Polityka państwa

"Im mniej polityki , tym więcej wolności"
Polityka państwa
 Polityka fiskalna (budżetowa) (łac. fiscus – skarb państwa, skarb cesarski w starożytnym
Rzymie)
 Polityka monetarna (pieniężna)
Polityka fiskalna (budżetowa) zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych
w celu realizacji zadań stojących przed państwem.
Budżet państwa:
1) zespół rachunków, zestawiających na okres jednego roku kalendarzowego wszystkie wpływy i
obciążenia państwa;
2) prezentacja programu działania rządu, w którym ogólne cele polityczne i społeczno-gospodarcze cele
zostały przedstawione jako finansowe zamierzenia;
3) zespół narzędzi i środków służących realizacji określonych zadań społeczno-gospodarczych państwa.
1
Deficyt budżetowy to nadwyżka wydatków państwa nad jego dochodami
Nadwyżka budżetowa mówi o tym o ile wpływy do budżetu są większe od wydatków państwa.
Deficyt budżetowy może być finansowany na 3 sposoby:
o Pożyczką krajową – przez emisję obligacji i bonów skarbowych;
o Pożyczką z zagranicy;
o Emisją pieniądza.
Ostatni sposób grozi inflacją, a dwa pierwsze powodują zadłużanie się państwa w kraju i za granicą. W taki
sposób powstaje dług publiczny.
2
ródlo: Money.pl na podstawie danych Ministerstwa Finansów , * - prognoza
3
Dług publiczny zobowiązania państwa wobec banków, obywateli i zagranicy, powstałe w wyniku
finansowania deficytu budżetowego drogą pożyczek
W przeszłości większość państw w dłuższych okresach miała w miarę zrównoważone budżety. Od czasów wielkiego
kryzysu w latach trzydziestych i polityki New Deal, polegającej na zwiększaniu zagregowanego popytu w
gospodarce za pomocą olbrzymiego programu robót publicznych, deficyt stał się jednym z elementów polityki
gospodarczej. W krótkim okresie umożliwia on stosunkowo łatwy przyrost dochodu narodowego, a koszty takiego
działania odłożone są (poprzez dług publiczny) na później.
Daje się przy tym zauważyć pewną tendencję, deficyt jest z reguły wyższy w krajach bardziej "opiekuńczych", z
dużym udziałem własności państwowej (np. Grecja), a niższy w krajach, w których gospodarka jest bardziej
liberalna (np. Wielka Brytania).1
Można również zaobserwować zależność, że im wyższy jest poziom gospodarczy, tym większa jest relacja dochodów
i wydatków publicznych do PKB, tzn. tym wyższa jest skala redystrybucji dochodów społeczeństwa przez władze.
Bogate społeczeństwa często godzą się na nadopiekuńczość państwa.
W miarę wzrostu gospodarczego kraju relacja dochodów i wydatków finansów publicznych do PKB rośnie do pewnej
granicy, na której ulega stabilizacji, ewentualnie nawet zmniejszeniu. Często jednak jeszcze wielokrotnie przekracza
kolejne nieprzekraczalne granice bezpieczeństwa.
Poziom tej granicy jest w dużym stopniu zależny od stopnia spełniania przez państwo funkcji opiekuńczych. Polska
należy do krajów o "nadmiarze" redystrybucji dochodów społeczeństwa w stosunku do poziomu gospodarczego
kraju.
1
www.nbportal.pl
4
5
Spłaty odsetek od długu publicznego zabierają co roku sporą część dochodów budżetu (w Polsce ponad
10%).
Obsługa długu, zarówno krajowego, jak i zagranicznego, jest znaczącą pozycją w budżecie, co pogłębia
trudności z jego zrównoważeniem.
Duży deficyt może doprowadzić do wyższego oprocentowania w bankach. Aby pokryć deficyt, rząd musi albo
pożyczyć pieniądze, których potrzebuje, albo je "wydrukować" .
Rząd pożycza z tych samych źródeł, z których pożyczają firmy: od ludności, banków, zagranicznych
pożyczkodawców itp.
