne obrazu
= powiększenie geometryczne
stosunek wymiarów liniowych obrazu badanego obiektu do wymiarów liniowych rzutu
równoległego badanego obiektu na płaszczyznę prostopadłą do ‹osi wiązki promieniowania›.
Rys. 15. Powiększenie projekcyjne obrazu.
METODA RT
strona 34
87. Polepszenie obrazu
proces powodujący poprawę czytelności ‹obrazu› poprzez zoptymalizowanie ‹kontrastu›,
zmniejszenie ‹nieostrości› lub redukcję szumów. Często dokonuje się tego za pomocą
programów komputerowych - mówimy wówczas o cyfrowej obróbce obrazu.
RADIOLOGICZNE METODY BADAŃ NIENISZCZĄCYCH
88. Radiologiczne metody badań nieniszczących
metody badań nieniszczących oparte na rejestracji ‹promieniowania jonizującego› po jego
uprzednim oddziaływaniu z badanym obiektem, tj. oparte na rejestracji ‹obrazu
radiologicznego›.
EN:
RADIOLOGIA PRZEMYSŁOWA [2.78 W EN] - NAUKA I ZASTOSOWANIE PROMIENIOWANIA X,
GAMMA, NEUTRONÓW I INNEGO PROMIENIOWANIA PRZENIKLIWEGO W BADANIACH
NIENISZCZĄCYCH.
89. Metoda radiograficzna
=radiografia
‹radiologiczna metoda badań nieniszczących› oparta na przetwarzaniu ‹obrazu
radiologicznego› w ‹obraz radiograficzny› lub ‹obraz kseroradiograficzny›.
EN:
RADIOGRAFIA [2.103] - WYTWARZANIE RADIOGRAMÓW NA STAŁYM PODŁOŻU
ZOBRAZOWANIA.
89.1. Radiografia rentgenowska
= rentgenografia
‹radiografia› przy użyciu ‹promieniowania X›.
Radiografia bywa również stosowana do badania struktury wewnętrznej kryształów i nosi wówczas nazwę
radiokrystalografii.
89.2. Radiografia gamma
= gammagrafia
‹radiografia› przy użyciu ‹promieniowania gamma›.
89.3. Radiografia neutronowa
= neutronografia
‹radiografia› przy użyciu ‹promieniowania neutronowego›.
89.4. Radiografia elektronowa
‹radiografia› oparta na detekcji ‹promieniowania beta›, przyspieszonych elektronów bądź
elektronów wzbudzonych ‹pierwotnym promieniowaniem X›.
METODA RT
strona 35
89.5. Radiografia protonowa
‹radiografia› przy użyciu przyspieszonych protonów.
89.6. Radiografia barwna
‹radiografia› wykorzystująca w miejsce błony czarno-białej błonę barwną.
89.7. Radiografia na papierze
‹radiografia› wykorzystująca w miejsce błony radiograficznej, ‹papier radiograficzny›.
89.8. Kseroradiografia
‹radiografia› oparta na przetworzeniu ‹obrazu radiologicznego› w ‹obraz
kseroradiograficzny›.
89.9. Radiografia dynamiczna
‹radiografia›, w której część lub całość badanego obiektu przemieszcza się względem ‹źródła
promieniowania› i/lub ‹błony radiograficznej›.
89.10. Radiografia błyskowa
‹radiografia›, w której czasy ‹ekspozycji› są bardzo krótkie (rzędu µs lub ns) w celu kontroli
krótkotrwałych procesów czy efektów.
89.11. Radiografia projekcyjna
‹radiografia›, w której wykorzystuje się ‹powiększenie projekcyjne obrazu radiologicznego›
dzięki użyciu ‹źródła promieniowania› o bardzo małym ‹ognisku optycznym›.
EN:
TECHNIKA POWIĘKSZANIA PROJEKCYJNEGO [2.97] - METODA RADIOGRAFICZNA LUB
RADIOSKOPOWA BEZPOŚREDNIEGO POWIĘKSZANIA OBRAZU W WYNIKU WYKORZYSTANIA
ODLEGŁOŚCI MIĘDZY ELEMENTEM A SYSTEMEM ZOBRAZOWANIA. (PATRZ "RADIOGRAFIA
MIKROOGNISKOWA", 2.87 W EN).
89.12. Radiografia mikroogniskowa
EN:
[2.87] - RADIOGRAFIA Z ZASTOSOWANIEM LAMPY RENTGENOWSKIEJ O BARDZO MAŁYM
OGNISKU, KTÓREGO WYMIAR JEST MNIEJSZY NIŻ 100µM. ZWYKLE UŻYWANA DO
BEZPOŚREDNIEGO GEOMETRYCZNEGO POWIĘKSZANIA OBRAZU W WYNIKU RZUTOWANIA.
89.13. Mikroradiografia
‹radiografia› małych (cienkich) obiektów, których ‹radiogramy› podlegają interpretacji pod
powiększeniem optycznym.
METODA RT
strona 36
89.14. Autoradiografia
‹radiografia› polegająca na otrzymywaniu ‹obrazu radiograficznego› na emulsji fotograficznej
znajdującej się w bezpośrednim kontakcie z powierzchnią badanego obiektu zawierającego
‹nuklid(y) promieniotwórczy(e)›.
89.15. Stereoradiografia
‹radiografia› polegająca na jednoczesnej analizie dwóch ‹radiogramów› tego samego obiektu,
uzyskanych z dwóch różnych położeń źródła promieniowania, tj. przesuniętych względem
siebie o pewną odległość. Umożliwia uzyskanie przestrzennego, trójwymiarowego obrazu
badanego obiektu, a dzięki temu np. określenie głębokości zalegania wad lub odtworzenie
innych zależności przestrzennych w badanym obiekcie.
89.16. Tomografia na błonie
= radiografia warstwowa
‹radiografia› pozwalająca na uzyskiwanie ‹obrazu radiograficznego› wybranych warstw
badanego obiektu dzięki zsynchronizowanemu ruchowi ‹źródła promieniowania› oraz ‹błony
radiograficznej› względem wybranego punktu obrotu danej (badanej) warstwy.
89.17. Radiokinematografia
‹radiografia› polegająca na wytworzeniu serii ‹radiogramów›, które mogą być kolejno szybko
przeglądane, dając w ten sposób wrażenie ruchu.
89.18. Radiografia szczelinowa
‹radiografia›, w której badany obiekt jest ‹napromieniony› przy pomocy „przeszukującej”
‹wachlarzowej wiązki promieniowania›.
89.19. Radiokrystalografia
metoda wykorzystująca zjawisko dyfrakcji ‹promieniowania X›, elektronów lub protonów do
określenia stanu fizycznego materiału i identyfikacji jego struktury krystalicznej.
Metoda ta nie jest w ścisłym tego słowa znaczeniu metodą nieniszczącą, bowiem wymaga przygotowania
specjalnej próbki do badań.
W zależności od zastosowanego promieniowania, może występować jako:
- rentgenografia strukturalna (krystalografia rentgenowska) - promieniowanie X,
- neutronografia strukturalna (krystalografia neutronowa) - promieniowanie neutronowe,
- elektronografia strukturalna (krystalografia elektronowa) - elektrony.
90. Metoda radioskopowa
= radioskopia
‹radiologiczna metoda badań nieniszczących›oparta na przetworzeniu ‹obrazu
radiologicznego› w obraz widzialny badanego obiektu, przy czym analiza otrzymanego
obrazu odbywa się podczas ‹napromienienia› (stąd też metoda ta nazywana bywa również
radiografią czasu rzeczywistego).
METODA RT
strona 37
EN:
RADIOSKOPIA [2.105] - WYTWARZANIE OBRAZU WIDZIALNEGO PRZEZ PROMIENIOWANIE
JONIZUJĄCE NA DETEKTORZE PROMIENIOWANIA, NA PRZYKŁAD EKRANIE FLUOROSCENCYJNYM
ZOBRAZOWANYM NA MONITORZE TELEWIZYJNYM.
90.1. Fluoroskopia
‹radioskopia›, w której obraz widzialny badanego obiektu wytworzony jest na ‹ekranie
fluorescencyjnym›.
