Etyka 3 2016 - Politechnika Śląska
advertisement
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY Nr ROZWÓJ 03 cz y ir p m -e o n cz ty re o te ia d u In te rd y sc y pli n a rn e st Implementacja koncepcji społecznej odpowiedzialności w organizacjach i gospodarce ne Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne Nr 3 Implementacja koncepcji społecznej odpowiedzialności w organizacjach i gospodarce pod redakcją naukową Izabeli Jonek-Kowalskiej Zabrze 2016 ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne Nr 3 Implementacja koncepcji społecznej odpowiedzialności w organizacjach i gospodarce Redakcja naukowa numeru 3: Izabela Jonek-Kowalska RADA NAUKOWA: MinRat Prof. DDr. Heinrich Badura (Bundesministerium für Wissenschaft, Wiedeń, Austria) Prof. Dr Gerhard Banse (Berlin Center for Technology & Culture, Niemcy) Dr hab. Małgorzata Baron-Wiaterek, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach) Dr hab. Wiesława Caputa, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach) Dr hab. Agata Chudzicka-Czupała, prof. SWPS (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny) Dr hab. Tomasz Czakon, prof. UŚ (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Dr hab. Janina Filek, prof. UEK (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie) Prof. PhDr. Daniela Fobelová, PhD. (Uniwerystet Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy, Słowacja) Prof. PhDr. Pavel Fobel, PhD. (Uniwerystet Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy, Słowacja) Prof. dr hab. inż. Wojciech Gasparski (Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie) Dr hab. Izabela Jonek-Kowalska, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach) Prof. dr hab. inż. Andrzej Karbownik (Politechnika Śląska w Gliwicach) Prof. dr hab. Aleksander Kholod (Państwowy Uniwersytet Kultury i Sztuki w Kijowie, Ukraina) Prof. dr hab. Andrzej Kiepas (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Dr hab. Aleksandra Kuzior, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach) Prof. dr hab. Anna Lewicka-Strzałecka (Polska Akademia Nauk) Dr hab. Mariusz Ligarski, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach) Prof. dr hab. Alla Lobanova (Państwowy Uniwersytet w Krzywym Rogu, Ukraina) Dr hab. Anna Michna, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach) Prof. dr hab. Zofia Ratajczak (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Prof. Dr. Meir Russ (Austin E. Cofrin School of Business at University of Wisconsin-Green Bay, USA) Dr hab. Danuta Szwajca (Politechnika Śląska w Gliwicach) Dr hab. Danuta Ślęczek-Czakon, prof. UŚ (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Dr hab. Radosław Wolniak, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach) Dr hab. Mariusz Wojewoda (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Dr hab. Mariusz Zieliński, prof. PO (Politechnika Opolska) Kolegium redakcyjne: Dr hab. Aleksandra Kuzior, prof. Pol. Śl. (redaktor naczelna) Dr Anna Piekacz (sekretarz redakcji) Dr hab. Izabela Jonek-Kowalska, prof. Pol. Śl. Dr inż. Anna Kochmańska Dr hab. Radosław Wolniak, prof. Pol. Śl. Dr hab. Mariusz Zieliński, prof. PO © Copyright by Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju, 2016 Opracowanie graficzne, redakcja językowa, skład, projekt okładki: REMAR, www.remar-sosnowiec.pl ISSN 2451-456X ISBN 978-83-61975-42-7 Wydawca: Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju 41-800 Zabrze, ul. Roosevelta 26-28 www.polsl.pl/organizacje/scebizr/strony/Witamy.aspx Spis treści: Wstęp......................................................................................................................................................7 Konrad Cholewa Psychopaci w firmie: etyczne rozważania wokół zatrudniania osób z deficytami emocjonalnymi............................................................................................................. 9 Anna Doś Bonusy w sektorze bankowym – instytucjonalizacja wyzysku?............................................... 19 Damian Grabowski, Agata Chudzicka-Czupała Co to znaczy być etycznym w pracy? Przegląd koncepcji etyki pracy....................................31 Katarzyna Łyp Rola świadczeniodawcy w realizacji założeń społecznej odpowiedzialności sektora ochrony zdrowia.................................................................................................................. 43 Krzysztof Michalski Etyka w przedsiębiorstwie. Od pozorowania społecznej odpowiedzialności do rzeczywistego zaangażowania społecznego firmy............................................................... 57 Michał Kapias, Grzegorz Polok Wymiar etyczny społecznej odpowiedzialności biznesu w perspektywie przeprowadzonych badań............................................................................................................... 75 Krzysztof Prendecki, Krzysztof Rejman Społeczna odpowiedzialność biznesu – doświadczenia z województwa podkarpackiego................................................................................................................................. 89 Adrian Pyszka Rozwój innowacyjnych przedsięwzięć w ramach ekonomii współdzielenia a wyzwania w obszarze zarządzania ich odpowiedzialnością................................................ 105 Sylwia Jarosławska-Sobór Rola społecznej odpowiedzialności w budowaniu relacji między nauką a biznesem.........121 Robert Sroka Etyka transparentności w biznesie – od wymieszania do odróżniania. Nowe wyzwania raportowania na rynku kapitałowym............................................................. 135 3 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Ewa Stawiarska Polityka rozwoju zrównoważonego transportu i konieczne działania marketingowe na rynku usług transportowych.................................................................................................... 149 Danuta szwajca Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa w kontekście redukcji ryzyka reputacyjnego.................................................................................................................................. 163 DODATEK SPECJALNY: Paulina Kuzior Międzynarodowy Kongres Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju w Rybniku.............175 4 Contents: Introduction...........................................................................................................................................7 Konrad Cholewa Psychopaths in the company - ethical deliberations around employing persons with emotional shortages.................................................................................................................. 9 Anna Doś Bankers bonuses – institutionalisation of sweating?.................................................................. 19 Damian Grabowski, Agata Chudzicka-Czupała What does it mean to be ethical at work? Review of work ethics concepts...........................31 Katarzyna Łyp The role of healthcare providers in implementing the social responsibility of health system................................................................................................................................. 43 Krzysztof Michalski Ethics in enterprise. From shamming of corporate social responsibility to realy social commitment............................................................................................................. 57 Michał Kapias, Grzegorz Polok Ethical dimension of corporate social responsibility in the research perspective................ 75 Krzysztof Prendecki, Krzysztof Rejman Corporate social responsibility - of experiencing from the podkarpackie volvodeship...... 89 Adrian Pyszka Development of innovative sharing economy businesses and responsibility management challenges................................................................................................................ 