Prof. dr hab. Cezary Suszyński TEORIA
advertisement
AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ NAUKA O PRZEDSIĘBIORSTWIE TEMAT: Istota funkcjonowania przedsiębiorstwa dr inż. Andrzej KIJ 1 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ TEMATYKA WYKŁADU Przedsiębiorstwo jako przedmiot naukowego poznania Podstawy wykształcenia się nauki o przedsiębiorstwie na gruncie ekonomii Przedsiębiorstwo a ewolucja nauk o zarządzaniu Współczesne koncepcje przedsiębiorstwie Tendencje i perspektywy rozwoju nauki o przedsiębiorstwie zarządzania zmianami w 2 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ PODSTAWY DEFINIOWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA Interdyscyplinarny charakter badanego obiektu Przedsiębiorstwo to ZŁOŻONY UKŁAD, na którego funkcjonowanie wpływają różne rodzajowo czynniki NAUKOWE POZNANIE PRZEDSIĘBIORSTWA - wymaga jego zbadania z różnych punktów widzenia uznanych za istotne Niezbędne jest zatem konstruowanie stosownych MODELI PRZEDSIĘBIORSTWA - właściwych danej płaszczyźnie analizy Poszczególne modele przedsiębiorstwa funkcjonują na gruncie różnych DYSCYPLIN NAUKOWYCH 8 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA Modele przedsiębiorstwa (I) 1. MODEL EKONOMICZNY (Teoria ekonomii) przedsiębiorstwo to byt ekonomiczny opisywany w kategoriach efektywności użycia zasobów - różnicy między efektami i nakładami różnice w podejściu do przedsiębiorstwa na gruncie poszczególnych kierunków i prądów w ekonomii - ekonomia klasyczna, ujęcie szumpeterowskie, (neo)instytucjonalne i in. 2. MODEL FINANSOWY(Analiza finansowa przedsiębiorstwa) przedsiębiorstwo to system zasobów przekształcanych w strumienie finansowe kapitał przedsiębiorstwa traktowany jest jako wartość, a nie jako zestaw materialnych czynników produkcji cel firmy - maksymalizacja jej wartości w dłuższym okresie czasu o określonej wartości, 9 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA Modele przedsiębiorstwa (II) 3. MODEL PRODUKCYJNY -Technologiczny (Nauki techniczne) przedsiębiorstwo to układ techniczny przetwarzający energię i materię w produkt o założonych parametrach użytkowych przedsiębiorstwo nie wytwarza wartości dodanej lecz musi najpierw wyprodukować dobra lub usługi 4. MODEL ORGANIZACYJNY (Organizacja i zarządzanie) przedsiębiorstwo to jednostka zorganizowana - szczególny przypadek instytucji podlegającej zasadom racjonalnej organizacji występują PROCESY DECYZYJNE - kluczowa przesłanka uznania modelu organizacyjnego za wiodący w formułowaniu interdyscyplinarnych podstaw nauki o przedsiębiorstwie 10 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA Modele przedsiębiorstwa (III) 5. MODEL CYBERNETYCZNY (Cybernetyka, logistyka) przedsiębiorstwo to układ złożony, podobny do żywego organizmu, kierujący się kryterium najdłuższego zachowania przy życiu traktowane jako system względnie odosobniony w otoczeniu, posiadający szereg wewnętrznych, oddziaływujących na siebie podsystemów 6. MODEL SOCJOPSYCHOLOGICZNY - Behawioralny (Socjologia, psychologia) przedsiębiorstwo to system społeczny - jednostki, grupy, ich zachowania, motywacje, wzajemne relacje itp. głównym aktywem przedsiębiorstwa są LUDZIE 11 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA Modele przedsiębiorstwa (IV) 7. MODEL PRAWNY (Prawo cywilne, prawo handlowe) przedsiębiorstwo to szczególny