EN:
FLUOROSKOPIA [2.55] - METODA WYTWARZANIA OBRAZU WIDZIALNEGO NA EKRANIE
FLUOROSCENCYJNYM POD WPŁYWEM PROMIENIOWANIA X LUB GAMMA.
90.2. Fluoroskopia ze wzmocnieniem obrazu
‹radioskopia›, w której zastosowano wzmocnienie luminacji ‹ekranu fluorescencyjnego›, np.
przy pomocy ‹elektronowego wzmacniacza obrazu radiologicznego›.
90.3. Radioskopia telewizyjna
‹radioskopia› wykorzystująca telewizję przemysłową do przesyłania obrazu widzialnego na
odległość.
91. Fluorografia
technika polegająca na wykonywaniu zdjęć fotograficznych ‹obrazu fluorescencyjnego›.
92. Metoda radiometryczna
= radiometria
‹radiologiczna metoda badań nieniszczących› polegająca na pomiarze jednego lub kilku
parametrów ‹promieniowania jonizującego› przy pomocy mierników promieniowania
jonizującego np. komory jonizacyjnej, licznika Geigera-Müllera, licznika scyntylacyjnego lub
detektora półprzewodnikowego.
92.1. Defektometria radiometryczna
‹radiometria›, której głównym celem jest wykrywanie wewnętrznych nieciągłości
materiałowych (wad makrostruktury) w badanym obiekcie.
92.2. Radiometryczne pomiary grubości (gramatury i in. wielkości)
‹radiometria›, której głównym celem jest pomiar grubości (gramatury i innych wielkości) w
badanym obiekcie.
92.2.1. Metoda absorpcyjna
metoda, w której rejestruje się promieniowanie przenikające przez mierzony materiał
umieszczony pomiędzy ‹źródłem promieniowania›, a ‹detektorem›.
METODA RT
strona 38
92.2.2. Metoda rozproszeniowa
metoda, w której rejestruje się ‹promieniowanie rozproszone› przez mierzony materiał.
‹Źródło promieniowania› i ‹detektor› znajdują się po tej samej stronie mierzonego materiału.
92.2.3. Metoda fluorescencji rentgenowskiej
metoda,technika, w której ‹detektor› rejestruje ‹promieniowanie wtórne›, tj. promieniowanie
fluorescencji X, wzbudzone w badanym materiale.
92.3. Tomografia komputerowa (CT)
‹radiometria› polegająca na rejestracji osłabienia natężenia jednej lub wielu ‹wiązek
promieniowania› jonizującego przemieszczających się w taki sposób, że osie tych wiązek leżą
w jednej płaszczyźnie (badanej warstwie), a następnie wyliczeniu przy pomocy komputera
‹liniowych współczynników osłabienia› promieniowania dla poszczególnych punktów danej
płaszczyzny (warstwy badanej), z których po przetworzeniu uzyskać można obraz
telewizyjny tej płaszczyzny (warstwy badanej).
EN:
TOMOGRAFIA KOMPUTEROWA (CT) [2.23] - TECHNIKA, W WYNIKU KTÓREJ OBRAZ
SZCZEGÓŁU (OBIEKTU) W WYBRANEJ PŁASZCZYŹNIE PROSTOPADŁEJ DO OSI OBIEKTU JEST
UZYSKIWANY NA PODSTAWIE DUŻEJ LICZBY POMIARÓW ABSORPCJI PROMIENIOWANIA X
WYKONANYCH Z WIELU KIERUNKÓW PROSTOPADŁYCH DO OSI.
92.3.1. Tomografia komputerowa z rozproszeniem wstecznym
‹tomografia komputerowa› wykorzystująca ‹promieniowanie rozproszone wstecznie; ‹źródło
promieniowania› oraz ‹detektor› (układ detektorów) znajdują się po tej samej stronie
badanego obiektu.
ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO
93. Źródło promieniowania jonizującego
‹źródło promieniotwórcze› lub urządzenie wytwarzające ‹promieniowanie jonizujące› (np.
‹aparat rentgenowski›, ‹betatron›, ‹akcelerator liniowy› i in.).
94. Aparat rentgenowski
urządzenie wytwarzające ‹promieniowanie X› w ‹lampie rentgenowskiej› zasilanej z
‹generatora rentgenowskiego›.
94.1. Lampa rentgenowska
lampa elektronowa, najczęściej próżniowa, przeznaczona do wytwarzania ‹promieniowania
X› poprzez bombardowanie ‹anody› strumieniem elektronów przyspieszonych pod wpływem
różnicy potencjałów pomiędzy ‹anodą› i ‹katodą›.
METODA RT
strona 39
EN:
LAMPA RENTGENOWSKA [2.131] - LAMPA PRÓŻNIOWA, ZWYKLE Z WŁÓKNEM ŻARZENIA DO
WYTWARZANIA ELEKTRONÓW, PRZYSPIESZANYCH W CELU ZDERZENIA Z ANODĄ, NA
POWIERZCHNI KTÓREJ POWSTAJE PROMIENIOWANIE X.
94.1.1. Katoda
elektroda ‹lampy rentgenowskiej› połączona z ujemnym biegunem ‹generatora
rentgenowskiego›.
94.1.2. Anoda
elektroda ‹lampy rentgenowskiej› połączona z dodatnim biegunem ‹generatora
rentgenowskiego›.
94.1.3. Tarcza
= antykatoda
cienka płytka z trudno topliwego metalu umieszczona na ‹anodzie› ‹lampy rentgenowskiej› w
miejscu padania wiązki przyspieszonych elektronów.
EN:
TARCZA [2.116] - OBSZAR ANODY LAMPY RENTGENOWSKIEJ, NA KTÓRY PADA WIĄZKA
ELEKTRONÓW I Z KTÓREGO JEST EMITOWANA WIĄZKA PIERWOTNEGO PROMIENIOWANIA X.
94.1.4. Ognisko lampy rentgenowskiej
pole na powierzchni ‹tarczy›, na które pada wiązka przyspieszonych elektronów i z którego
emitowane jest ‹promieniowanie X›.
EN:
OGNISKO LAMPY [2.56] - POWIERZCHNIA ANODY LAMPY RENTGENOWSKIEJ, EMITUJĄCA
PROMIENIOWANIE X, WIDZIANA OD STRONY PRZYRZĄDU POMIAROWEGO.
94.1.5. Lampa rentgenowska z wydłużoną anodą
‹lampa rentgenowska›, w której ‹tarcza› umieszczona jest na końcu długiej wydrążonej
‹anody›.
EN:
LAMPA Z WYDŁUŻONĄ ANODĄ [2.106] - RODZAJ LAMPY RENTGENOWSKIEJ, W KTÓREJ TARCZA
JEST UMIESZCZONA NA ZEWNĘTRZNYM KOŃCU ANODY RUROWEJ; TAKIE LAMPY MOGĄ
WYTWARZAĆ PANORAMICZNĄ WIĄZKĘ PROMIENIOWANIA.
94.1.6. Lampa rentgenowska dwuogniskowa
‹lampa rentgenowska› posiadająca dwa przełączalne ‹ogniska optyczne› różniące się zwykle
wielkością.
94.1.7. Lampa rentgenowska z mikroogniskiem
‹lampa rentgenowska› posiadająca ‹ognisko optyczne› o wymiarach rzędu mikrometrów.
METODA RT
strona 40
94.2. Generator rentgenowski
urządzenie przetwarzające napięcie zasilania na napięcie o dużej wartości niezbędne do
zasilania obwodu głównego ‹lampy rentgenowskiej›.
94.3. Głowica rentgenowska
część ‹aparatu rentgenowskiego› zawierająca ‹lampę rentgenowską› oraz zasilający ją
‹generator rentgenowski›.
EN:
GŁOWICA LAMPY [2.118] - CZĘŚĆ URZĄDZENIA DO WYTWARZANIA PROMIENIOWANIA X,
KTÓRA ZAWIERA LAMPĘ W OSŁONIE.
94.4. Kołpak rentgenowski
część ‹aparatu rentgenowskiego› zawierająca tylko ‹lampę rentgenowską›.