105 Sylwia Jarosławska-Sobór The role of the social responsibility in builiding relations between science and business......................................................................................................................................121 Robert Sroka Ethics of transparency in business - from mixing to distinguish. New challenges of reporting on the financial market.............................................................. 135 5 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Ewa Stawiarska Policy development of sustainable transport and the necessary marketing activities in the market of transport services............................................................................................... 149 Danuta szwajca Social responsibility of the company in the context of reputational risk reduction........... 163 SPECIAL SUPPLEMENT: Paulina Kuzior International Congress of Business Ethics and Sustainable Development in Rybnik..........175 6 Wstęp Introduction Wstęp Koncepcja społecznej odpowiedzialności stanowi praktyczny wymiar idei zrównoważonego rozwoju, w której postuluje się holistyczne spojrzenie na działalność organizacji i współrealizację celów bez ich wyraźnej priorytetyzacji. W praktyce odejście od ekonomizacji działalności organizacji wymaga jednak ogromnego wysiłku i zaangażowania oraz właściwego zaplanowania i zorganizowania implementacji Corporate Social Responsibility (CSR), co jest zadaniem złożonym i trudnym. Mając na uwadze wyzwania stojące w tym zakresie przed organizacjami i gospodarkami, niniejszy numer zatytułowano „Implementacja koncepcji społecznej odpowiedzialności w organizacjach i gospodarce. Zagadnienia teoretyczne i wyniki badań”. Autorzy zebranych w tym obszarze artykułów prezentują zagadnienia związane z teoretycznymi podstawami wykorzystania społecznej odpowiedzialności w praktyce eksponując społeczne i etyczne korzenie tej koncepcji, akcentując jednocześnie potrzebę rzeczywistego i pełnego implementowania CSR oraz odejście od wizerunkowego pozorowania działań w tym zakresie. Fundamentalne rozważania na temat społecznej odpowiedzialności wzbogacają publikacje o charakterze badawczym, w których Autorzy diagnozują stan wdrażania CSR oraz formułują praktyczne wskazówki ukierunkowane na doskonalenie wszelkich działań implementacyjnych i maksymalizację ich skuteczności. Problematyka podejmowana w opublikowanych artykułach odnosi się do poszczególnych elementów systemu gospodarczego, przez co Czytelnik ma możliwość zaznajomienia się z zasadami i wyzwaniami stojącymi nie tylko przed przedsiębiorstwami, ale także przed sektorem publicznym, ochrony zdrowia czy finansowym. Cześć Autorów koncentruje się również na procesowych aspektach wdrażania społecznej odpowiedzialności, prezentując CSR w kontekście rozwoju innowacji, redukcji ryzyka reputacyjnego, działań marketingowych oraz budowania relacji między nauką a biznesem. W związku 7 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój z powyższym artykuły zamieszczone w niniejszym numerze wzajemnie się uzupełniają, tworząc niezwykle interesujące i komplementarne studium na temat wieloaspektowych dokonań i doświadczeń we wdrażaniu koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu. Oddając w Państwa ręce trzeci numer „Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju”, polecam lekturę zawartych w nim treści oraz wykorzystanie zaprezentowanych wniosków w teorii i praktyce zarządzania organizacjami. Izabela Jonek-Kowalska 8 Konrad Cholewa1 Psychopaci w firmie: etyczne rozważania wokół zatrudniania osób z deficytami emocjonalnymi Streszczenie W dzisiejszych czasach, gdy z dnia na dzień zmienia się sytuacja gospodarcza i biznesowa na całym świecie, firmy zmuszone są sięgać po niecodzienne środki – ludzi, którzy wśród ciągłych zmian i chaosu czują się „jak ryba w wodzie”. Są nimi psychopaci. Mimo opinii wiążącej się głównie z przestępczością i brutalnymi zbrodniami mogą oni nie łamać prawa i zgodnie z normami społecznymi działać dla dobra naszej firmy. O takich osobach mówimy, że są subklinicznymi psychopatami. Jak jednak ma się zatrudnianie tego typu pracowników do nurtu wdrażania etyki biznesu w codzienne funkcjonowanie firmy? Czy opcje te wzajemnie się wykluczają, czy też można pogodzić je i mieć z tego korzyść? Słowa kluczowe: psychopaci, subkliniczni, zatrudnienie 1 Psychopaths in the company - ethical deliberations around employing persons with emotional shortages Abstract Nowadays, when day by day the global economical and business situation is changing, companies are forced to reach for unusual kind of people which amongst constant changes and chaos are feeling like “a fish in the water”.They are Psychopaths. In spite of the opinion being connected with crime and brutal felonie, they can not break the law and according to social norms act for the good of our company. About persons with these features we are saying that they are subclinical psychopaths. However, how is employing 1 Uniwersytet Śląski, Wydział Pedagogiki i Psychologii 9 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój employees of this type to the course of implementing business ethics into everyday functioning of the company? Whether these options are mutually exclusive, or it is possible to mix them and to have a benefit from it? Keywords: psychopaths, subclinical, employment Wstęp Ze słowem „psychopata” nierozerwalnie związany jest kontekst przestępczości. Osoby o wysokim poziomie psychopatii nierzadko spędzają całe życie, wracając wciąż do kolejnych zakładów karnych (Hare, 2009). Zgodnie ze stereotypem uznajemy ich za niemożliwych do resocjalizacji czy terapii, a co za tym idzie – spisujemy na straty ich naturalny talent. Lecz jak dostrzec potencjał wśród mnogości cech negatywnych? Odporność na karę, brak odczuwania strachu, przesadne poczucie własnej wartości, umiejętność manipulowania, niska empatia oraz brak wyrzutów sumienia – to tylko sztandarowe atrybuty psychopatów. Czy taki pracownik potrzebny jest współczesnej firmie? Czy gdy odkryjemy go w naszym przedsiębiorstwie, należy się go jak najszybciej pozbyć? W czasach, gdy nacisk kładzie się na najefektywniejsze wykorzystanie zasobów ludzkich, możliwość przekucia wady w zaletę otwiera nowe możliwości przed pracodawcą, ale i przed psychopatycznym pracownikiem. Poważnym dylematem jest aspekt etyczny. Czy moralne jest zwolnić pracownika, u którego testy osobowości wskazują na psychopatię? Jest to działanie prewencyjne czy też nerwowa próba obrony przed nieznanym i nierozumianym zagrożeniem? Otóż zdania, są podzielone. Kontrowersje wokół zatrudniania psychopatów Nie jest trudno znaleźć powody, dla których kandydaturę osoby psychopatycznej należałoby odrzucić. Pracownik mało empatyczny nie będzie w stanie porozumieć się z zespołem, a jego wysokie mniemanie o sobie zapewne doprowadzi do starć z liderem grupy. Spowoduje to pogorszenie się atmosfery w zespole, co przełoży się na jakość pracy (Babiak, Hare, 2011). Nie da się go zastraszyć zwolnieniem, bo nie czuje lęku. Wymuszenie na nim czegokolwiek nie dość, że graniczny z niemożliwością, to do tego prawdopodobnie spowoduje jego zemstę, która z racji braku wyrzutów sumienia może być nieadekwatna do przedmiotu sporu. I tak kierownik pilnujący terminów wykonania zlecenia może stracić samochód w pożarze (Hicks, 2004, s.276). Zespół zastraszony w ten sposób rozpadnie się, a firma straci projekt i zapłaci karę. Jest to czarny scenariusz, jednak wysoce możliwy w przypadku klinicznej psychopatii. Kliniczny psychopata to osoba, która zarówno w skali funkcjonowania afektywno-interpersonalnego 10 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 dla psychopatii jak i w skali związanej z zachowaniem w sposób nieakceptowany