podmiot praw i obowiązków forma i ustrój przedsiębiorstwa są zawsze określone w danym systemie prawnym 8. MODEL (ASPEKT) ETYCZNY (Etyka biznesu, socjologia kultury) analiza zachowań w przedsiębiorstwie pod kątem obowiązujących w społeczeństwie norm moralnych i wzorców akceptowanych zachowań 12 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ ATRYBUTY WSPÓŁCZESNEGO PRZEDSIĘBIORSTWA (I) Atrybuty przedsiębiorstwa to jego stałe specyficzne cechy odróżniające przedsiębiorstwo od innych jednostek 1. Przedsiębiorstwo jest powołane do prowadzenia działalności w sposób trwały (przez dłuższy czas) 2. Służy otoczeniu - dynamiczny, otwarty system, nastawiony na uczenie się 3. Wymienia produkty z otoczeniem w drodze transakcji kupna –sprzedaży 4. Posiada pochodzące od właściciela(i) zasoby kapitałowe (dobra materialne oraz wartości niematerialne i prawne), a także nazwę i reputację firmy (goodwill) 14 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ ATRYBUTY WSPÓŁCZESNEGO PRZEDSIĘBIORSTWA (II) 5. Posiada samodzielność decyzyjną (zasada autonomii przedsiębiorstwa), prowadząc działalność w ramach obowiązujących norm prawnych 6. Koszty i podatki pokrywa uzyskiwanymi przychodami (zasada równowagi finansowej, samofinansowanie), wykazując stan majątkowy i wyniki finansowe w stosownych dokumentach (bilans, rachunek zysków i strat) 7. Dąży do uzyskania ze swej działalności określonych korzyści maksymalizacji dochodowości zaangażowanego kapitału 8. Prowadzi działalność na swoje ryzyko - liczy się z możliwością strat 15 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ ELEMENTY TYPOLOGII PRZEDSIĘBIORSTW Podstawy wyodrębnienia (I) Szeroki zestaw szczegółowych kryteriów klasyfikacji przedsiębiorstw – wielkość, zakres, przedmiot, rodzaj działalności, lokalizacja itp. Formy prowadzenia działalności gospodarczej wynikają przede wszystkim z obowiązującego systemu prawnego Formy te są swoistymi wzorcami określającymi w szczególności prawno-organizacyjnymi - wymagania założycielskie - strukturę władzy - odpowiedzialność w przedsiębiorstwie Wyższy stopień zróżnicowania form prawno-organizacyjnych (indywidualizacji rozwiązań) świadczy o elastyczności systemu i jego zorientowaniu na rozwój przedsiębiorstw W formach prawno-organizacyjnych odzwierciedla szczególności WŁASNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTWA się w 16 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ ZARZĄDZANIE JAKO PROCES DECYZYJNY Zestaw działań skierowanych na zasoby i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji (przedsiębiorstwa) w sposób sprawny i skuteczny NAKŁADY z otoczenia zasoby ludzkie zasoby finansowe zasoby fizyczne zasoby informacyjne PLANOWANIE ORGANIZOWANIE CELE osiągnięte sprawnie skutecznie KONTROLOWANIE PRZEWODZENIE (kierowanie ludźmi) 26 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ PODSTAWY PODMIOTOWOŚCI WSPÓŁCZESNEGO PRZEDSIĘBIORSTWA W PROCESIE ZARZĄDZANIA WYODRĘBNIENIE EKONOMICZNE ◦ ◦ ◦ ◦ wyodrębnienie własnościowe wyodrębnienie przedmiotowe i przestrzenne wyodrębnienie rynkowe wyodrębnienie finansowe WYODRĘBNIENIE TECHNICZNO-ORGANIZACYJNE WYODRĘBNIENIE SOCJOLOGICZNE (aspekt społeczny) WYODRĘBNIENIE PRAWNE ◦ aspekt rynkowy ◦ aspekt organizacyjny 27 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ WIELKOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTWA CYKL ŻYCIA PRZEDSIĘBIORSTWA (II) Wzrost i rozwój a wielkość przedsiębiorstwa Duże Nadanie kierunku, odrodzenie Rozwój pracy zespołowej Dodanie wewnętrznych systemów Kontynuacja dojrzałości Potrzeba rewitalizacji Schyłek Potrzeba walki z biurokracją Wytyczenie kierunku Kreatywność Potrzeba delegacji uprawnień i kontroli Potrzeba przywództwa Małe Etap Etap przedsiębiorcy wspólnoty Etap formalizacji Etap przekształcenia ETAP ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTWA 29 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ PRODUKCJA-definicja Jest to użytkowanie różnego rodzaju surowców, materiałów, wyposażenia technicznego oraz usług dla wytwarzania produktów zaspakajających potrzeby i wymagania nabywców. [1] Koncepcja produkcji (w orientacji przedsiębiorstwa na rynek) jest jedną z najstarszych. Według tej koncepcji konsumenci będą faworyzować te produkty, które są szeroko dostępne i mają niską cenę. Kierownicy organizacji zorientowanych na produkcję, koncentrują się na osiągnięciu wysokiej wydajności produkcji i szerokiej dystrybucji. [2] [1] Tadeusz Sztucki, Encyklopedia marketingu, Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 1998 [2] Philip Kotler, Marketing, Warszawa, 1994 AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ PRODUKCJA- filozofia IN PUT PROCESY OUT PUT PRODUKCJI PROCESY ZASILANIA PROCESY DYSTRYBUCJI PRODUKCJA- filozofia, procesy PROCES zestaw wzajemnie powiązanych lub wzajemnie oddziałujących działań, które przekształcają wejście w wyjście WEJŚCIE proces WYJŚCIE działanie - operacja, podproces, transformacja; wejście - stan początkowy, przedmiot transformacji; wyjście - stan końcowy, skutek transformacji. AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ Produkcja – procesy (logistyczne) Pojęcie procesu nie jest jednoznaczne. Inne znaczenia ma dla przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych PROCES to sekwencja lub częściowo uporządkowany zbiór powiązanych ze sobą działań zintegrowanych przez: • czas, • koszty, • łączną ocenę wykonania i realizowanych, aby osiągnąć określony cel organizacji. Cechą wspólną różnych interpretacji jest następstwo pewnych zdarzeń i do niego się odwołujemy przy formułowaniu definicji procesu – procesu biznesowego Popyt rynkowy – agregacja krzywych popytu P p2 p1 D1 q1 D2 q2 Q Popyt rynkowy – agregacja krzywych popytu P p2 p1 D1 +D2 D1 q1 D2 q2 q1+q2 Q Agregacja krzywych popytu: przykład Mamy dwie liniowe krzywe popytu: q1(p) = 10-5p q2(p) = 25-5p Zagregowana krzywa popytu wynosi: 25-5p dla p(2; 5> Q= 35-10p dla p<0; 2> Podaż rynkowa – agregacja krzywych podaży P S1 S2 p1 p2 Q Podaż rynkowa – agregacja krzywych podaży S1 P S2 S1 + S2 p1 p2 S2(p1) Q Równowaga rynkowa P Równowaga: D(p*)=S(p*) S(p) W równowadze ilość którą konsumenci chcą kupić po danej cenie jest równa ilości, którą producenci chcą, po danej cenie, dostarczyć. p* D(p) q* Q Odwrócone krzywe popytu i podaży P Równowaga: D 1 (q) S 1 (q) p* S 1 (q) Chociaż na rynku konkurencyjnym cena rynkowa jest niezależna od działań każdego pojedynczego podmiotu, to działania wszystkich podmiotów razem określają cenę rynkową. D 1 (q) q* Q Przykład algebraiczny (1) Przyjmijmy liniowe krzywe popytu i podaży: D(p) = a – bp S(p) = c + dp Jakie są optymalne p* i q*? Przyrównujemy: D(p) = a – bp = c + dp = S(p) Otrzymujemy: p* ac d b Ilość w stanie