94.5. Zespół sterowania aparatu rentgenowskiego
urządzenie służące do zdalnego włączania, regulacji, kontroli pracy i wyłączania urządzeń
emitujących promieniowanie.
94.6. Prąd anodowy
wartość średnia natężenia prądu elektrycznego płynącego pomiędzy ‹katodą› i ‹anodą›w
‹lampie rentgenowskiej›, wyrażany jest przeważnie w mA.
EN:
PRĄD ANODOWY [2.5] - PRZEPŁYW ELEKTRONÓW W LAMPIE RENTGENOWSKIEJ OD KATODY DO
ANODY.
94.7. Napięcie anodowe
wartość szczytowa napięcia pomiędzy ‹katodą› i ‹anodą› w ‹lampie rentgenowskiej›.
95. Akcelerator liniowy elektronów
urządzenie wytwarzające elektrony o wysokiej energii, tj. ‹promieniowanie beta› poprzez
przyspieszanie ich wzdłuż prostego falowodu przy użyciu generatora fal o częstotliwości
radiowej; może on stanowić również źródło wysokoenergetycznego ‹promieniowania
hamowania›.
96. Betatron
urządzenie wytwarzające elektrony o wysokiej energii tj. ‹promieniowanie beta› poprzez
przyspieszanie ich po orbitach kołowych o stałym promieniu pod wpływem wirowego pola
elektrycznego indukowanego poprzez zmiany strumień elektromagnesu; może on stanowić
również źródło wysokoenergetycznego ‹promieniowania hamowania›.
METODA RT
strona 41
97. Mikrotron
urządzenie wytwarzające elektrony o wysokiej energii tj. ‹promieniowanie beta› poprzez
przyspieszanie ich po kłowych orbitach przy pomocy pola wytworzonego w rezonatorze
mikrofalowym umieszczonym w jednorodnym polu magnetycznym tak, że orbity elektronów
tworzą rodzinę okręgów o wspólnym punkcie styczności w rezonatorze; może on stanowić
również źródło wysokoenergetycznego ‹promieniowania hamowania›.
98. Aparat gammagraficzny
urządzenie wyposażone w ‹źródło zamknięte› emitujące ‹promieniowanie gamma›,
przeznaczone do ‹radiologicznych metod badań nieniszczących›.
98.1. Uchwyt źródła promieniowania
część ‹aparatu gammagraficznego› zawierająca ‹źródło zamknięte› oraz element łączący
źródło z odpowiednią częścią ‹zespołu sterowania aparatu gammagraficznego›.
EN:
UCHWYT ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA [2.109] - UCHWYT STAŁY LUB PRZESUWNY, ZA POMOCĄ
KTÓREGO ZAMKNIĘTE ŹRÓDŁO PROMIENIOWANIA GAMMA MOŻE BYĆ ZAMOCOWANE W
POJEMNIKU DO EKSPOZYCJI LUB W GŁOWICY PRZYRZĄDU ZE ZDALNYM STEROWANIEM.
98.2. Pojemnik ochronny
pojemnik na ‹źródło promieniotwórcze› wykonany z materiału pochłaniającego
promieniowanie, którego głównym zadaniem jest osłona przed promieniowaniem.
98.3. Pojemnik roboczy
‹pojemnik ochronny› przeznaczony do wykorzystywania promieniowania wysyłanego przez
umieszczone w nim ‹źródło promieniotwórcze›.
98.3.1. Przesłona aparatu gammagraficznego
ruchoma część ‹pojemnika roboczego› pozwalająca na odsłonięcie ‹źródła
promieniotwórczego › i uzyskanie ‹roboczej wiązki promieniowania›.
98.4. Pojemnik transportowy
element opakowania transportowego ‹źródła promieniotwórczego›, spełniający określone
wymagania konstrukcyjne i osłonne, którego głównym zadaniem jest osłona przed
promieniowaniem.
98.4.1. Opakowanie typu A
opakowanie do transportu ‹substancji promieniotwórczych›, zapewniające szczelność i
osłonność po przejściu, określonych w odpowiednich dokumentach, badań symulujących
normalne warunki przewozu.
METODA RT
strona 42
98.4.2. Opakowanie typu B
opakowanie do transportu ‹substancji promieniotwórczych›, spełniające wymagania
dotyczące ‹opakowania typu A› oraz zapewniające określoną w przepisach szczelność i
osłonność po przejściu badań symulujących sytuacje awaryjne.
98.4.3. Uran zubożony
uran o obniżonej, w porównaniu z uranem naturalnym, zawartości izotopu U-235.
Uran naturalny jest mieszaniną U-238 (99,27%), U-235 (0,72%) i śladowej ilości U-234 (0,0055%). Uran
stosowany jako paliwo dla reaktorów jądrowych musi zawierać większy udział U-235 (zwykle około 3%),
dlatego też przeprowadza się proces zwany wzbogacaniem. W procesie tym, obok uranu wzbogaconego,
powstaje uran zubożony (tj. o zawartości U-235 < 0,72%) stanowiący, dzięki swym własnościom fizycznym
(ciągliwy, kowalny metal o gęstości równej 18,9 g/cm3 i temperaturze topnienia 1132°C), doskonały materiał
osłonowy.
Należy zaznaczyć iż zarówno U-235 jak i U-238 są promieniotwórcze, jednakże ze względu na długi okres
półrozpadu (T1/2 U-238 = 4.47 ⋅ 10 9 lat) moc dawki promieniowania emitowanego przez osłonę uranową jest
niewielka.
98.5. Zespół sterowania aparatu gammagraficznego
zespół elementów służących do przemieszczania ‹źródła promieniotwórczego› lub ‹przesłony
aparatu›, umożliwiających zdalne wykonanie ‹napromienienia› badanego obiektu.
98.6. Przewód przesyłowy źródła
elastyczny lub sztywny przewód, w którym jest przesuwane ‹źródło promieniotwórcze› z
położenia ochronnego do roboczego i odwrotnie.
DETEKTORY PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO
99. Detektor promieniowania jonizującego
urządzenie lub substancja wykorzystywana do zamiary energii niesionej przez
promieniowanie jonizujące na inną postać energii, dogodną do rejestracji lub pomiaru.
Podstawowe parametry detektora to:
- czułość rejestracji;
- wydajność rejestracji;
- zdolność rozdzielcza - czasowa, energetyczna, przestrzenna.
100. Przetwornik obrazu radiologicznego
rodzaj ‹detektora promieniowania jonizującego› przeznaczony do przetwarzania ‹obrazu
radiologicznego› w obraz innego typu - ‹obraz utajony›, obraz widzialny lub inny.
Najczęściej stosowane przetworniki obrazu radiologicznego to ‹błona radiograficzna› lub
‹ekran fluorescencyjny›.
Przetworniki obrazu:
- powierzchniowy (dwuwymiarowy);
- liniowy (jednowymiarowy);
- punktowy (punktowe scyntylatory z krzemowymi fotodiodami mają wymiary 0,225 x 0,5 mm).
METODA RT
strona 43
101. Parametry detektora promieniowania jonizującego (przetwornika obrazu
radiologicznego)
zespół cech (parametrów użytkowych) ‹detektora promieniowania› (‹przetwornika obrazu
radiologicznego›), na które składają się: ‹czułość detektora›, ‹wydajność detektora›, ‹zdolność
rozdzielcza czasowa› i ‹zdolność rozdzielcza przestrzenna›.
101.1. Czułość detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego)
określony dla danego rodzaju promieniowania i jego energii stosunek wartości sygnału
wyjściowego ‹detektora› (prąd, częstość zliczeń) do wartości określonego parametru
promieniowania działającego na detektor (‹moc dawki ekspozycyjnej›, ‹natężenie
promieniowania›).
101.2. Wydajność detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego)
stosunek liczby cząstek ‹promieniowania jonizującego› zarejestrowanych przez ‹detektor› do
liczby wszystkich cząstek padających na detektor, wyrażany w %.
101.3. Zdolność rozdzielcza czasowa detektora promieniowania (przetwornika obrazu
radiologicznego)
minimalny, wymagany dla uzyskania niezależnych efektów rejestracji, odstęp czasu dzielący
padające na detektor cząstki promieniowania.