Koszt pożyczek (w formie odsetek) podlega także prawom popytu i podaży, które kierują innymi cenami.
Ponieważ pożyczki rządu dodawane są do ogólnego zapotrzebowania na dostępne fundusze, więc powoduje
to wzrost popytu na kredyt, a tym samym zwiększenie jego oprocentowania.
6
Deficyt budżetowy a dostępność kredytu dla przedsiębiorstw.
Gdy państwo staje się znaczącym pożyczkobiorcą, to - oprócz wzrostu stóp procentowych - następuje
ograniczenie środków na kredyty dla przedsiębiorstw (tzw. efekt wypychania).
Powoduje to spadek możliwości inwestycyjnych gospodarki, co w długim okresie osłabia tempo
wzrostu dochodu.2
Różnica pomiędzy udzieleniem kredytu przedsiębiorstwu i udzieleniem kredytu państwu
(rządowi) jest zasadnicza. Kredyty dla przedsiębiorstw obarczone są sporym ryzykiem. Kredyty
zaciągnięte przez rząd ryzyka są niemalże pozbawione – jest znacznie mniejsza szansa, że zbankrutuje
państwo niż, że zbankrutuje przedsiębiorstwo.
Dlatego w przypadku gdy rząd dużo pożycza, banki przestają być zainteresowane udzielaniem ryzykownych
kredytów przedsiębiorstwom. Oznacza to dla polskiej gospodarki tyle co odcięcie kroplówki choremu.
2
na podstawie www.nbportal.pl
7
Skutki deficytu budżetowego:
skutki zależą od tego w jaki sposób deficyt jest finansowany, ale można wyróżnić kilka następstw
zapożyczania się przez państwo:
- brak zainteresowania udzielaniem kredytów przez banki
- wzrost podatków (konieczność zwiększenia wpływów do budżetu, ze względu na rosnące koszty obsługi
długu), jeśli działa krzywa Laffera skutki są wprost odwrotne.
- redystrybucja dochodów od ludzi biednych do bogatych (obligacje zwykle posiadają osoby mające
wolny kapitał, a za odsetki od obligacji płaci każdy).
- pojawia się presja inflacyjna
- ograniczenie dostępnego w przyszłości potencjału produkcyjnego (ograniczenie możliwości wzrostu
gospodarczego).
- redystrybucja dochodów między pokoleniami. Jeżeli pożyczone pieniądze idą na inwestycje, to
przynajmniej przyszłe pokolenie skorzysta z tych inwestycji, jeżeli na konsumpcję, to jest to życie na
koszt przyszłych pokoleń (pozdrowienia dla Edwarda Gierka).
8
W okresie gospodarki socjalistycznej deficyt finansowany był głównie z emisji pieniądza, a w latach
siedemdziesiątych i w mniejszym stopniu w osiemdziesiątych - pożyczkami z zagranicy.
Na koniec 2004 roku zadłużenie Skarbu Państwa wynosiło 402 mld zł (w tym
krajowe 291 mld i zagraniczne 111 mld)
dla porównania na koniec września 2001r. zadłużenie wynosiło 291 mld zł (w tym 153 mld
krajowe 138 mld zagraniczne)
(nasze dzieci dziękują Leszkowi Millerowi i jego kolegom)
Państwowy Dług Publiczny na koniec czerwca 2011 r. wyniósł 788 mld zł
(nasze wnuki dziękują Donaldowi Tuskowi i jego ekipie)
9
Trochę historii...3
Kredyty zaciągnięte w latach 70. w epoce Gierka będziemy spłacać do 2024 r.
Wartość kredytów, jakie na nasze konto zaciągnął towarzysz Gierek, jest dość trudna do oszacowania dlatego,
że w latach 80. kraj ogłosił niewypłacalność, zaprzestał spłaty zobowiązań i od długu narosły potężne odsetki.