równowagi: q* D( p*) a bp* ad bc bd Przykład algebraiczny (2) Cenę i ilość równowagi możemy także znaleźć wykorzystując funkcje odwrotne do funkcji popytu i podaży. aq D (q ) PD (q ) b qc S 1 (q ) PS (q ) d 1 Przyrównujemy: PD (q ) aq qc PS (q ) b d Otrzymujemy: q* ad bc bd p* ac d b Cena powyżej ceny równowagi: nadwyżka podaży P S p0 > p* Nadwyżka p0 p* D qD q* qS Cena poniżej ceny równowagi: nadwyżka popytu P p2 < p* p* p2 D Niedobór qS q* qD Wzrost podaży D Wzrost ilości w równowadze S P* p2 q* q2 q1 S’ Spadek ceny równowagi Wzrost popytu D Wzrost ilości w równowadze D’ S p2 p* q* q2 q1 Wzrost ceny równowagi Wzrost popytu i podaży Wzrost ilości w równowadze D D’ S S’ S’’ p1 p* p2 q* q1 q2 Kierunek zmian ceny równowagi nie jest jednoznaczny Przypadki szczególne Gdy krzywa podaży jest sztywna (niezależna od ceny): podaż doskonale nieelastyczna. Gdy krzywa podaży jest wyjątkowo wrażliwa na cenę (konkurencja doskonała w długim okresie): podaż doskonale elastyczna. Przypadek szczególny nr 1: sztywna podaż D S p* q*=c W równowadze Ilość jest określona przez podaż a cena przez popyt Przypadek szczególny nr 1: wzrost popytu D D’ S p1 p0 q*=c Przypadek szczególny nr 1: wzrost podaży S’ S D p0 p1 q0 q1 Przypadek szczególny nr 2: podaż doskonale elastyczna W równowadze ilość jest określona przez popyt a cena przez podaż. D S p* q* Przypadek szczególny nr 2: wzrost popytu D D’ S p* q0 q1 Przypadek szczególny nr 2: wzrost podaży D S p0 S’ p1 q0 q1 Nadwyżka producentów i konsumentów W sytuacji gdy nie ma dyskryminacji, wszyscy konsumenci płacą jednakową cenę: p*, i jednocześnie wszyscy producenci otrzymują za swoje towary tą samą cenę: p*. Nadwyżka konsumenta wskazuje na korzyść z konsumowania n jednostek dobra minus wydatki na to dobro. Jest to różnica pomiędzy maksymalną ceną jaką konsument jest skłonny zapłacić za daną jednostkę dobra a ceną faktyczną, tzn. zapłaconą. Analogicznie, nadwyżka producenta jest różnicą pomiędzy minimalną sumą, za jaką producent jest skłonny sprzedać n jednostek a sumą faktyczną. Nadwyżka konsumenta i producenta: doskonała konkurencja P Suma nadwyżek konsumenta wyraża nadwyżkę konsumentów. S Nadwyżka konsumentów P* Suma nadwyżek producenta wyraża nadwyżkę producentów. D Nadwyżka producentów Q* Q Przedsiębiorstwo jest podstawowym podmiotem gospodarki rynkowej. Kreuje ono zarówno podaż jak i popyt (na czynniki produkcji, materiały maszyny, pracę). Własność prywatna - konkretne osoby rozporządzają przedsiębiorstwami decydując o ich działaniu, mogąc je sprzedać, ponosząc odpowiedzialność za efekty pracy. Własność kolektywna - oznacza przekazanie praw do dysponowania przedsiębiorstwem grupie osób gospodarujących wspólnie. W przypadku przedsiębiorstw państwowych grupą tą jest całe społeczeństwo, a reprezentantem administracja państwowa 78 Cele działalności przedsiębiorstwa Z ekonomicznego punktu widzenia celem działalności przedsiębiorstw jest maksymalizacja zysku. Zysk jest to różnica utargu całkowitego i kosztu całkowitego. Utarg całkowity jest to wartość dóbr sprzedanych przez przedsiębiorstwo w pewnym okresie. Koszt całkowity jest to suma wartości czynników produkcji zużytych w analizowanym okresie. Dywidenda - część zysku netto (po opodatkowaniu podatkiem dochodowym) spółki kapitałowej przeznaczona do podziału pomiędzy akcjonariuszy lub udziałowców. W ustalaniu