101.4. Zdolność rozdzielcza przestrzenna detektora promieniowania (przetwornika
obrazu radiologicznego)
patrz ‹zdolność rozdzielcza obrazu›.
102. Błona radiograficzna
błona fotograficzna uczulona również na działanie ‹promieniowania jonizującego›,
przeznaczona do ‹radiografii›.
EN:
BŁONA RADIOGRAFICZNA [2.102] - BŁONA Z PRZEZROCZYSTYM PODŁOŻEM ZWYKLE
POKRYTYM DWUSTRONNIE PROMIENIOCZUŁĄ EMULSJĄ.
102.1. Błona bezokładkowa
‹błona radiograficzna› przeznaczona do stosowania bez ‹okładek wzmacniających› lub z
‹okładkami wzmacniającymi metalowymi›, lecz nieprzystosowana do ‹okładek
fluorescencyjnych›.
102.2. Błona okładkowa
‹błona radiograficzna›, przeznaczona do stosowania z ‹okładkami fluorescencyjnymi›,
uczulona na światło fluorescencyjne emitowane przez te okładki pod wpływem
‹promieniowania X› lub ‹promieniowania gamma›.
METODA RT
strona 44
102.3. Błona radiograficzna zwojowa
‹błona radiograficzna› w formie zwoju w opakowaniu światłoszczelnym (wraz z ‹okładkami
wzmacniającymi› lub bez nich) spełniającym funkcję ‹kasety radiologicznej›.
102.4. Radiogram
‹wywołana› i ‹utrwalona› ‹błona radiograficzna› zawierająca ‹obraz radiograficzny› badanego
obiektu.
EN:
RADIOGRAM [2.101] - OBRAZ WIDZIALNY, WYTWORZONY PRZEZ WIĄZKĘ PROMIENIOWANIA
JONIZUJĄCEGO, NA BŁONIE LUB PAPIERZE RADIOGRAFICZNYM, POWSTAŁY PO OBRÓBCE
CHEMICZNEJ. TERMIN TEN JEST STOSOWANY TAKŻE W ODNIESIENIU DO OBRAZÓW
WYTWORZONYCH PRZEZ NEUTRONY, ELEKTRONY, PROTONY ITD.
102.5. Autoradiogram
‹wywołana› i ‹utrwalona› specjalna emulsja fotograficzna z ‹obrazem fotograficznym›
rozmieszczenia izotopu promieniotwórczego w przekroju badanej próbki.
102.6. Tomogram
‹radiogram› przedstawiający ‹obraz radiograficzny› wybranej warstwy badanego obiektu
(patrz: ‹tomografia na błonie›).
102.7. Gęstość optyczna radiogramu (w świetle przepuszczonym), D
liczbowa miara „zaczernienia” ‹radiogramu›; jest to logarytm dziesiętny stosunku strumienia
świetlnego Φ0 padającego na obserwowane miejsce radiogramu do strumienia świetlnego Φ
przepuszczonego przez to miejsce.
D = lg Φ0 / Φ
102.8. Użyteczny zakres gęstości optycznej radiogramu
przedział ‹gęstości optycznych radiogramu› uznawanych za dopuszczalne w danych
warunkach.
Użyteczny zakres gęstości optycznych jest określony od dołu przez minimalne zaczernienie gwarantujące
uzyskanie dostatecznej kontrastowości obrazu radiograficznego (zwykle przyjmuje się wartość Dmin=1,5…2,
podobnie stanowią normy), maksymalna wartość użytecznego zakresu gęstości optycznej zwykle determinowana
jest przez posiadany negatoskop i wynika z faktu iż radiogramy o zbyt dużej gęstości optycznej, po prostu, nie
mogą być przeglądane bo „są zbyt ciemne” (zwykle Dmax=4…5).
102.9. Zadymienie
‹gęstość optyczna› w świetle przepuszczonym, rozproszonym, występująca w
nienapromienionej warstwie radiograficznej poddanej ‹obróbce fotochemicznej›.
EN:
ZADYMIENIE SPOWODOWANE STARZENIEM [2.3] - WZROST GĘSTOŚCI OPTYCZNEJ
NIENAPROMIENIOWANEJ BŁONY, MIERZONY PO OBRÓBCE CHEMICZNEJ, SPOWODOWANY
DŁUGOTRWAŁYM PRZECHOWYWANIEM BŁONY.
METODA RT
strona 45
Niewielkie zadymienie błony (poniżej 0.1) jest jej normalną cechą. Zadymienie błony rośnie wraz z czasem jej
przechowywania, szczególnie jeśli warunki przechowywania nie są właściwe.
Właściwe warunki przechowywania błon:
- temperatura: 5…23°C,
- wilgotność: 30…60%,
- moc dawki promieniowania mniejsza niż 90 nGy/h (jeśli błony przechowywane są dłużej niż 3 miesiące),
- brak oparów chemikaliów w powietrzu (zapasu błon nie należy przechowywać w ciemni).
102.10. Gęstość optyczna zadymienia
gęstość optyczną zadymienia określa się jako różnicę gęstości optycznej błony
nienapromienionej poddanej pełnej ‹obróbce fotochemicznej› i tej samej nienapromienionej
błony poddanej obróbce fotochemicznej z wyjątkiem ‹wywoływania›.
EN:
GĘSTOŚĆ ZADYMIENIA [2.59] - TERMIN OGÓLNY STOSOWANY DO OKREŚLENIA OPTYCZNEJ
GĘSTOŚCI OBROBIONEJ BŁONY, POWSTAJĄCEJ POD WPŁYWEM INNEGO DZIAŁANIA NIŻ
PROMIENIOWANIE POWODUJĄCE POWSTANIE OBRAZU, MOGĄ TO BYĆ ZADYMIENIA
STARZENIOWE, CHEMICZNE, DYCHRONICZNE (POWIETRZNE), POWSTAŁE POD WPŁYWEM
EKSPOZYCJI ORAZ ZADYMIENIA WŁASNE.
102.11. Krzywa charakterystyczna błony
krzywa wyrażająca zależność między logarytmem dziesiętnym z ‹wartości ekspozycji›, a
uzyskaną ‹gęstością optyczną› ‹radiogramu› w określonych warunkach ‹obróbki
fotochemicznej›, przedstawiona graficznie w prostokątnym układzie współrzędnych.
Rys. 16. Krzywa charakterystyczna błony.
102.12. Gradient gęstości optycznej, G
pochodna ‹gęstości optycznej (D)› względem logarytmu ‹dawki ekspozycyjnej›. Wyraża się
wzorem:
METODA RT
strona 46
G = dD / d lgX
Miarą gradientu gęstości optycznej w danym miejscu na krzywej charakterystycznej jest tangens kąta nachylenia
stycznej do krzywej w tym miejscu względem osi odciętych.
Rys. 17. Gradient. a) gradient w punkcie P1 i w punkcie P2 krzywej charakterystycznej błony;
b) gradient średni na odcinku od P1 do P2.
102.13. Gradient średni
średnia arytmetyczna ‹gradientów gęstości optycznej› określonych w dolnym i górnym
punkcie ‹krzywej charakterystycznej›. Gradient średni jest miarą ‹kontrastowości› ‹błon
bezokładkowych› bądź stosowanych z ‹okładkami wzmacniającymi metalowymi›.
EN:
GRADIENT ŚREDNI [2.9] - NACHYLENIE LINII PROSTEJ ŁĄCZĄCEJ DWA OKREŚLONE PUNKTY NA
KRZYWEJ CHARAKTERYSTYCZNEJ BŁONY.
102.14. Współczynnik kontrastowości (ang. gamma)
maksymalny ‹gradient gęstości optycznej›; liczbowo jest równy tangensowi kąta nachylenia
odcinka prostoliniowego ‹krzywej charakterystycznej› lub stycznej do krzywej w punkcie
przegięcia.
Współczynnik kontrastowości dotyczy błon przeznaczonych do stosowania z okładkami
fluorescencyjnymi.
102.15. Kontrastowość błony
ilościowo wyrażone nachylenie ‹krzywej charakterystycznej błony›; zdolność fotoczułej
warstwy ‹błony radiograficznej› do odtwarzania ‹kontrastu› w ‹obrazie radiograficznym›;
miarą kontrastowości błony jest ‹gradient średni› lub ‹współczynnik kontrastowości›.