społecznie, osiąga wysokie wyniki. Persona taka jest całkowicie rozhamowana, a jej reakcje są gwałtowne i niepodlegające obróbce poznawczej. Jeżeli jednak dobrać psychopatę tak, by w mniejszym stopniu przejawiał on zachowanie antyspołeczne, przy jednoczesnym utrzymaniu wysokich wyników w drugim aspekcie, nasza firma otrzyma zupełnie innego pracownika (Babiak, 2000). Dzieje się tak, ponieważ drugi zestaw wyników charakteryzuje psychopatę subklinicznego. Jest to osoba, która pomimo cech psychopatycznych, jest w stanie zasymilować się ze społeczeństwem. spowodowane zawdzięcza to istnieniu swoistego „hamulca” powstrzymującego ją od łamania norm zachowania. Może być to intelekt, wykształcenie, status materialny, który mogłaby stracić (Hali, Bening, 2006). W koncepcji tej zakłada się, że psychopata niekliniczny jest w istocie psychopatą, z lżejszą formą zaburzenia. Z racji że cechy psychopatyczne nie ulegają w takich wypadkach pełnej ekspresji na zewnątrz, taka osoba może zdradzać je tylko w niektórych aspektach funkcjonowania. Po za pracą może być ona oazą spokoju, gdyż tego wymaga od niej otoczenie, zawodowo zaś może się okazać żywiołowym, głodnym wrażeń pracoholikiem zaniedbującym rodzinę, kosztem całkowitego oddania się obowiązkom. Jak ma się do tego etyka? W dzisiejszych czasach etyka stała się nie tylko nauką, ale wręcz modą. Każda firma, sektor gospodarki i grupa zawodowa tworzy zindywidualizowany kodeks etyczny, który czasem ma jedynie funkcję pokazową. W takich przypadkach kodeks jest przestrzegany rzadko, gdyż nie egzekwuje się konsekwentnie kar za jego łamanie. Czasem jednak dokument ten staje się wręcz czołowym argumentem w kreowaniu wizerunku firmy. Wtedy też gwarantuje on pracownikom, że pracodawca nie będzie traktował ich przedmiotowo oraz łamał ich praw. Na pierwszy rzut oka uczciwość występująca zawsze w kodeksach etycznych na czołowych miejscach. Eliminuje to psychopatów z firm, gdzie regulaminy takie są nieomal prawem. Czy jednak na pewno? Do analizy wykorzystam tutaj kodeks etyczny pracodawców przygotowany dla Krajowej Izby Gospodarczej. Stosunki z pracownikami Pkt. 2: Firma będzie przyjmować i awansować pracowników, biorąc pod uwagę kwalifikacje wymagane na danym stanowisku. Pracownicy nie będą dyskryminowani ze względu na rasę, religię, narodowość, kolor skóry, wiek, płeć, stan cywilny czy inwalidztwo niemające wpływu na rezultaty wykonywanej przez nich pracy. Najważniejszym elementem tego punktu w kontekście psychopatów jest wzmianka o inwalidztwie. Jeżeli bowiem potraktujemy deficyt emocjonalny jako niepełnosprawność, 11 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój to sprzeczne z etyką byłoby odrzucenie kandydatury psychopaty na stanowisko tylko ze względu na jego rys osobowościowy. Kontrargumentem może być tutaj zapis dotyczący wpływu na pracę. Jednak jak wskazują badania (Gordon, Baird, End, 2004, s.516-521), psychopaci są w stanie rozpoznawać emocje, wykorzystując do tego zasoby poznawcze. Tak więc z powodzeniem mogą pracować nawet na stanowisku, gdzie od empatii zależy sukces np.: w instytucjach pomocowych. Pkt.6: Z myślą o docenieniu wysiłków poszczególnych osób mających wkład w sukces firmy przedsiębiorstwo będzie stosować reguły przejrzystej i czytelnej polityki wynagradzania. Reguły systemu wynagradzania będą tak skonstruowane, aby uwzględnić wkład indywidualny każdego pracownika. Dla psychopatów jest to wprost zaproszenie do działania. Ich indywidualizm i narcyzm (Stanley, Wygant, Sellbom, 2013, s.343-350) nie predysponuje ich do pracy w grupie, a poczucie współodpowiedzialności kłóci się z ich poczuciem wyższości. Gdyby jednak oceniać ich indywidualnie, poświęcając im tak ważną dla nich uwagę, okaże się, że trudno o łatwiejszego do zmotywowania pracownika. Prosty system: wydajność równa się pieniądze –wykorzystuje ich potrzebę natychmiastowej gratyfikacji. Dowodem na potwierdzenie tej tezy są badania wskazujące, ile spośród osób piastujących wyższe stanowiska, ma cechy psychopatyczne (Board, Fritzon, 2005, s.17-32). Pkt. 15: Firma wypracuje procedury rozstrzygania sporów i uczyni wszystko, aby rozwiązać te spory bez dopuszczenia do eskalacji konfliktu. Psychopaci wbrew temu, co się powszechnie sądzi, nie są osobami, które uwielbiają się mścić. Mało tego, badania wskazują, że już na poziomie odpowiedzi biologicznej psychopaci reagują na odrzucenie ich oferty współpracy zwyczajną obojętnością i zaprzestaniem nawiązywania kontaktów (Rilling, Glenn, Jairam, Pagnoni, Goldsmith, Elfenbein, Lilienfeld, 2007, s.1260-1271). O ile prościej wypracować metody radzenia sobie przez grupę z konfliktami, gdy jedna ze stron nie wprowadza do „puli sporu” dodatkowych emocji. Oczywiście nie należy zapominać o tym, że zadziała to tylko z psychopatą subklinicznym. Przypadek kliniczny zareaguje od razu. Gwałtownie, niewspółmiernie do wagi konfliktu. Potraktuje adwersarza w sposób chłodny i oschły, gdyż będzie on dla niego nikim więcej jak tylko przeszkodą do osiągnięcia celu – postawieniu na swoje. Co ważne, nie będzie on lękowo asekurował się przed ewentualnym atakiem z innej strony, a więc nie stanie się nagle podejrzliwy względem reszty pracowników. Co prawda odnoszę się tutaj jednie do 3 punktów kodeksu etyki KIG, lecz jest to spowodowane tym, iż dokument ów jest bardzo ogólny, stanowiąc punkt wyjścia do konstruowania podobnych regulaminów wewnątrz firm. 12 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Są jednak również zasady etyczno-moralne, do tego stopnia oczywiste, że umieszczanie ich w kodeksach jest stratą czasu. Mam tu na myśli obowiązek tak moralny jak i prawny dbania o zdrowie fizyczne i psychiczne pracownika. To właśnie w tym sektorze psychopaci mogą pokazać swoją przydatność. Są oni bowiem pracownikami do zadań specjalnych. Oto pierwsza sytuacja: należy zwolnić nieefektywnego pracownika. Utrata pracy to w skali Social Readjustment Rating Scale (Holmes, Rahe, 1967, s.213-218), ósme z kolei najbardziej stresujące wydarzenie w życiu. Informowanie o tym ludzi również mocno obciąża psychicznie. Z jakiego powodu mielibyśmy obarczać tym wrażliwego pracownika działu HR, skoro dla psychopaty jest to rzecz najnormalniejsza w świecie. Badania nad odpornością psychiczną tych drugich wykazały, że gdy skupią się na konkretnym celu, to ich umysł izoluje się całkowicie od świata zewnętrznego (Rilling, Glenn, Jairam, Pagnoni, Goldsmith, Elfenbein, Lilienfeld, 2007, 1260-1271). Tym samym stawia tamę negatywnym sygnałom płynącym z otoczenia, dotyczącym jego działania. Z tego powodu skupi się on na dopilnowaniu wszystkich formalności, wypełnieniu procedur, a co najważniejsze – po wyjściu z gabinetu uśmiechnięty pójdzie po kawę do automatu. Odporny będzie też na próby oddziaływania na niego, ponieważ zgodnie z terminologią koncepcji trójczynnikowej (Patrick, Fowles, Krueger, 2009, s. 913-938) posiada wysokie wyniki w skali Bezduszność. Skala ta zawiera w sobie ogół deficytów empatii i braku uczuć wyższego rzędu takich jak współczucie. Psychopata, mając zadanie, zatraca się w nim, poświęcając wszystko, by osiągnąć cel. Jest to osoba, którą zachętą np. finansową można nakłonić do pozostania po godzinach bez wyrzutów sumienia, że pracownik zadręczy się potem psychicznie zaniedbywaniem rodziny. Z racji skłonności do krótkich związków często nie mają oni nawet bliskiej rodziny, która mogłaby czekać w domu. Dzięki psychopacie oszczędzamy naszym pracownikom przykrych doświadczeń oraz chronimy ich życie rodzinne. Pracownicy do zadań specjalnych Nie tylko redukcje etatów stanowią idealny cel dla psychopatycznych pracowników. Dla psychopaty konieczne jest utrzymywanie wysokiego stopnia stymulacji. Jest to potrzebne, aby mógł funkcjonować. W tym przypadku staje się to predyspozycją do działania w środowisku dynamicznie się zmieniającym (Pospiszyl, 2000). Istnieją