W demokrację weszliśmy z przeszło 40-miliardowym garbem zadłużenia liczonym w dolarach. Warto przy tej
okazji wspomnieć Fundusz Obsługi Zadłużenia Zagranicznego - instytucję powołaną jeszcze za czasów PRL,
która miała zajmować się skupowaniem naszych długów na zagranicznych rynkach. Działalność FOZZ
zakończyła się gigantycznym skandalem finansowym i defraudacją setek milionów złotych. Proces przeciwko
szefom funduszu nie może się zakończyć od 14 lat, a niedługo większość zarzutów ulegnie przedawnieniu.
Potężne zadłużenie wyniesione z PRL-u udało nam się zredukować dzięki negocjacjom z wierzycielami
skupionymi w tzw. Klubie Paryskim - należą do niego kraje, które nam pożyczały pieniądze, i Klubie
Londyńskim, utworzonym przez banki komercyjne. Państwa-wierzyciele zgodziły się anulować połowę naszych
długów i rozłożyć na raty resztę. Oporniej szły negocjacje z instytucjami komercyjnymi, ale wreszcie strony
umówiły się, że zobowiązania - razem ok. 10 mld dolarów - zostaną zamienione na obligacje
Co roku na rachunek wierzycieli musimy odprowadzić określoną sumę pieniędzy.
W 2005 r. była to kwota 2 mld 625 mln dolarów. To nie wszystko, bo do tego trzeba jeszcze doliczyć koszty
związane z obsługą długu, czyli spłaty odsetek. Klub Paryski dostanie z tego tytułu 1 mld 346 mln zł, a od
obligacji Brady’ego zapłacimy 190 mln zł.
Łącznie w przyszłorocznym budżecie rząd przeznaczył na obsługę zadłużenia zagranicznego 6 mld zł (odsetki
od różnych papierów skarbowych sprzedanych na zagranicznych rynkach), czyli dwie trzecie sumy, jaką
zapisano na wsparcie szkolnictwa wyższego. Łącznie wydatki na spłaty odsetek i rat kapitałowych są niemal
równe sumie przewidzianej na obronę narodową i wymiar sprawiedliwości. Więc zanim postawimy pomnik I
3
opracowano na podstawie http://biznes.interia.pl/news?inf=567313
10
sekretarzowi i nazwiemy jego imieniem ulice warto nazwać po imieniu powody naszych problemów
budżetowych.
11
Zadłużenie sektora finansów publicznych w mld zł
Rok
1991
1992
1993
zadłużenie sektora
finansów publicznych
[mld zł]
65
99
138
procentowa
zmiana r/r
52%
39%
12
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
...
2017
152
167
186
221
237
273
280
302
352
408
431
466
506
527
597
669
748
...
930
10%
10%
11%
19%
7%
15%
3%
8%
17%
16%
6%
8%
9%
4%
13%
12%
12%
13
14
15
16
Istotne wskaźniki makroekonomiczne
1.
Jaki procent PKB stanowi dług publiczny:
Przykład
na koniec 2004 roku dług publiczny 444 mld zł, PKB 885 mld zł
444
100%  50,2%
udział długu w PKB =
885
2.
Jaki procent PKB stanowi deficyt budżetowy:
Przykład
w roku 2004 deficyt budżetowy 41,4 mld zł, PKB 885 mld zł
41,4
100%  4,7%
udział deficytu w PKB =
885
17
źródło: sprawozdanie z wykonania budżetu NIK, MF
3.
Jaki procent PKB stanowią wydatki budżetowe (198 mld zł dla 2004r.)
Istotne jest również jaki procent stanowią wydatki obligatoryjne, a jaki nieobligatoryjne
4.
Jaki procent PKB stanowią dochody budżetowe (156 mld zł dla 2004r.)