102.16. Czułość systemu błony, S
ilościowa miara odpowiedzi warstwy fotoczułej ‹błony› na energię promieniowania, dla
określonych warunków ‹ekspozycji› i ‹obróbki fotochemicznej›.
METODA RT
strona 47
Czułość wg IS0 7004 jest wyrażona jako 1/100Xs, gdzie Xs jest ‹dawką ekspozycyjną› mierzoną w grejach (Gy)
niezbędną do otrzymania na błonie zaczernienia D = Do + 2,0, a więc o 2,0 większego niż ‹gęstość zadymienia›
błony.
Rys. 18. Określanie parametrów błony na podstawie krzywej charakterystycznej. a) błony o
jednakowym kontraście lecz różnej czułości - błona A bardziej czuła; b) błony o
jednakowej czułości lecz różnym kontraście - błona C bardziej kontrastowa.
102.17. Zakres ekspozycji
zakres ‹wartości ekspozycji› odpowiadający ‹użytecznemu zakresowi gęstości optycznej›.
102.18. Ziarnistość błony, σD
stochastyczne fluktuacje ‹gęstości optycznej radiogramu› nakładające się na obraz obiektu.
Ziarnistość obserwowana na radiogramie spowodowana jest ziarnistą strukturą emulsji (fotoczułe halogenki
srebra występują w emulsji jako oddzielne, przypadkowo rozmieszczone w objętości emulsji, ziarna) oraz
fluktuacjami liczby fotonów i cząstek padających na dany obszar błony (ujawnia się kwantowa natura
promieniowania)
102.19. Ziarnistość subiektywna
EN:
[2.65] - WIZUALNE WRAŻENIE ZIARNISTOŚCI.
102.20. Obróbka błony
ciąg operacji fizyko-chemicznych, jakim poddaje się eksponowaną ‹błonę radiograficzną›
zawierającą ‹obraz utajony› w celu uzyskania ‹radiogramu› zawierającego obraz widzialny i
nadania mu odpowiedniej trwałości (patrz: ‹wywoływanie›, ‹utrwalanie›).
102.20.1. Wywoływanie
proces fizyczny lub chemiczny, w wyniku którego następuje przemiana ‹obrazu utajonego› w
obraz widzialny.
METODA RT
strona 48
102.20.2. Utrwalanie
proces fizyko-chemiczny powodujący usunięcie z emulsji fotograficznej zbędnych, nie
zredukowanych w trakcie ‹wywoływania› halogenków srebra.
102.21. Klasyfikacja błon radiograficznych
podział błon na grupy o zbliżonych własnościach użytkowych wg przyjętych kryteriów.
Klasyfikacja błon radiograficznych wg EN 584-1
Klasa
błony
Minimalny
gradient dla
D=2
D=4
Maksymalna
ziarnistość (σD)
dla D=2
Minimalny
stosunek G/σD dla
D=2
C1
4,5
7,5
0,018
300
C2
4,3
7,4
0,018
270
C3
4,1
6,8
0,023
180
C4
4,1
6,8
0,028
150
C5
3,8
6,4
0032,
120
C6
3,5
5,0
0,039
100
Klasyfikacja błon radiograficznych niektórych producentów wg kryteriów EN 584-1
Klasa
błony
Agfa
Kodak
Foton/
/Kodak
Foton
C1
Structurix D2
IndustrexDR
---
---
C2
Structurix D3
Industrex M
---
---
C3
Structurix D4
Industrex MX 125
Detest DT-4
---
C4
Structurix D5
Industrex T 200
Detest DT-5
---
C5
Structurix D7
Industrex AA400
Detest DT-7
Defektofilm XD-7
C6
Structurix D8
Industrex CX
---
Defektofilm XD-8
103. Błona dielektryczna
błona składająca się tylko z warstwy dielektrycznej, nie zawierająca warstwy emulsji
fotograficznej, przeznaczona do detekcji ‹promieniowania neutronowego›; stosowana w
‹neutronografii›.
104. Papier radiograficzny
papier fotograficzny uczulony również na działanie ‹promieniowania jonizującego›,
przeznaczony do ‹radiografii›.
METODA RT
strona 49
105. Płyta kseroradiograficzna
płyta kserograficzna uczulona również na działanie ‹promieniowania jonizującego›,
przeznaczona do ‹kseroradiografii›.
106. Odbitka kseroradiograficzna
odbitka z ‹obrazem kserograficznym› badanego obiektu uzyskanym za pomocą
‹promieniowania jonizującego›.
107. Ekran fluorescencyjny
warstwa materiału fluorescencyjnego na podłożu, która pod wpływem ‹promieniowania
jonizującego› emituje promieniowanie widzialne.
107.1. Luminancja ekranu fluorescencyjnego
wielkość charakteryzująca jasność świecenia powierzchni ‹ekranu fluorescencyjnego› w
zakresie promieniowania widzialnego, wzbudzonego ‹promieniowaniem jonizującym›.
Jednostką luminancji jest kandela na metr kwadratowy, cd/m2.
107.2. Współczynnik konwersji
stosunek ‹luminancji ekranu fluorescencyjnego› do wywołującej ją ‹mocy dawki
ekspozycyjnej› ‹promieniowania jonizującego›.
Jednostką współczynnika konwersji jest cd⋅m-2⋅(nA/kg)-1
108. Wzmacniacz obrazu
urządzenie służące do wytwarzania ‹obrazu fluorescencyjnego› o wzmocnionej elektronicznie
luminacji.
EN:
WZMACNIACZ OBRAZU [2.73] - URZĄDZENIE ELEKTRONICZNE PRZEZNACZONE DO
ZAPEWNIENIA, BEZ ŚRODKÓW POMOCNICZYCH, BARDZIEJ JASKRAWEGO OBRAZU
WYTWORZONEGO NA SKUTEK DZIAŁANIA WIĄZKI PROMIENIOWANIA NA EKRAN
FLUOROSKOPOWY.
109. Ekran scyntylacyjny
monokrystaliczny scyntylator, emitujący promieniowanie widzialne pod wpływem
‹promieniowania jonizującego›.
110. Rentgenowidikon
lampa analizująca typu widikon, uczulona na działanie ‹promieniowania X›, tj.
przetwarzająca fotony promieniowania X na sygnały elektryczne tzw. sygnały obrazu.
METODA RT
strona 50
KOMPLETNE ZESTAWY
111. Zestaw radioskopowy
zespół składający się ze ‹źródła promieniowania jonizującego› i urządzeń służących do
uzyskiwania ‹obrazu radioskopowego› badanego obiektu.
112. Fluoroskop
‹zestaw radioskopowy› do przeprowadzania ‹fluoroskopii›.
113. Fluorograf
‹fluoroskop› wyposażony dodatkowo w przystawkę umożliwiającą fotografowanie ‹obrazu
fluorescencyjnego›.
114. Zestaw radiometryczny
zespół składający się ze ‹źródła promieniowania jonizującego›, ‹detektora(-ów)
promieniowania› oraz układu pomiarowo-rejestrującego.
115. Defektometr radiometryczny
‹zestaw radiometryczny› przeznaczony do ‹defektometrii radiometrycznej›.
116. Grubościomierz radiometryczny
= radiometryczny miernik grubości (gramatury i in.)
‹zestaw radiometryczny› przeznaczony do pomiaru i/lub kontroli grubości (gramatury i in.)
materiału badanego obiektu.
117. Tomograf komputerowy
‹zestaw radiometryczny› wyposażony dodatkowo w układ komputerowy oraz układ
wizualizacji obrazu, przeznaczony do uzyskiwania obrazów telewizyjnych wybranych warstw
badanego obiektu.
SPRZĘT POMOCNICZY
118. Okładki wzmacniające
okładki zwiększające efekt działania napromienienia ‹błony radiograficznej› lub ‹papieru
radiograficznego›.