wielkości zysku wygospodarowanego w pewnym okresie pomagają dokumenty finansowe przedsiębiorstwa, z których najważniejsze to rachunek wyników (ang. net income statement) i bilans (ang. balance 79 sheet). Krzywa możliwości produkcyjnych Zbiór kombinacji różnych wielkości produkcji dwóch dóbr, przy których przedsiębiorstwo lub kraj w pełni wykorzystuje posiadane zasoby Krzywa możliwości produkcyjnych Dobro y A B Dobro x Czynniki przesuwające krzywą możliwości produkcyjnych - - - Zmiana wielkości zasobów Technologia Specjalizacja pracy Efekty skali Handel (wymiana zasobów) Kształty krzywej dochodowości 1. 2. y A y B A B x Ilość jednego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby zwiększyć produkcje drugiego dobra rośnie wraz ze wzrostem produkcji x Ilość jednego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby zwiększyć produkcje drugiego dobra jest stała wraz ze wzrostem produkcji Utargi Utarg całkowity (ang. total revenue TR) jest to iloczyn liczby sprzedanych jednostek dobra, Q, i ceny, P (TR=P*Q). Popyt i utarg całkowity przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego 84 Popyt i utarg całkowity przedsiębiorstwa na rynku konkurencji niedoskonałej Jeśli warunkiem zwiększenia sprzedaży jest obniżenie ceny, rynek jest rynkiem konkurencji niedoskonałej. Od pewnej wielkości sprzedaży dalsze obniżanie ceny powoduje zmniejszenie utargu (rys. b). 85 Koszty i funkcja produkcji Koszt całkowity (ang. Total Cost-TC) jest to wartość zużytych czynników produkcji. O poziomie kosztu całkowitego decyduje metoda produkcji i ceny czynników. Metodę produkcji danej ilości dobra będziemy nazywali technicznie nieefektywną, jeśli wymaga ona zużycia większej ilości przynajmniej jednego czynnika produkcji i nie mniejszej ilości każdego innego czynnika, niż inne metody. Funkcja produkcji przyporządkowuje technicznie efektywne metody wytwarzania poszczególnym wielkościom produkcji. 86 Przykład funkcji produkcji NK – nakład kapitału NP – nakład pracy KK- koszt kapitału KP – Koszt pracy TC – Koszt całkowity Na przykład, dla drugiej metody wytworzenia 15 jednostek dobra stosunek liczby zużytych jednostek kapitału i pracy wynosi 2:6 = 1/3, a dla metody pierwszej 4:4 = 1. Oznacza to, że metoda pierwsza jest trzy razy bardziej kapitałochłonna od drugiej 87 Koszt całkowity produkcji Punkty A, B, C odpowiadają ekonomicznie efektywnym metodom produkcji kolejno: 15,16 i 30 jednostek dobra. 88 Znając koszt całkowity produkcji różnych ilości produktu, możemy ustalić koszt krańcowy i koszt przeciętny odpowiadający kolejnym jednostkom produkcji. Koszt krańcowy (ang. marginal cost - MC) jest to zmiana kosztu całkowitego, TC, spowodowana zwiększeniem się produkcji o jednostkę. Koszt przeciętny (ang. average cost - AC) jest to część kosztu całkowitego, TC, przypadająca na jednostkę produktu. 89 Koszty stałe i zmienne w krótkim okresie Koszty stale się nie zmieniają, niezależnie od wielkości produkcji. Koszty zmienne są tym większe, im przedsiębiorstwo więcej wytwarza. Koszty stałe plus koszty zmienne równają się kosztom całkowitym (FC+VC=TC) FC – ang. fixed costs VC – ang. variable costs 90 Prawo malejących przychodów W krótkim okresie prawo malejących przychodów powoduje, że w miarę zwiększania nakładów zmiennego czynnika produkcji od pewnego momentu wielkość produkcji rośnie coraz wolniej. 91