5. Jaki procent PKB stanowią dochody (357 mld zł) i wydatki (399 mld zł) sektora
Finansów Publicznych
18
19
W ustawie o finansach publicznych wprowadzono procedury
ostrożnościowe i sanacyjne, mające zapobiec przekroczeniu limitu
konstytucyjnego.4
Przewiduje ona trzy sytuacje:

gdy w danym roku, nazwijmy go x, dług publiczny wynosi
ponad 50%, ale nie więcej niż 55% PKB:
1) nakładane są ograniczenia na deficyt budżetowy państwa: jego
wielkość w stosunku do dochodów budżetu w roku x+2 nie może być
większa niż w roku x+1
2) restrykcje dotyczą też budżetów samorządowych: relacja deficytu
każdej jednostki w stosunku do jej dochodów w następnym roku nie
może być większa niż stosunek deficytu do wpływów w budżecie
państwa uchwalonym na ten sam rok.

gdy w roku x dług publiczny jest większy niż 55%, a
mniejszy od 60%:
1) Rada Ministrów musi przyjąć projekt ustawy budżetowej na rok x+2,
przyjmując jako górne ograniczenie deficytu jego poziom
zapewniający spadek relacji długu Skarbu Państwa powiększonego o
przewidywane wypłaty z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji do
PKB w stosunku do ogłoszonej relacji dla roku x.
2) maksymalny deficyt każdej jednostki samorządu terytorialnego
zostaje zmniejszony przez pomnożenie przez współczynnik R,
wyliczany w następujący sposób:
R = (0,6 - PDP/PKB) : 0,05
gdzie:
PKB to produkt krajowy brutto,
PDP - państwowy dług publiczny,
oznaczają wielkości ogłoszone za poprzedni rok budżetowy
4
na podstawie www.nbportal.pl
20
3) Rada Ministrów przedstawia program sanacyjny, mający zapewnić
spadek relacji państwowego długu publicznego powiększonego o
przewidywane wypłaty z długu poręczeń i gwarancji udzielonych
przez podmiot sektora finansów publicznych do PKB

gdy w roku x dług publiczny osiągnie poziom lub
przekroczy 60%:
1) projekt ustawy budżetowej na rok x+2 nie może zawierać deficytu
budżetowego, podobnie jak budżety uchwalone przez samorządy
terytorialne
2) podmioty sektora finansów publicznych nie mogą udzielać nowych
poręczeń i gwarancji
3) Rada Ministrów zobowiązana jest przedstawić Sejmowi program
sanacyjny, którego realizacja doprowadzi do obniżenia relacji długu
publicznego poniżej 60 procent PKB.
Ile kosztuje podatników obsługa długu publicznego
dług
obsługa długu krajowego
obsługa długu zagranicznego
razem
2009
2010
wzrost
24,5 mld zł
26,9 mld zł
9,90 %
6,2mld zł
8,2 mld zł
33,40 %
30,6 mld zł
35,1 mld zł
15 %
21
22
Realizacja budżetu
Niezwykle istotna jest obserwacja bieżącej realizacji
budżetu. Wszelkie odchylenia od przewidywanych w
Ustawie Budżetowej wydatków oraz wpływów powinny być
jak najszybciej wykryte.
Przykład: realizacja budżetu państwa w 2002r. (I-IX)
Dochody budżetu państwa w okresie trzech kwartałów 2002
wyniosły 103779,1 mln zł, a wydatki – 133534,5 mln zł.