EN:
OKŁADKI WZMACNIAJĄCE [2.82] - MATERIAŁ, KTÓRY ZAMIENIA CZĘŚĆ ENERGII
PROMIENIOWANIA NA ŚWIATŁO LUB ELEKTRONY, A W KONTAKCIE W CZASIE EKSPOZYCJI Z
OŚRODKIEM REJESTRUJĄCYM POPRAWIA JAKOŚĆ RADIOGRAMU LUB ZMNIEJSZA CZAS
EKSPOZYCJI POTRZEBNY DO WYKONANIA RADIOGRAMU.
METODA RT
strona 51
118.1. Okładki wzmacniające metalowe
‹okładki wzmacniające› wykonane z folii metalowej, która pod wpływem ‹promieniowania
X› lub ‹promieniowania gamma› emituje ‹promieniowanie wtórne› w postaci elektronów.
EN:
OKŁADKI WZMACNIAJĄCE METALOWE [2.86] - OKŁADKA Z METALU CIĘŻKIEGO (ZWYKLE
OŁOWIU), KTÓRY FILTRUJE PROMIENIOWANIE I EMITUJE ELEKTRONY POD WPŁYWEM
PROMIENIOWANIA X LUB GAMMA.
118.2. Okładki wzmacniające fluorescencyjne
‹okładki wzmacniające› wykonane z warstwy materiału fluorescencyjnego, który pod
wpływem ‹promieniowania X› lub ‹promieniowania gamma› emituje promieniowanie
widzialne lub ultrafioletowe.
EN:
OKŁADKI WZMACNIAJĄCE FLUORESCENCYJNE [2.53] - OKŁADKA ZAWIERAJĄCA WARSTWĘ
LUMINOFORÓW, KTÓRE FLUORYZUJĄ POD WPŁYWEM PROMIENIOWANIA X I GAMMA.
118.3. Okładki wzmacniające fluorometalowe
‹okładki wzmacniające› będące kombinacją ‹okładek metalowych› oraz ‹okładek
fluorescencyjnych›.
118.4. Współczynnik wzmocnienia okładek
stosunek ‹wartości ekspozycji› bez ‹okładek wzmacniających› do wartości ekspozycji z
okładkami przy zachowaniu tej samej ‹gęstości optycznej› ‹radiogramów› wykonywanych w
tym samym ‹układzie geometrycznym badania›.
EN:
WSPÓŁCZYNNIK WZMOCNIENIA [2.81] - STOSUNEK CZASU EKSPOZYCJI, BEZ OKŁADEK
WZMACNIAJĄCYCH, DO CZASU EKSPOZYCJI Z OKŁADKAMI WZMACNIAJĄCYMI, PRZY
ZACHOWANIU NIEZMIENNYCH WSZYSTKICH POZOSTAŁYCH WARUNKÓW W CELU UZYSKANIA TEJ
SAMEJ GĘSTOŚCI OPTYCZNEJ RADIOGRAMU.
119. Okładka przetwornikowa
okładka przetwarzająca strumień neutronów w ‹promieniowanie wtórne› (‹promieniowanie
alfa›, ‹promieniowanie beta› lub ‹promieniowanie gamma›) albo promieniowanie widzialne w
postaci scyntylacji świetlnych, zdolne do wytworzenia ‹obrazu utajonego› w emulsji
fotograficznej; stosowana w ‹neutronografii›.
120. Kaseta radiograficzna
światłoszczelna osłona ‹błony radiograficznej› przygotowanej do ‹radiografii›.
EN:
KASETA [2.15] - SZTYWNY LUB ELASTYCZNY POJEMNIK ŚWIATŁOSZCZELNY DO TRZYMANIA
BŁONY RADIOGRAFICZNEJ LUB PAPIERU, BEZ OKŁADEK LUB Z OKŁADKAMI WZMACNIAJĄCYMI
PODCZAS EKSPOZYCJI.
METODA RT
strona 52
120.1. Kaseta radiograficzna próżniowa
‹kaseta radiograficzna›, która dzięki wytworzeniu wewnątrz niej próżni, zapewnia ścisłe
przyleganie ‹okładek wzmacniających› do ‹błony radiograficznej›.
121. Uchwyt kasety radiograficznej
przyrząd służący do utrzymania ‹kasety radiograficznej› w żądanym położeniu podczas
‹ekspozycji›. Zwykle stosuje się uchwyt magnetyczny.
122. Filtr radiologiczny
przesłona umieszczona na drodze ‹roboczej wiązki promieniowania› jonizującego w celu
zmiany ‹widma promieniowania› i ‹natężenia promieniowania›.
EN:
FILTR [2.50] - WARSTWA JEDNOLITEGO MATERIAŁU, ZWYKLE O WYŻSZEJ LICZBIE ATOMOWEJ
NIŻ BADANY PRZEDMIOT, UMIESZCZONA POMIĘDZY ŹRÓDŁEM PROMIENIOWANIA A BŁONĄ
GŁÓWNIE W CELU WYELIMINOWANIA PROMIENIOWANIA MIĘKKIEGO.
123. Diafragma radiologiczna
urządzenie w formie płyty z otworem o odpowiednim kształcie (zwykle prostokątnym lub
okrągłym), służące do nadania odpowiedniego kształtu lub ograniczenia ‹kąta rozbieżności›
‹wiązki promieniowania› jonizującego; zwykle wykonana z materiału liczbie atomowej
wyższej niż obiekt badany.
124. Kolimator
urządzenie wykonane z materiału silnie pochłaniającego promieniowanie, jak ołów lub
wolfram, stosowane w celu uzyskania ‹roboczej wiązki promieniowania› jonizującego o
określonej charakterystyce, tj. odpowiednim kierunku i ‹kącie rozwarcia›.
125. Przesłona lampy
EN:
[2.117] - PRZYRZĄD ZWYKLE PRZYMOCOWANY DO OBUDOWY LAMPY LUB GŁOWICY W CELU
OGRANICZENIA OBSZARU WYSYŁANEJ WIĄZKI PROMIENIOWANIA.
126. Przesłona
EN:
[2.13] - MATERIAŁ STOSOWANY W CELU ZMNIEJSZENIA PROMIENIOWANIA ROZPROSZONEGO NA
BŁONĘ LUB NA DETEKTOR OBRAZU.
127. Maskowanie
EN:
[2.85] - ZASTOSOWANIE MATERIAŁU OGRANICZAJĄCEGO OBSZAR NAPROMIENIOWANIA OBIEKTU
DO OBSZARU PODLEGAJĄCEGO KONTROLI RADIOGRAFICZNEJ.
METODA RT
strona 53
128. Maska radiologiczna przednia
osłona umieszczona na badanym obiekcie od strony ‹źródła promieniowania› ograniczająca
napromieniowane pole do niezbędnego minimum; stosowana w celu zmniejszenia ilości
‹promieniowania rozproszonego› powstającego w badanym obiekcie.
129. Maska radiologiczna tylna
ołowiana przesłona umieszczona z tyłu za ‹błoną radiograficzną›, służąca do zmniejszenia
wpływu ‹promieniowania rozproszonego wstecznie› na ‹obraz radiologiczny›.
130. Raster przeciwrozproszeniowy
urządzenie składające się z na przemian umieszczonych pasm materiału przepuszczającego i
pochłaniającego ‹promieniowanie jonizujące›, przeznaczone do zmniejszenia wpływu
‹promieniowania rozproszonego› na ‹obraz radiologiczny›.
131. Kompensator radiologiczny
materiał o odpowiednim kształcie i stopniu pochłaniania ‹promieniowania jonizującego›
umieszczany na badanym obiekcie w celu skompensowania różnic grubości badanego
obiektu; stosowany głównie w ‹badaniach radiograficznych›, dla zmniejszenia
‹promieniowania rozproszonego› i ochrony tych fragmentów ‹błony radiograficznej›, które
mogłyby otrzymać zbyt dużą ‹dawkę promieniowania›.
132. Celownik
przyrząd ułatwiający skierowanie ‹roboczej wiązki promieniowania› na żądany punkt
badanego obiektu. Celownik może być mechaniczny-teleskopowy, świetlny (w postaci
plamki lub krążka świetlnego) lub laserowy.
133. Znacznik radiograficzny
znak graficzny wykonany z materiału silnie pochłaniającego promieniowanie jonizujące
(najczęściej z ołowiu), służący do oznaczania i identyfikacji ‹radiogramu›.