różne koncepcje, m.in. mówiące o niedojrzałości układu nerwowego psychopatów. Efektem tego są niskie odczyty pobudzenia zarejestrowane przez fMRI podczas prezentacji bodźców o dużym ładunku stymulacji np. drastycznych zdjęć ofiar głodu (Vaidyanathan, Hall, Patrick, Bernat, 2011, s.253). Próg, jaki musi osiągnąć pobudzenie, by psychopata je odczuł, jest znacznie wyższy niż u osoby z populacji ogólnej. Jaki z tego pożytek dla etycznego pracodawcy? Zyskuje on swoistego rodzaju „strażaka” do działania w chwili kryzysu. Czasem nawet najodporniejsze osoby zawodzą, a najbardziej zdyscyplinowani liderzy załamują się nerwowo, gdy ich psychika zmuszona jest do ciągłej adaptacji. Psychopaci mają tutaj 13 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój przewagę biologii, która uodporniła ich na nadmiar bodźców. Osoba o takich cechach nie tylko lepiej się sprawdza, gdy sprawy toczą się nagle, napływa wiele informacji, a nerwy zwyczajnych pracowników nie wytrzymują. Jednak, co stanie się, po tym, jak sytuacja zostanie opanowana? Pracownik nieidealny Pracodawca, by móc sprawnie zarządzać firmą, potrzebuje mieć pełne zaufanie do swoich podwładnych. Opierając się na swoim doświadczeniu, stara się on przewidzieć ich zachowanie i w porę zadziałać. Co jeżeli do firmy dostanie się podstępny zdrajca, dla którego lojalność nie ma znaczenia? Psychopata nie boi się straty pracy, nie czuje lęku o to, jak poradzi sobie po jej utracie. Zakłada, że ze swoimi możliwościami poradzi sobie ze wszystkim. Jego lojalność można kupić – tak długo jak bycie wiernym firmie i pracodawcy jest dla niego opłacalne, wszystkie próby szantażu i przekupstwa są skazane na porażkę. Psychopaci również podlegają terapii (Pastwa-Wojciechowska, 2013). Można wnioskować, iż istnieje szansa na ich związanie z firmą, o ile korzyści będą przewyższać ponoszone przez nich koszty. Czy jednak warto podejmować ryzyko, ”podkupienia” ich przez konkurencję? Pracownik odejdzie wtedy naszymi tajemnicami. Jednocześnie rozbije zespół, podda w wątpliwość więzi koleżeńskie oraz wspólny wysiłek włożony w budowanie sukcesu firmy. Kolejnym aspektem jest to, jak osoby wrażliwsze emocjonalnie zniosą obecność współpracownika tak oziębłego i wyrachowanego. Czy nie spowoduje to u nich dyskomfortu lub poczucia zagrożenia? Rodzi się pytanie: skąd pracownik A ma wiedzieć o skrywanych cechach osoby B? Otóż niektórzy mają po prostu radar, wykrywacz psychopatów (Fowler, Lilienfeld, Patrick, 2009, s.68, Meloy, Meloy, 2003, s.21-33). Prawdopodobnie jest to ewolucyjna pozostałość talentu naszych przodków do oceniania intencji drugiej osoby na podstawie zachowania. Gdy wykształciliśmy język, a wraz z nim posiedliśmy możliwość wyrażania myśli, prym zaczęła wieść analiza słowa mówionego. Zatarciu uległa natomiast umiejętność analizy mowy ciała. Jednak nie u wszystkich. Część osób deklaruje dziwne wrażenie, jakie ich spotyka, gdy rozmawiają lub przebywają w jednym pomieszczeniu z niektórymi osobami. U nich psychopata siedzący przy biurku obok będzie uruchamiał wszystkie możliwe emocje i zachowania służące obronie, co po pierwsze rozkojarzy go, pogarszając jego wydajność, a po drugie zniechęci do współpracy. Kolejnym zagrożeniem jest odcięcie od stymulacji. Psychopaci jako podatni na nudę muszą mieć zapewniony dostęp do bodźców. Silne emocje, stres, dynamika sytuacji to wszystko pociąga osoby o takim zespole cech. Gdy do pracy wkradnie się nuda, psychopata w poszukiwaniu wrażeń może zacząć rozważać podniesienie poziomu adrenaliny poprzez nielegalne przedsięwzięcia, np. malwersacje finansowe. Poczucie zagrożenia da mu pobudzenie, którego tak potrzebuje, a zdobyte pieniądze dodatkową gratyfikację. 14 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Wprowadza tym samym chaos w organizacji, a ten skutkuje podniesieniem satysfakcji z życia (Cleckley, 1988). Przystosowuje swoje otoczenie do własnych potrzeb, niczym bobry budujące tamę i zalewające okoliczne pola. Skutkiem takiej działalności może być doprowadzenie do upadłości firmy, a co za tym idzie – złamanie wszystkich możliwych norm etyki dotyczących uczciwości wobec pracowników i akcjonariuszy. Koniec teorii – Al Dunlap W 1996 roku firma Sunbeam, produkująca tostery, miała ciężką sytuację finansową. Jej akcje były warte jedynie 12,25$. Było to efektem niewłaściwego zarządzania przez dwóch ostatnich prezesów. Wtedy na scenę zostaje zaproszony Al Dunlap – człowiek do zadań specjalnych, którego okrzyknięto „Rambo w prążkach” („Exit bad guy”, 1998). Co do jego psychopatyczności krążyły już legendy, po tym czego dopuszczał się w poprzedniej firmie. Rozpoczyna objazdową wizytę po USA, odwiedzając wszystkie fabryki firmy. W rezultacie zamyka 39 fabryk zwalniając 50% załogi, a więc 6 tys. osób. Istotnie jest jednak to, że jak pisze Jon Ronson (2014), niektóre z fabryk były głównym pracodawcą w małych miejscowościach, które po ich zamknięciu zostały opuszczone przez większość mieszkańców. Efekt był jednak piorunujący. Akcje pod koniec jego zarządu kosztowały 52,25$. A wszystko między 1996 a 1998 rokiem. Wiele dowodów na to odnajdujemy, czytając, w jaki sposób obchodził się z pracownikami. Lubił zwalniać ich osobiście, czasem za błahostki. Możemy przypuszczać, że było to dla niego dodatkowym źródłem stymulacji. Nie należy się jednak dziwić temu, że ostatecznie został on oskarżony o malwersacje i usunięty z firmy, co nie przeszkodziło mu w uzyskaniu olbrzymiej odprawy Podsumowanie Powyższy opis przypadku ilustruje to, co dotyczy zatrudniania psychopatów. Mają oni ogromny potencjał, jednak stanowią również duże zagrożenie. Mogą jednocześnie pomagać we wdrażaniu etycznych norm do przedsiębiorstwa, jak i być całkowitym antagonizmem moralnego pracownika. Nie ma dla nich niczego bardziej świętego niż oni sami. I tylko na nich samych im zależy. Jeżeli jednak znajdziemy psychopatę subklinicznego, a więc takiego, u którego mechanizmy panowania nad własnym zachowaniem działają na tyle sprawnie, że nie wchodzi on w konflikt z prawem, to możemy zyskać pracownika, któremu nie straszny jest stres i ciągłe zmiany. Radzi on sobie z tym, co przytłacza innych, oraz jest bezwzględny, gdy zajdzie potrzeba, bez wyrzutów sumienia wypełni każde polecenie. Jeżeli damy mu odpowiednią motywację, to jak pokazują badania (PastwaWojciechowska, 2009, s.49-70), da się go socjalizować i asymilować jako pracownika, jednocześnie korzystając z ogółu jego potencjalne patogennych cech jako z zasobu mogącego dawać mu przewagę w trudnych warunkach biznesu i rynku pracy. Należy też 15 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój pamiętać, że odrzucanie pracownika tylko dlatego, że testy przeprowadzone przez dział rekrutacji wykazały u niego brak uczuć wyższych oraz płytkość emocji, jest dyskryminacją, o ile wspomniane cechy nie są konieczne do pracy w danym zawodzie. Coraz bardziej przyzwyczajamy się do osób niepełnosprawnych fizycznie w biurach i zakładach pracy. Przed nami jednak jeszcze długa droga do przełamania tabu, jakim jest defekt psychiczny. Nie bez znaczenia jest tutaj zwiększająca się ilość literatury poświęconej chorobom psychicznym, tak jak i otwarte mówienie osób chorych o tym jak funkcjonują. Dzięki temu poznajemy ich świat i możemy zrozumieć naturę ich schorzenia. Z psychopatią istnieje jednak problem bardziej pierwotny. Ewolucja pielęgnuje w nas niechęć do przebywania wśród osób nam zagrażających, a stereotyp psychopaty funkcjonujący z powodzeniem w mass mediach jeszcze długo nie pozwoli nam myśleć o nich, jako o funkcjonujących w społeczeństwie pracownikach. Dla wielu psychopata już na zawsze oznaczać będzie seryjnego mordercę – mimo że w istocie nie będzie on miał z nim nic wspólnego. Bibliografia: 1. Babiak P., Psychopathic Manipulation at Work (w:) C. B. Gacono (red.) The Clinical and Forensic Assessment of Psychopathy: A Practitioner’s Guide, Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. 