23
Dług publiczny netto oblicza się odejmując od długu brutto płynne
aktywa finansowe znajdujące się w posiadaniu rządu: gotówka i depozyty,
rezerwy walutowe, udzielone pożyczki oraz udziały w przedsiębiorstwach
Economic Indicator Listing in Year 2010
Total Government Net Debt (% of GDP)
Greece
Macau
Japan
Grenada
Italy
Liberia
Antigua and Barbuda
Guinea
Dominica
Saint Vincent and the Grenadines
Belize
Belgium
Portugal
Seychelles
France
Major advanced economies (G7)
Hungary
Cape Verde
Israel
United Kingdom
Ireland
Iceland
United States
Euro Area
Advanced Economies
European Union
Egypt
Albania
Gambia
Guyana
Jordan
Germany
Switzerland
Fiji
Mauritius
Austria
Vietnam
Morocco
Spain
Bahamas
Value
142.024 %
125.082 %
117.466 %
114.618 %
99.561 %
95.116 %
93.332 %
88.702 %
85.507 %
82.235 %
81.651 %
81.539 %
79.096 %
76.179 %
74.551 %
74.431 %
73.37 %
73.167 %
73.157 %
69.423 %
69.385 %
67.564 %
64.824 %
64.355 %
64.099 %
60.833 %
60.576 %
59.731 %
57.386 %
55.251 %
55.094 %
53.818 %
53.223 %
52.062 %
50.52 %
49.814 %
49.779 %
49.175 %
48.752 %
47.092 %
24
Total Government Net Debt (% of GDP)
Kenya
Uruguay
Brazil
Panama
Costa Rica
Serbia
Montenegro
Ukraine
Ghana
Mexico
Malawi
Yemen
Nepal
Turkey
Ethiopia
Canada
Bahrain
South Africa
Lithuania
Latvia
Bosnia and Herzegovina
Moldova
Korea
Dominican Republic
Colombia
Netherlands
Macedonia
Mali
Belarus
Bolivia
Poland
World Average
Nigeria
Congo, Republic of
Syria
Solomon Islands
Namibia
Trinidad and Tobago
Qatar
Cameroon
Zambia
Swaziland
Equatorial Guinea
Australia
New Zealand
Niger
Value
45.466 %
41.17 %
40.159 %
39.985 %
39.381 %
39.235 %
38.617 %
38.393 %
38.334 %
38.121 %
37.557 %
36.566 %
35.505 %
34.999 %
32.545 %
32.219 %
32.046 %
31.798 %
31.356 %
30.705 %
29.913 %
29.812 %
29.554 %
28.989 %
28.479 %
27.476 %
24.016 %
22.735 %
22.447 %
21.552 %
21.438 %
18.32 %
18.292 %
17.41 %
16.577 %
16.086 %
15.699 %
14.864 %
14.652 %
12.861 %
10.335 %
8.417 %
7.543 %
5.529 %
4.596 %
2.558 %
25
Total Government Net Debt (% of GDP)
Algeria
Denmark
Lesotho
Hong Kong
Sierra Leone
Estonia
Bulgaria
Kazakhstan
Chile
Sweden
Saudi Arabia
Finland
United Arab Emirates
Libya
Norway
Value
1.179 %
0.893 %
0.046 %
0%
0%
-0.963 %
-4.19 %
-10.664 %
-11.534 %
-14.607 %
-49.844 %
-56.797 %
-76.176 %
-94.908 %
-156.44 %
26
Rodzaje polityki budżetowej:
a) pasywna - opiera się na założeniu, że określone elementy
dochodów i wydatków budżetowych cechuje tendencja do
automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej
(tzw. automatyczne stabilizatory);
Po stronie dochodów dotyczy to podatków uzależnionych od
poziomu aktywności gospodarczej (podatki progresywne od
dochodu, podatki pośrednie od sprzedaży), a po stronie
wydatków - transferów uzależnionych od sytuacji materialnej
jednostek (zasiłki z tytułu bezrobocia, pomoc społeczna, subsydia
dla rolnictwa); automatyczne stabilizatory powodują tendencje
do powstawania nadwyżki budżetowej w okresach ożywienia
gospodarczego i deficytu w okresie recesji; automatyczne
stabilizatory nie są jednak w stanie oddziaływać na strukturę
gospodarki i dostarczać bodźców do zmiany sytuacji w
gospodarce;
b) aktywna (dyskrecjonalna) - wymaga od państwa
dostosowywania wyznaczników polityki fiskalnej do zmian w cyklu
gospodarczym poprzez:

zmiany stawek i struktury podatków,

zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne;
Aktywna polityka budżetowa jest często brutalną ingerencją
państwa w system rynkowy i jej skutki mogą być opłakane.