134. Wykres ekspozycji
wykres sporządzony dla konkretnego‹źródła promieniowania› pozwalający określić czas
trwania ekspozycji dla uzyskania zamierzonego efektu (np. określona ‹gęstość optyczna›
‹radiogramu›) w zależności od ‹grubości radiologicznej› badanego materiału, ‹odległości
ogniskowej› i parametrów źródła (‹aktywność›, lub ‹prąd anodowy› i ‹napięcie anodowe›).
Dla źródeł izotopowych, najczęściej, wykres pozwala wyznaczyć parametr w postaci {aktywność × czas} w
zależności od grubości radiologicznej prześwietlanego przedmiotu, a parametrem wykresu jest odległość
ogniskowa. Niezbędny czas trwania ekspozycji można wyliczyć znając aktualną aktywność źródła.
Dla aparatów rentgenowskich, najczęściej, wykres pozwala wyznaczyć parametr w postaci
{prąd anodowy × czas} w zależności od grubości radiologicznej prześwietlanego przedmiotu, a parametrem
wykresu jest napięcie anodowe. Niezbędny czas trwania ekspozycji można wyliczyć zakładając określoną
wartość prądu anodowego. Wykres jest sporządzony dla jednej tylko odległości ogniskowej - zastosowanie innej
odległości ogniskowej wymaga wykonania odpowiednich przeliczeń.
METODA RT
strona 54
135. Kalkulator ekspozycji
przyrząd sporządzony dla konkretnego ‹źródła promieniowania›, wykonany najczęściej jako
suwak, ułatwiający szybkie obliczenie czasu trwania ekspozycji dla uzyskania zamierzonego
efektu (np. określona ‹gęstość optyczna› ‹radiogramu›) w zależności od ‹grubości
radiologicznej› badanego materiału, ‹odległości ogniskowej› i parametrów źródła
(‹aktywność›, lub ‹prąd anodowy› i ‹napięcie anodowe›).
136. Wskaźnik jakości obrazu (IQI)
wzorzec służący do określania ‹jakości obrazu radiograficznego› lub ‹obrazu
radioskopowego› na podstawie widoczności odpowiednich elementów wzorca na tym
obrazie.
EN:
WSKAŹNIK JAKOŚCI OBRAZU (IQI) [2.75] - WZORZEC ZAWIERAJĄCY SERIE ELEMENTÓW O
STOPNIOWANEJ GRUBOŚCI, UMOŻLIWIAJĄCY POMIAR JAKOŚCI OBRAZU. WSKAŹNIKI JAKOŚCI
OBRAZU WYKONANE SĄ W POSTACI PRĘCIKÓW LUB SCHODKÓW Z OTWORKAMI.
136.1. Pręcikowy wskaźnik jakości obrazu
‹wskaźnik jakości obrazu› składający się z określonej liczby pręcików o różnych średnicach,
ułożonych równolegle obok siebie.
136.2. Schodkowo-otworkowy wskaźnik jakości obrazu
‹wskaźnik jakości obrazu› składający się z określonej liczby płytek o różnych grubościach z
otworkami o określonej średnicy, ułożonych obok siebie.
136.3. Płytkowo-otworkowy wskaźnik jakości obrazu
‹wskaźnik jakości obrazu› stanowiący płytkę z trzema wywierconymi w niej otworami o
średnicach odpowiednio ×1, ×2 i ×4 grubość danej płytki. Grubość płytki stanowi zwykle
2 … 4% grubości badanego elementu.
136.4. Pręcikowy wskaźnik jakości obrazu typu "duplex"
‹wskaźnik jakości obrazu› składający się z określonej liczby par równoległych pręcików o
różnych średnicach lub szerokościach. Odstępy pomiędzy pręcikami w danej parze równe są
średnicom lub szerokościom pręcików. Wskaźnik ten przeznaczony jest do pomiaru
‹nieostrości całkowitej› obrazu.
137. Wzorzec defektometryczny
wzorzec rowkowy o stopniowanej grubości lub o jednakowej grubości stosowany w
‹radiografii› do porównawczej oceny wysokości wad spoin.
138. Klin sensytometryczny
przyrząd w formie klina o grubości zmieniającej się stopniowo (klin schodkowy) lub w
sposób ciągły (klin ciągły) wykonany z materiału pochłaniającego ‹promieniowanie
jonizujące›. Stosowany w celu uzyskania różnych warunków absorpcji promieniowania.
METODA RT
strona 55
EN:
KLIN STOPNIOWY [2.114] - DEFINICJA JAK WYŻEJ
139. Ramka radiograficzna
przyrząd do uchwycenia ‹błony radiograficznej› w czasie ‹obróbki fotochemicznej› oraz
suszenia.
140. Negatoskop
urządzenie emitujące silne promieniowanie widzialne, przeznaczone do przeglądania i
interpretacji ‹radiogramów›.
141. Densytometr
urządzenie przeznaczone do pomiaru ‹gęstości optycznej› ‹radiogramu›.
142. Wzorzec gęstości optycznej
zestaw pól o różnych ‹gęstościach optycznych›, służący do wzrokowego określania ‹gęstości
optycznej› ‹radiogramu› metodą porównawczą.
143. Radiogram porównawczy
‹radiogram› zawierający ‹obraz radiologiczny› badanego obiektu z wadami dopuszczalnymi
wg warunków odbioru w danej klasie obiektu. Radiogram porównawczy jest przeznaczony do
oceny jakości obiektu.
OCHRONA RADIOLOGICZNA
144. Ochrona radiologiczna
= ochrona przed promieniowaniem jonizującym
całokształt przedsięwzięć mających na celu ograniczenie zagrożenia ludzi i środowiska
‹promieniowaniem jonizującym› do poziomu możliwie najniższego.
145. Radiometr
przyrząd służący do pomiarów wielkości związanych z promieniowaniem jonizującym takich
jak ‹dawka›, ‹moc dawki›, ‹energia promieniowania›, ‹natężenie promieniowania› lub
‹aktywność› ‹substancji promieniotwórczej›.
146. Dawkomierz
= dozymetr
‹radiometr› służący, do pomiaru jedynie ‹dawki› i/lub ‹mocy dawki› ‹promieniowania
jonizującego›.
METODA RT
strona 56
146.1. Dawkomierz fotometryczny
‹dawkomierz osobisty› składający się z błony dozymetrycznej umieszczonej w kasecie
zaopatrzonej w odpowiednie filtry i znaki rozpoznawcze, służący do określenia, ‹dawki
promieniowania jonizującego› na podstawie zmian ‹gęstości optycznej› błony.
146.2. Dawkomierz jonizacyjny
‹dawkomierz›, którego działanie opiera się na jonizacji gazu.
146.3. Dawkomierz osobisty
= dawkomierz indywidualny
‹dawkomierz› noszony przez pracowników narażonych na ‹promieniowanie jonizujące›,
służący do pomiarów indywidualnych ‹dawek promieniowania›; zazwyczaj jest to
‹dawkomierz fotometryczny› lub ‹dawkomierz jonizacyjny›.
147. Sygnalizator promieniowania
‹radiometr› służący do sygnalizowania przekroczenia określonej ‹dawki› lub ‹mocy dawki›
‹promieniowania jonizującego›.
148. Równoważnik dawki, H
wyznaczony, dla określonego punktu tkanki iloczyn ‹dawki pochłoniętej (D)›,
‹współczynnika jakości promieniowania (Q)› oraz innych ewentualnych współczynników
modyfikujących (N). Wielkość ta jest stosowana wyłącznie dla celów ‹ochrony przed
promieniowaniem›.
H = D· Q· N
Jednostką równoważnika dawki jest dżul na kilogram, J/kg. Specjalną nazwą jednostki
równoważnika dawki jest siwert, Sv.
149. Współczynnik jakości promieniowania, Q
wielkość zależna od rodzaju i ‹energii promieniowania›, uwzględniająca zależność zagrożenia
promieniowaniem od liniowego przekazywania energii (tj. ilości energii przekazanej
ośrodkowi przez cząstkę naładowaną na określonym odcinku jej toru).