2000. 2. Babiak,P., Hare,R., Psychopaci w firmie. Wydawnictwo GWP, Sopot, 2011. 3. Board, B. J., & Fritzon, K. Disordered personalities at work. Psychology, Crime & Law,2005, 11(1), 17-32. 4. Cleckley, H,M. Mask o f Sanity (5 th editio). Augusta, Georgia,1988. 5. Fowler, K. A., Lilienfeld, S. O., & Patrick, C. J. Detecting psychopathy from thin slices of behavior. Psychological assessment,2009, 21(1), 68. 6. Gordon, H. L., Baird, A. A., & End, A. (2004). Functional differences among those high and low on a trait measure of psychopathy. Biological psychiatry, 56(7), 516-521. 7. Hali J. R., Benning S. D., The „Successful” Psychopath. Adaptive and Subclinical Manifestations of Psychopathy in the General Population (w:) Ch. J. Patrick (red.) Handbook of Psychopath, New York: Guilford Press.2006. 8. Hare R.: Psychopaci są wśród nas, tłum. Anna Skucińska, Znak, Kraków 2009. 9. Hicks, B. M., Markon, K. E., Patrick, C. J., Krueger, R. F., & Newman, J. P. Identifying psychopathy subtypes on the basis of personality structure.Psychological assessment,2004, 16(3), 276 10. Holmes TH, Rahe RH. “The Social Readjustment Rating Scale”. J Psychosom Res, 1967, 11 (2): 213–8. doi:10.1016/0022-3999(67)90010-4 11. Meloy, J. R., & Meloy, M. J. Autonomic arousal in the presence of psychopathy: A survey of mental health and criminal justice professionals.Journal of Threat Assessment,2003, 2(2), 21-33. 12. Pastwa-Wojciechowska, B. Skuteczność resocjalizacji przestępców seksualnych o cechach psychopatycznych. Przegląd badań. Przegląd Więziennictwa Polskiego,2009, 64,49-70. 16 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 13. Pastwa-Wojciechowska, B. Psychopaci: sprawcy przestępstw seksualnych. Harmonia Universalis, 2013. 14. Patrick, C. J., Fowles, D. C., Krueger, R. F. Triarchic conceptualization of psychopathy: Developmental origins o f disinhibition, boldness and meanness. Development and psychopathology,2009, 21, 913-938. 15. Rilling, J. K., Glenn, A. L., Jairam, M. R., Pagnoni, G., Goldsmith, D. R., Elfenbein, H. A., & Lilienfeld, S. O. Neural correlates of social cooperation and non-cooperation as a function of psychopathy. Biological psychiatry,2007, 61(11), 1260-1271. 16. Ronson, J. Czy jesteś psychopatą. Fascynująca podróż po świecie obłędu. Wyd. Insignis, Kraków, 2014 17. Stanley, J. H., Wygant, D. B., & Sellbom, M. (2013). Elaborating on the construct validity of the Triarchic Psychopathy Measure in a criminal offender sample. Journal of Personality Assessment, 95(4), 343-350. 18. Vaidyanathan, U., Hall, J. R., Patrick, C. J., & Bernat, E. M. Clarifying the role of defensive reactivity deficits in psychopathy and antisocial personality using startle reflex methodology. Journal of abnormal psychology,2011,120(1), 253. Źródła internetowe: 1. The Economist „Exit bad guy”, 18 czerwiec 1998, http://www.economist.com/ node/136843 [dostęp 15.06.2016] 2. Kodeks etyki dla przedsiębiorców, http://www.kig.pl/kodeks-etyki-dla-przedsiebiorcow. html [dostęp 15.06.2016] 17 Anna Doś1 Bonusy w sektorze bankowym – instytucjonalizacja wyzysku? Streszczenie Przyznawanie części wynagrodzenia w sektorze bankowym w formie bonusów przyczyniło się do kryzysu finansowego, którego konsekwencje obciążyły zwłaszcza grupy wrażliwe. Podejmowane są zatem próby ograniczenia tej formy wynagrodzenia. Widoczna jest jednak wielowymiarowa instytucjonalizacja bonusów, nosząca wręcz znamiona sedymentacji, wyrażającej się przewagą siły norm nieformalnych and normami formalnymi. Słowa kluczowe: bonusy, banki, instytucje, wynagrodzenie, kryzys. 1 Bankers bonuses – institutionalisation of sweating? Abstract Bankers bonuses contributed to the 2008+ financial crisis. Consequences of the crisis hit mostly vulnerable groups. Thereof financial authorities introduced regulation to curb bankers pay. However a multidimensional institutionalization of bonuses can be observed. It can be even seen as sedimentation, which emanates as vantage of informal institutions over formal regulations. Keywords: bonuses, bank, institutions, remuneration, crisis 1 Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Wydział Finansów i Ubezpieczeń 19 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Wprowadzenie Menedżerzy sektora bankowego stanęli wobec szerokiej fali krytyki wywołanej kryzysem finansowym, a której istotą jest obwinianie banków za “prywatyzowanie zysków i uspołecznianie strat” [Stiglitz 2010]. Interesującym szczegółem mechanizmu kryzysu finansowego wywołanego przez banki jest system wynagrodzenia w sektorze bankowym a zwłaszcza bonusy (premie), czyli zmienny element tegoż wynagrodzenia. W nich to bowiem często upatruje się przyczyny podejmowania przez banki nadmiernego ryzyka, którego realizacja dotyka całości systemu społeczno-gospodarczego. Tradycja wypłacania bonusów w sektorze bankowym sięga początków XX wieku. Od tego czasu jednak sposób funkcjonowania banków, rynków finansowych oraz rynku pracy ulegał licznym przemianom. Celem tego artykułu jest ukazanie ewolucji bonusów, ich możliwej roli we wzbudzeniu kryzysu finansowego wraz z jego konsekwencjami jak też regulacji bonusów. Przyjętą metodą badawczą jest analiza literatury oraz podstawowych wielkości opisujących zjawisko bonusów w sektorze bankowym. Powstanie i rozwój bonusów Na początku wieku XX kapitał zakładowy banków inwestycyjnych był własnością partnerów spółki będących jednocześnie jej kluczowymi menedżerami. Ustalenie części wynagrodzenia partnerów jako wynagrodzenia zmiennego, wypłacanego najczęściej na koniec roku i w zależności od osiągniętego zysku, pozwalało na obniżenie ryzyka w warunkach zmienności rentowności [Murphy 2013]. Takie rozwiązanie okazało się szczególnie korzystne dla partnerów banków inwestycyjnych w okresie dynamicznego rozwoju gospodarczego uruchamiającego szereg czynników centralizacji w sektorze finansowym [Kindleberger 1973]. Wtedy to niezbędne stało się upublicznienie banków, które wiązało się jednak z koniecznością przyznania nowym akcjonariuszom udziału w zysku. W bonusach dostrzeżono furtkę pozwalającą na przyznanie partnerom, którzy wnosili także wiedzę ekspercką, większego udziału w zyskach banku niż pozostałym akcjonariuszom. Z czasem zwiększała się relacja proporcji bonusów w stosunku do wynagrodzenia stałego. W latach 90-tych w największych ośrodkach bankowości wynagrodzenie stałe stanowiło niewielką część ogólnej wypłaty. Istotną zmianą było także oferowanie zmiennej części wynagrodzenia w złożonej formie. Obejmowało ono: wypłaty gotówkowe, akcje banku oraz opcje na akcje banku. Strukturyzowana forma bonusów była pokłosiem zapoczątkowanych w latach 70-tych badań nad konfliktem agencji pomiędzy właścicielami i menedżerami oraz nad kosztami wynikającymi z tego konfliktu [Lazonick, O’Sullivan 2000]. Od lat 90-tych następował dynamiczny wzrost wynagrodzenia w formie bonusów. Dane dla rynku amerykańskiego centrum finansów i bankowości – Nowego Jorku – prezentuje 20 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 rysunek 1. Ukazuje on dynamikę średnich bonusów dla wszystkich pracowników sektora bankowego z wyłączeniem bonusów realizowanych w formie innej niż gotówkowa. Jednocześnie rysunek 1 prezentuje dynamikę dochodów generowanych z transakcji (dilerskich i maklerskich) instrumentami finansowymi na giełdzie nowojorskiej. Rys. 1. Dynamika średniej wysokości bonusów w sektorze bankowym na tle dochodów generowanych z transakcji na NYSE. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Office of the New York State Comptroller Statement, Marzec 2015. Na rysunku 1 dostrzegalny jest w pierwszej kolejności dynamiczny wzrost bonusów. Przyczyną tego wzrostu znaczne nasilenie konkurencji o wykwalifikowanych pracowników. Zostało ono wywołane szeregiem czynników. Pierwszym z nich jest zerwanie silnych więzów łączących menedżerów bankowych z miejscem pracy, jakie charakteryzowały wcześniejszy - partnerski typ bankowości inwestycyjnej [Acharya, Pagano, Volpin 2013]. Kolejnym jest deregulacja przyczyniająca się do silnej konkurencji na rynku usług finansowych i koncentracji rynku [Vives 2001, Casu, Girardone 2006]. Silna konkurencja na rynku usług finansowych wywołała wzmożoną rywalizację o wysoko wykwalifikowanych pracowników na międzynarodowym już rynku pracy [Florida 2006]. W rezultacie pozyskanie utalentowanych w zakresie decyzji inwestycyjnych pracowników wymagało kilkukrotnego podwyższenia wynagrodzenia, zwłaszcza w formie bonusów. Tłumaczono 21 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój to nie tylko konkurencją cenową ale także koniecznością wynagrodzenia menedżerów za rezygnację z dywersyfikacji inwestycji ich kapitału intelektualnego [Murphy 1999]. Wiele badań potwierdziło, że konkurencja o menedżerów wyższego szczebla generuje koszty zewnętrzne, gdyż podwyższa ogólny poziom wynagrodzenia i ryzyko upadłości banku [np. Thanassoulis 2012, Acharya, Gabarro and Volpin 2012]. Dalszy dynamiczny wzrost zmiennego wynagrodzenia w sektorze bankowym – obserwowany już XXI wieku – miał inne podłoże. Rozwój technologiczny i informacyjny pozwolił na znaczne przyspieszenie transakcji [Angel, McCabe 2013, Brigaard, Hendershott, Riordan 2014]. Jednocześnie rósł ich wolumen [Bell, Van Reenen 2014]. W takich warunkach nawet nieznaczna różnica w trafności podejmowanych decyzji inwestycyjnych ma bardzo duże znaczenie dla rentowności instytucji. To skutkuje dalszym nasileniem konkurencji o nieliczne, wybitne talenty [Rosen, 1981]. W rezultacie menedżerzy wyższego szczebla w sektorze bankowym otrzymywali sześciocyfrowe wynagrodzenie stałe i bonusy, które nawet kilkukrotnie przekraczały to wynagrodzenie [Story, Dash 2010]. Widoczne stały się też bardzo duże różnice w proporcji bonusów do wynagrodzenia stałego pomiędzy pracownikami niższego a wyższego szczebla (rysunek 2). Rys. 2. Struktura wynagrodzenia w sektorze bankowym w roku 2015 w USA – średnia dla 1750 obserwacji z 25 banków (w tysiącach USD). Źródło: Emolument.com, dostęp: 23 kwietnia 2016 r. Zauważalne jest zróżnicowanie bonusów w hierarchii pracowników. Warto podkreślić, że prezentowane na rysunku 2 dane stanowią wartości uśrednione i że znane są przypadki wypłacania bonusów kilkunastokrotnie przekraczających wynagrodzenie stałe (np. w Goldman Sachs i w JP Morgan). Jest to istotne spostrzeżenie z punktu widzenia 22 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 generowania kosztów zewnętrznych związanych z ryzykiem. Ryzyko podejmują przede wszystkim menedżerzy wysokiego szczebla (tzw. Material risk-takers, MRT). Ostatecznie nie bez znaczenia dla wysokości i struktury wynagrodzenia w sektorze bankowym jest problem centralizacji w świecie finansów. Centra finansowe lokują się w centrach społeczno-polityczno-gospodarczych (m. in. Nowy Jork, Londyn, Szanghaj, Bruksela etc.). W takich ośrodkach koszty życia są dużo wyższe. Banki muszą więc zapłacić pracownikom średnio więcej niż inne branże, aby ci byli zdolni utrzymać pożądany poziom konsumpcji. Bonusy w ujęciu geograficznym prezentuje rysunek 3. Rys. 3. Udział bonusów w sektorze bankowym w strukturze wynagrodzenia (dane w tysiącach USD) oraz koszty życia na podstawie w ujęciu geograficznym (rok 2015). Źródło: Opracowanie własne na podstawie Emolument.com, dostęp: 23 kwietnia 2016 oraz Expatistan Cost of Living Index, dostęp: 24 kwietnia 2016 r. Dane zaprezentowane na rys. 3 wskazują, że najwyższe bonusy wypłacane są w miastach o najwyższym koszcie życia. Uzależnianie wynagrodzenia od kosztów życia jest powszechne w każdym sektorze. Jednakże liczne badania nad przyczynami nierówności dochodowych i majątkowych wskazują, że sektor bankowy jest wyjątkowy – jego pracownicy dominują wśród zarabiających najwięcej [Bell, Van Reenen 2014] a praktyki w zakresie wynagrodzeń w sektorze znacznie przyczyniają się do nierówności dochodowych [Zalewski, Whalen 2010, Bell, Van Reenen 2010]. 23 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Czy bonusy przyczyniły się do kryzysu finansowego 2008+ i jego konsekwencji? Kryzys finansowy 2008+ zaistniał jako efekt sprzęgnięcia szeregu czynników: niskiej stopy procentowej [Ferrero 2015], konsumpcji nadmiernej w stosunku do sytuacji majątkowej [Greenwood, Scharfstein 2013] a także w dużej mierze – hazardu moralnego menedżerów banków (zwłaszcza wyższego szczebla) [Bub, Kaufmann, 2014]. Kryzys finansowy 2008+ uznaje się zatem często za negatywny efekt zewnętrzny sektora bankowego [Acharaya et al. 2009], prowadzący do przenoszenia strat powstałych w bankowości na otoczenie. Podstawowym problemem w sferze rozpoznawania przyczyn kryzysu jest kwestia czynników nadmiernego ryzyka podejmowanego przez banki. Obecnie bardzo szeroka jest literatura ukazująca, w jaki sposób bonusy stwarzają a zachęty do podejmowania przez menedżerów ryzyka [np. Cheng, Hong, Scheinkman 2010, Bebchuk, Cohen, Spamann 2010], W dużym uproszczeniu można wskazać, że wynagrodzenie w formie bonusów premiuje: ukierunkowanie na efekty natychmiastowe z zaniedbaniem konsekwencji długofalowych (short-termism), oraz wybieranie strategii, której rezultaty cechuje wyższa zmienność. Zauważa się, że taki system wynagrodzenia stymuluje zarówno ryzykowne decyzje kredytowe i inwestycyjne [Fuchita, Herring, Litan 2010, s. 157] jak i decyzje o zwiększaniu ryzyka związanego ze strukturą kapitału banku [Merton, 1977]. W efekcie od końca XX w. zachodziły wszelkie warunki do zarządzania zorientowanego na ryzyko, które w końcu musiało się zrealizować zarażając otoczenie banków [Lybeck 2011, Bannier, Feess, Packham 2012, Acharya, Naqvi 2012]. Koszty hazardu moralnego w bankowości, który był jedną z głównych przyczyn kryzysu 2008+, zostały poniesione przede wszystkim przez: -- podatników, gdyż w skali globalnej olbrzymie środki publiczne zostały zaangażowane w ratowanie sektora bankowego oraz innych sektorów dotkniętych recesją [Stiglitz 2009], -- osoby uzyskujące dochód głównie z pracy, z powodu znaczącego wzrostu bezrobocia w skali globu [Coile, Levine 2011, Verick 2009], -- emerytów, których aktywa ulokowane w funduszach emerytalnych i rentowność – będące podstawą świadczeń - znacznie stopniały (ten problem dotyczy także przyszłych emerytów) [Tower, Impavido 2009] -- inwestorów indywidualnych [Hoffmann, Post, Pennings 2013], -- społeczeństwa krajów rozwiniętych grupy PIGS (Portugalia, Włochy, Grecja, Hiszpania), gdzie znacznie wzrosło bezrobocie, zwłaszcza wśród osób młodych, a państwo ograniczyło dostarczanie dóbr publicznych, co ma konsekwencje dla zdrowia i edukacji w tych społeczeństwach [Karanikolos et al. 2013]), 24 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 -- społeczeństwa krajów rozwijających się, które ponoszą konsekwencje w postaci szkód osobowych (m. in wzrost śmiertelności, problemy z finansowaniem edukacji) [Griffith-Jones, Ocampo 2009], -- kobiety, gdyż to one stanowią większość pracowników „wrażliwych” i z szarej strefy pozbawionej ochrony prawa pracy [Antonopoulos, 2009]. Powyższe spostrzeżenia warto skonfrontować z rysunkiem 1, który wskazuje, że gdy sektor finansowy odnotowywał wysokie straty bonusy w dalszym ciągu były wypłacane. Dodatkowo, trend w okresie 2009-2014 jest znów wzrostowy. Już w 2009 roku – pomimo wezwania ze strony m. in. Waszyngtonu do ograniczeń – wypłacono bonusy nie dużo gorsze niż te w okresie największej prosperity [Story, Dash 2010]. Zważywszy na fakt, że wiele banków otrzymało hojną pomoc ze strony rządu można stwierdzić, że zyski banków w roku 2009 i następnych były wypracowane dzięki pieniądzom podatników. W ten sposób menedżerzy wysokiego szczebla sektora bankowego – w czasie gdy recesja silnie oddziaływała na sferę realną gospodarki - znów mogli wypłacać sobie bonusy. Można zatem wnioskować, że następowało przetransferowywanie bogactwa: od biednych do bogatych, od starszych do młodszych, od mniej wykształconych do bardziej wykształconych, od kobiet do mężczyzn. Korzyści zostały osiągnięte przez bardziej uprzywilejowanych koszem mniej uprzywilejowanych. Instytucjonalizacja bonusów Instytucjonalizacja jest procesem regulującym życie społeczno-gospodarcze [Hordecka 2001, s. 5-6]. Oznacza nadanie charakteru instytucji istniejącym formom postępowania, co czyni je powtarzanymi (replikowanymi) [Morawski 1998, s. 81]. Według W. Hamiltona [1932, s. 84-89] instytucje to trwałe i przeważające sposoby myślenia lub działania, które są ucieleśnione w zwyczajach danej grupy. Struktury instytucjonalne nie tylko obowiązują w grupach, ale także w nich powstają [Turner 1994, s 134]. Normy, będące emanacją instytucjonalizacji, mogą być sformalizowane (mieć rangę kodeksu postępowania, aktu prawnego) bądź niesformalizowane (mieć postać wzorców postępowania, przyjętych reguł) [Rosińska 2008, s. 10]. Fakt, iż bonusy w sektorze bankowym często opisuje się jako „tradycję” [Nash 2009] skłania do upatrywania w nich swoistej instytucji, wytworzonej i praktykowanej w grupie pracowników sektora bankowego. Interesujące jest rozpoznanie czynników, które czynią tę instytucję silną na tyle, że w obliczu olbrzymiej fali krytyki instytucja ta trwa. W drodze analizy literatury można rozpoznać dwa czynniki sprzyjające instytucjonalizacji bonusów. Jest to czynnik polityczny i czynnik związany z profilem pracowników sektora bankowego. 25 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Czynnik polityczny wiąże się z ponadprzeciętną siłą polityczną lobby bankowego [Young 2013]. Siła ta jest efektem ponadprzeciętnej dochodowości banków w ostatnim trzydziestoleciu i przeznaczania części dochodów na lobbying [Zingales 2009]. Simon Johnson, były prezes Międzynarodowego Funduszu Walutowego, opublikował w 2009 r. artykuł ujawniający przejęcie przez „amerykańską oligarchę finansową” strategicznych stanowisk w rządzie federalnym, które daje „sektorowi finansowemu prawo weta wobec polityki publicznej” [Foster, Holleman 2010]. Lobby to sprawia, że sektor bankowy jest „nadreprezentowany” w procesie agregacji preferencji społecznych przeprowadzanym w celu podjęcia decyzji politycznej. W rezultacie sektor bankowy odnosi korzyści w formie rent (transfery bogactwa od jednych uczestników życia gospodarczego do innych poprzez oddziaływanie na sektor publiczny jako mechanizm alokacji zasobów w gospodarce) [Khwaja, Mian 2011]. Bell i Van Reenen [2014] zauważają, że istnieje wystarczająca ewidencja zjawiska pogoni za rentą w tym sektorze będącej skutkiem m.in. niedoskonałej konkurencji jak też systemu gwarancji i dotacji ze strony rządów dla banków. Instytucjonalizacja bonusów nasila się także ze względu profil pracowników sektora bankowego. Tu problem jest bardziej złożony. Po pierwsze zauważa się, że dla pracowników utalentowanych bardziej atrakcyjne są te sektory, które pozwalają przechwycić rentę niż te sektory, których dochodowość zależy od produkcyjności [Murphy, Shleifer, Vishny 1990]. Sektor bankowy jest zatem szczególnie atrakcyjny dla ponadprzeciętnie utalentowanych pracowników. Znajduje to potwierdzenie w praktyce: Célérier i Vallée [2015] potwierdzili, że we Francji w sektorze finansowym talent wynagradzany jest wynagrodzeniem trzykrotnie wyższym niż równy talent w pozostałych sektorach gospodarki. Można więc przewidzieć sprzężenie zwrotne: sektor pozwalający na osiąganie korzyści z rent przyciąga ponadprzeciętne talenty, które mają ponadprzeciętną zdolność do poszerzenia przywilejów politycznych sektora, które stanowią cel dla tych talentów. Kolejnym istotnym elementem profilu pracowników sektora bankowego jest ukierunkowanie na osiąganie efektów mierzalnych. Bénabou i Tirole [2013] potwierdzają, że w sektorze bankowym stwarza się nieproporcjonalne wysokie zachęty płacowe dla pracowników wysoko wykwalifikowanych, oparte na mierzalnych rezultatach ich pracy (sprzedaż, rentowność, okres zwrotu). Z kolei pracownicy o innym profilu – predysponowani do osiągania efektów niemierzalnych (np. zaufanie, integracja) są wynagradzani za osiągnięcia w sposób nieproporcjonalnie niski [Bénabou, Tirole 2013]. Sektor bankowy staje się zatem szczególnie atrakcyjny dla osób dążących przede wszystkim do zysków (i odwrotnie – nieatrakcyjny dla osób o odmiennych wartościach). Taki profil pracownika jest zsynchronizowany z profilem sektora, gdyż stwierdza się, iż dochodowość to współcześnie główna wartość w bankowości [Davis 2016, 120-121]. Bonusy to instytucja niesformalizowana. Jednak obecnie praktyka wypłacania bonusów jest poddawana regulacji – czyli działaniu instytucji formalnych, ukierunkowanych na ograniczenie bonusow. Obecnie określa się następujące normy [Murphy 2013]: 26 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 -- ograniczenie wielkości bonusów do 100% wysokości wynagrodzenia stałego z możliwością podwyższenia do 200% za zgodą akcjonariatu, -- mechanizm odroczenia płatności bonusów (wynagradzanie w formie, które zrealizuje dochody dla pracownika w okresie 3-5 lat od wykonania zadania – w zależności od rezultatów decyzji, w celu uwzględnienia w decyzjach efektów długoterminowych), -- wypłacanie części bonusów w formie akcji i opcji na akcje, , -- mechanizm zwrotów – konieczność zwrócenia bonusów w przypadku gdy decyzja pracownika doprowadzi w określonym okresie do strat, -- upublicznianie danych o wynagrodzeniach w celu pobudzenia rynkowego mechanizmu korekt wynagrodzeń. W odpowiedzi na przywołane normy banki zmieniają praktyki wynagrodzeń. Część się dostosowuje, jednak widoczne są przykłady dowodzące sedymentacji bonusów. Pierwszym z ich jest arbitraż regulacyjny, który przejawia się w transferze kluczowych menedżerów globalnych korporacji bankowych do krajów, które nie wprowadzają ograniczeń dla bonusów. Kolejnym – wprowadzony przez Goldman Sachs i inne banki inwestycyjne mechanizm „zezwoleń opartych na funkcji”, które w praktyce oznaczają wynagrodzenie nie związane wydajnością i nie podlegające mechanizmowi zwrotów2. Innym jest bardziej kreatywne omijanie prawa, czego przykładem jest wynagradzanie menedżerów w formie kursu malarstwa – obrazy namalowane przez menedżerów podczas kursu były skupywane przez bank za kwoty równe bonusom sprzed wprowadzenia regulacji3. Zakończenie Sektor bankowy dowiódł zdolności i skłonności do odnoszenia korzyści kosztem otoczenia. Pracownicy sektory bankowego na wysokich stanowiskach uzyskują unikalne w skali światowej wynagrodzenia, m. in. w formie bonusów, dzięki wykorzystaniu wsparcia sektora publicznego (zjawisko pogodni za rentą). System tych wynagrodzeń sprzyja podejmowaniu ryzyka, którego realizacja zagraża w szczególności wrażliwym grupom społecznym, czego dowiódł kryzys finansowy 2008+. Państwo podejmuje próby ograniczenia bonusów, które są uznane za czynnik wzrostu ryzyka sektora bankowego. Zjawisko bonusów ulega jednak sedymentacji ze względu na znaczną siłę licznych nieformalnych instytucji wspierających kulturę bonusów. Dlatego uniknięcie prywatyzacji zysków i uspołeczniania strat w przyszłości wymaga działań o innym profilu. Korzystne może być zwłaszcza położenie większego nacisku na etykę biznesu w bankowości, poprzez szkolenia i warsztaty dla sektora bankowego oraz rzeczywiste zmiany w programach studiów na kierunkach finansowych. 2http://www.dailymail.co.uk/news/article-2549899/Goldman-Sachs-new-ruse-dodge-bonus-cap-Newpay-deal-help-step-laws-designed-curb-excessive-payouts.html 3http://www.rtlnieuws.nl/nieuws/politiek/column/kees-berghuis/bonussen-bananenschillen-en-moestuinen 27 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Bibliografia: 1. Acharya, V., Naqvi, H.: The seeds of a crisis: A theory of bank liquidity and risk taking over the business cycle. “Journal of Financial Economics” 2012, Vol. 106(2), 349-366. 