27
Funkcje polityki budżetowej:
a) alokacyjna – wpływanie na podział czynników wytwórczych
między sektor prywatny i publiczny oraz ich dalsza alokacja
wewnątrz tych sektorów;
Alokacja realizowana jest:
 pośrednio: przez korygowanie cen, dotacji i
podatków
 bezpośrednio: przez przekazanie funduszy na
konkretne zadania
Zadania alokacyjne polityki fiskalnej polegają na:
a. kształtowaniu podziału czynników wytwórczych i dóbr
materialnych między sektor publiczny i sektor prywatny,
b. kształtowaniu podziału czynników wytwórczych w ramach
sektora publicznego,
c. oddziaływaniu na alokację zasobów w ramach sektora
prywatnego.
b) redystrybucyjna - oddziaływanie państwa na ostateczny
podział dochodów indywidualnych poprzez:



bezpośrednią redystrybucję dochodów pieniężnych (podatki i
transfery socjalne);
bezpłatne (lub płatne częściowo) zaspokajanie określonych
potrzeb w ramach usług społecznych (oświata, służba
zdrowia);
oddziaływanie na warunki, w jakich kształtuje się pierwotna
dystrybucja dochodów (np. szkolenia zawodowe);
c) stabilizacyjna - wykorzystanie budżetu do osiągnięcia
makroekonomicznych celów gospodarczych (wysokiego
28
zatrudnienia, niskiej inflacji, zrównoważonego tempa wzrostu
gospodarczego, stabilności bilansu płatniczego).
Polityka stabilizacyjna powinna przeciwdziałać powstawaniu
gwałtownych wahań rozwoju gospodarki (zwłaszcza recesji)
wynikających z cyklów koniunkturalnych.
Polityka państwa została znacznie rozszerzona w XX wieku.
Wzrost uprawnień rządu tłumaczy się koniecznością
likwidacji niedostatków rynku takich jak nierówność
społeczna (problem bogatych i biednych), zanieczyszczenie
środowiska itp.
Realizacja szczytnych celów często jednak zostaje
zakłócona.
Wady działania rządu:
- wady systemu przedstawicielskiego. Zasadą rządów
demokratycznych jest: jeden wyborca to jeden głos. W
praktyce wybory wygrywa ten, kto ma pieniądze. Ponieważ w
polityce liczą się pieniądze, często wprowadzane są programy,
które przeciętnie przynoszą wiele małej grupie, a nieznacznie –
obciążają grupę o dużej liczebności. Z czasem liczba
programów rośnie i suma nieznacznych obciążeń jest trudna
do udźwignięcia.
- biurokracja. Mało kto potrafi oprzeć się pokusie rozszerzania
zakresu swej władzy. Rząd niejednokrotnie stara się robić za
dużo powołując tysiące agencji, programów itp.
Prawo Parkinsona mówi, że liczba urzędników co jakiś czas się
podwaja. Są tego dwie przyczyny, a mianowicie:
1) urzędnik pragnie mnożyć podwładnych, a nie rywali,
2) urzędnicy przysparzają sobie nawzajem pracy, jedni drugim.
29
- krótki horyzont czasowy – polityk chce wygrać następne
wybory, więc podejmuje decyzje, które sprawią, że wyborcy będą
zadowoleni przed następnymi wyborami, w dłuższym okresie jak
mawiał Keynes wszyscy będziemy martwi.
30
Krzywa Laffera:
Dopóki wzrost stopy podatkowej wiąże się ze wzrostem produktu
społecznego (państwo ma więcej pieniędzy na zapewnienie
odpowiednich
warunków
do
gospodarowania),
przychody
budżetowe rosną proporcjonalnie do obciążeń podatkowych. Po
przekroczeniu przez stopę podatkową pewnego poziomu,
(odpowiadającego maksymalnej wielkości wydatków państwa na
poprawę warunków gospodarowania), przychody budżetowe będą
maleć.
Wniosek:
zbyt wysokie podatki powodują zmniejszenie wpływów do
budżetu
31
Źródła:
https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C5%82ug_publiczny#/media/File:Pl-public-debt.svg
32