Współczynnik Q przybiera wartości od 1 - dla promieniowania X i gamma oraz elektronów do 25 - dla ciężkich
jąder np. cząstek alfa.
150. Moc równoważnika dawki, H&
stosunek ‹równoważnika dawki› do czasu.
H& = dH / dt
Jednostką równoważnika dawki jest wat na kilogram, W/kg. Specjalną nazwą jednostki jest
siwert na sekundę, Sv/s.
151. Dawka progowa
najmniejsza wartość ‹równoważnika dawki›, przy której występuje określony skutek
biologiczny.
METODA RT
strona 57
152. Dawka graniczna
= graniczny równoważnik dawki
wartość ‹równoważnika dawki› podawana w przepisach państwowych jako wskaźnik
narażenia na ‹promieniowanie jonizujące› poszczególnych osób, którego z wyjątkiem sytuacji
awaryjnych, nie wolno przekroczyć.
Dawki graniczne (wg Zarz. PPAA z dnia 31.03.1988) ustanawia się dla:
- osób zatrudnionych w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące;
- osób zamieszkałych lub przebywających w sąsiedztwie źródeł promieniowania jonizującego oraz dla osób
narażonych na wpływ takiego promieniowania z powodu skażeń promieniotwórczych środowiska;
- osób narażonych na wpływ promieniowania jonizującego z powodu stosowania wyrobów powszechnego
użytku emitujących takie promieniowanie.
Dawki graniczne nie obejmują narażenia od tła naturalnego oraz dawek pochodzenia medycznego.
152.1. Równoważnik dawki w danym punkcie tkanki lub w narządzie
patrz : ‹efektywny równoważnik dawki›
152.2. Efektywny równoważnik dawki, HE
‹równoważnik dawki› obrazujący zagrożenie całego ciała określany wg wzoru:
HE = Σ wT· HT
gdzie
HT - średni równoważnik dawki w tkance lub narządzie T,
wT - współczynnik wagowy dla celów ochrony radiologicznej uwzględniający zróżnicowaną
wrażliwość poszczególnych tkanek i narządów człowieka na promieniowanie jonizujące.
Jednostką efektywnego równoważnika dawki jest siwert, Sv.
152.3. Efektywny równoważnik dawki obciążającej, HE50
pojęcie stosowane w ocenie skutków biologicznych wywołanych napromieniowaniem całego
ciała lub konkretnego narządu, które uwzględnia różnice w promieniowrażliwości pomiędzy
tkankami i narządami narażonymi na takie same dawki promieniowania.
Efektywny równoważnik dawki w czasie określonego działania, określa się wg wzoru:
H E 50 = ∫
t o + 50 lat
to
H& E (t )dt
gdzie
H& E(t) - moc efektywnego równoważnika dawki obciążającej spowodowanej wchłonięciem,
t0 - moment wchłonięcia.
Jednostką efektywnego równoważnika dawki obciążającej jest siwert, Sv.
153. Dawka kolektywna
= dawka zbiorowa
iloczyn średniej wartości dawki w danej grupie osób i liczby tych osób wyrażona w
osobosivertach, osobo-Sv
METODA RT
strona 58
154. Promieniowanie naturalne
‹promieniowanie jonizujące› występujące w przyrodzie, pochodzące z przestrzeni kosmicznej
i z przemian naturalnych ‹nuklidów promieniotwórczych› oraz oddziaływania tych rodzajów
‹promieniowania pierwotnego› na materię ziemską.
Tło naturalne promieniowania gamma w Polsce wynosi 0,7 mSv/rok co daje 0,08 µSv/h.
Źródła promieniowania w otoczeniu człowieka:
naturalne:
- promieniowanie kosmiczne;
- ziemskie źródła promieniowania (promieniotwórczość skorupy ziemskiej)
- inne źródła promieniowania (węgiel kamienny, gaz ziemny, fosforyty i in.)
sztuczne:
- stosowane w medycynie;
- wybuchy jądrowe w atmosferze;
- energetyka jądrowa;
- przedmioty codziennego użytku zawierające substancje promieniotwórcze.
155. Promieniowanie kosmiczne
‹promieniowanie jonizujące› składające się z promieniowania o bardzo dużej energii cząstek,
pochodzącego z przestrzeni kosmicznej i ‹promieniowania wtórnego› powstającego w wyniku
oddziaływania wymienionego ‹promieniowania pierwotnego› na górne warstwy atmosfery.
156. Opad promieniotwórczy
‹substancje promieniotwórcze›, które opadły na powierzchnię Ziemi z atmosfery, a które
znalazły się tam wskutek przeprowadzonych wcześniej wybuchów jądrowych w atmosferze.
157. Odpady promieniotwórcze
przedmioty lub materiały stałe, ciekłe lub gazowe, zawierające ‹substancje promieniotwórcze›
lub skażone tymi substancjami powyżej ustalonego poziomu, których dalsze wykorzystanie
jest niecelowe lub niemożliwe.
Popioły i żużle elektrowniane (a także fosfogipsy, odpady hutnicze, osady dołowe z kopalń) są zaliczane w
Polsce do odpadów zawierających substancje promieniotwórcze lecz nie będące odpadami promieniotwórczymi
w rozumieniu Zarz. Prezesa PAA z dn. 19.05.1989.
158. Skażenie promieniotwórcze
niepożądana obecność ‹substancji promieniotwórczych› na powierzchni lub w objętości, w
ilościach przekraczających poziom naturalny. Przykładem takich powierzchni lub objętości
może być powierzchnia skóry, ciało człowieka i różne elementy otaczającego środowiska.
159. Wypadek radiacyjny
każde niezamierzone wydarzenie, które spowodowało przekroczenie dopuszczalnych dawek
promieniowania albo dopuszczalnego poziomu skażeń promieniotwórczych.
Jako wartość minimalną kwalifikującą wydarzenie jako wypadek radiacyjny przyjmuje się dawkę 50 mSv
(pomimo, że jest to wartość jeszcze, co najmniej, 20-krotnie mniejsza od dawki powodującej jakiekolwiek skutki
dla zdrowia).
METODA RT
strona 59
160. Awaria radiologiczna
= incydent radiacyjny
niezamierzone wydarzenie, zakłócające normalne warunki wykorzystywania źródła
promieniowania i mogące (ale nie koniecznie) doprowadzić do znacznego napromieniowania
osób, czyli ‹wypadku radiacyjnego›.
161. Teren kontrolowany
wyznaczony teren, na którym są prowadzone prace z promieniowaniem, objęty kontrolą
narażenia na promieniowanie jonizujące przebywających na nim osób, nadzorowany przez
osobę posiadającą odpowiednie uprawnienia.
162. Strefa ograniczonego czasu przebywania
obszar wewnątrz trenu kontrolowanego wyznaczony ze względu na zagrożenie
promieniowaniem.
163. Strefa awaryjna
obszar wokół miejsca zaistniałego ‹wypadku radiacyjnego› ze ‹źródłem promieniotwórczym›,
wyznaczony w miarę potrzeby ze względu na występujące tam zagrożenie promieniowaniem,
na którym obowiązują specjalne ograniczenia (wstępu, czasu przebywania, wywozu
materiałów itp.).
164. Technologiczna instrukcja pracy
zbiór wymagań przedstawiony w kolejnych punktach określających szczegółowo rodzaj i
sposób wykonywania poszczególnych czynności przy pracy z danym ‹źródłem
promieniotwórczym› oraz podających sposób postępowania awaryjnego.
165. Znak ostrzegawczy
ustalony międzynarodowo znak sygnalizujący zagrożenie ‹promieniowaniem jonizującym›
umieszczany na ‹źródłach promieniowania›, na pojemnikach i opakowaniach, w których
transportuje się izotopy, na granicach stref ochronnych i zamkniętych - nazywany popularnie
„koniczynką”. Standardowe kolory: czerwony (rzadziej czarny) znak na żółtym tle o ściśle
określonych proporcjach kształtu. Przyjęto, że tam gdzie to jest możliwe pozycja znaku
powinna przypominać literę „Y”.
METODA RT
strona 60
Rys. 19. Ogólna postać znaku ostrzegawczego przed promieniowaniem jonizującym (kolory:
czerwony symbol na żółtym tle).