2. Acharya, V., Philippon, T., Richardson, M., Roubini, N.: The financial crisis of 2007-2009: Causes and remedies. “Financial markets, institutions & instruments”, 2009, Vol. 18(2), 89-137. 3. Acharya, V., Pagano, M., Volpin, P.: Seeking alpha: excess risk taking and competition for managerial talent. “National Bureau of Economic Research” 2013, No. w18891. 4. Antonopoulos, R.: The current economic and financial crisis: a gender perspective. “Levy Economics Institute, Working Papers Series” 2009, Vol. 562. 5. Angel, J., McCabe, D.: Fairness in financial markets: The case of high frequency trading. “Journal of Business Ethics” 2013, Vol. 112(4), 585-595. 6. Bannier, C., Feess, E., Packham, N.: Competition, bonuses, and risk-taking in the banking industry. “Review of Finance” 2012, vol. 2. 7. Bebchuk, L., Cohen, A., Spamann, H.: Wages of Failure: Executive Compensation at Bear Stearns and Lehman 2000-2008. “Yale Journal on Regulation” 2010, Vol. 27, 257. 8. Bell, B., Van Reenen, J.: Bankers’ pay and extreme wage inequality in the UK, Center of Economic Performance, London School of Economics, Londyn 2010. 9. Bell, B., Van Reenen, J.: Bankers and their Bonuses. “The Economic Journal” 2014, Vol. 124(574), 1-21. 10. Bénabou, R., Tirole, J.: Bonus culture: Competitive pay, screening, and multitasking. “National Bureau of Economic Research” 2013, No. w18936. 11. Brogaard, J., Hendershott, T., Riordan, R.: High-frequency trading and price discovery. “Review of Financial Studies” 2014, Vol. 27(8), 2267-2306. 12. Bubb, R., Kaufman, A.: Securitization and moral hazard: Evidence from credit score cutoff rules. “Journal of Monetary Economics” 2014, Vol. 63, 1-18. 13. Casu, B., Girardone, C:. Bank Competition, Concentration and Efficiency in the Single European Market. “The Manchester School Working Paper” 2006, Vol. 74(4), 441-468. 14. Célérier, C., Vallée, B.: Returns to talent and the finance wage premium Available at SSRN 2669468, 2015. 15. Cheng, I. H., Hong, H., Scheinkman, J. A.: Yesterday’s heroes: Compensation and creative risk-taking, National Bureau of Economic Research 2010, No. w16176. 16. Coile, C. C., Levine, P. B.: The market crash and mass layoffs: How the current economic crisis may affect retirement. “The BE Journal of Economic Analysis & Policy” 2011, 11(1). 17. Davis, S. I.: Excellence in banking. Springer. 2016. 18.www.emolument.com [dostęp: 23 kwietnia 2016 r.]. 19. Expatistan Cost of Living Index, www.expatistan.com [dostęp: 24 kwietnia 2016 r.]. 20. Ferrero, A.: House price booms, current account deficits, and low interest rates. “Journal of Money, Credit and Banking” 2015, Vol. 47, s. 261-293. 21. Florida, R.: The flight of the creative class: the new global competition for talent. “Liberal Education” 2006, vol 12. 22. Foster, J., Holleman, H.: The financial power elite. “Monthly Review” 2010, 62(1). 23. Fuchita, Y., Herring, R., Litan, R.: Prudent Lending Restored: Securitization After the Mortgage Meltdown. Brookings Institution Press, New York 2010. 28 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 24. Greenwood, R., Scharfstein, D.: The growth of finance. “The Journal of Economic Perspectives” 2013, Vol. 27(2), 3-28. 25. Griffith-Jones, S., Ocampo, J.: The financial crisis and its impact on developing countries. “International Policy Centre for Inclusive Growth Working Paper” 2009, Vol. 53. 26. Hamilton W.: Institution, in: E.R.A. Encyclopedia of the Social Sciences, Seligman & A. Johnson, 1932. 27. Hoffmann, A., Post, T., Pennings, J.: Individual investor perceptions and behavior during the financial crisis. “Journal of Banking & Finance” 2013, Vol. 37(1), 60-74. 28. Hordecka, A.: Instytucjonalizm i podejście instytucjonalne do polityki gospodarczej. „Polityka Gospodarcza” 2001, Vol. 5-6. 29. Karanikolos, M., Mladovsky, P., Cylus, J., Thomson, S., Basu, S., Stuckler, D., McKee, M.: Financial crisis, austerity, and health in Europe. “The Lancet” 2013, Vol. 381(9874), 1323-1331. 30. Khwaja, A. I., Mian, A.: Rent seeking and corruption in financial markets. “Annual Review of Econmics” 2011, Vol. 3(1), 579-600. 31. Kindleberger, C.: The formation of financial centers: a study in comparative economic history. “MIT Working Papers” 1973, Vol. 114. 32. Lazonick, W., O’Sullivan, M.: Maximizing shareholder value: a new ideology for corporate governance. “Economy and society” 2000, Vol. 29(1), 13-35. 33. Lybeck, J.: A Global History of the Financial Crash of 2007–10. Cambridge University Press, Cambridge 2011. 34. Merton, R.: An analytic derivation of the cost of deposit insurance and loan guarantees an application of modern option pricing theory. “Journal of Banking & Finance” 1977, Vol. 1(1), 3-11., s. 3 – 11. 35. Morawski, W.: Zmiana instytucjonalna. WN PWN, Warszawa 1998. 36. Murphy, K.: Executive Compensation, [W:] O. Ashenfelter, D. Card (red.): Handbook of Labor Economics, 1999. 37. Murphy, K. J.: Regulating banking bonuses in the European Union: a case study in unintended consequences. “European Financial Management” 2013, Vol. 19(4), 631-657. 38. Murphy, K., Shleifer, A., Vishny, R.: The allocation of talent: Implications for growth, No. w3530, National Bureau of Economic Research 1990. 39. Nash, D.: A Study of Payment Systems in Investment Banking during the 1990s. Cardiff Business School, Cardiff 2009. 40. Office of the New York State Comptroller Statement, Marzec 2015, www.osc.state.ny.us/ pension/ [dostęp: 23 kwietnia 2016 r.]. 41. Rosen, S.: The economics of superstars. “The American economic review” 1981, Vol. 71(5), 845-858. 42. Rosińska, M.: Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa w oparciu o teorie instytucjonalne-koncepcja „instytucjonalizmu organizacyjnego przedsiębiorstw”. „Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica” 2008, Vol. 221, s. 257–275 43. Stiglitz, J.: A bank bailout that works. “The Nation” 2009, 03-23. 44. Stiglitz, J.: Freefall: America, Free Markets, and the Sinking of the Global Economy, 2010. 45. Story, L., Dash, E.: Banks Prepare for Big Bonuses, and Public Wrath. “The New York Times” 2010, 9. 29 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 46. Thanassoulis, J.: The case for intervening in bankers’ pay. “The Journal of Finance” 2012, Vol. 67(3), 849-895. 47. Tower, I., Impavido, G.: How the financial crisis affects pensions and insurance and why the impacts matter. International Monetary Fund 2009, No. 9-151. 48. Turner, J.: Socjologia. Koncepcje i zastosowanie. Zysk i S-ka, Poznań 1994. 49. Verick, S.: Who is hit hardest during a financial crisis? The vulnerability of young men and women to unemployment in an economic downturn. 2009, papers.ssrn.com. 50. Vives, X.: Competition in the changing world of banking. “Oxford Review of Economic Policy” 2001, Vol. 17(4), 535-547. 51. Young, K.: Financial industry groups’ adaptation to the post-crisis regulatory environment: Changing approaches to the policy cycle. “Regulation & Governance” 2013, Vol. 7(4), 460-480. 52. Zalewski, D., Whalen, C.: Financialization and income inequality: a post Keynesian institutionalist analysis. “Journal of Economic Issues” 2010, Vol. 44(3), 757-777. 53. Zingales, L.: Capitalism after the crisis. “National Affairs” 2009, Vol. 1, 22-35. 30 Damian Grabowski1 Agata Chudzicka-Czupała2 Co to znaczy być etycznym w pracy? Przegląd koncepcji etyki pracy Streszczenie Artykuł zawiera przegląd koncepcji etyki pracy, począwszy od klasycznej koncepcji Maxa Webera, konstruktów ducha kapitalizmu i etyki zawodowej ascetycznego protestantyzmu, przez szersze, odmienne ujęcia. Autorzy omawiają także całkiem nowe podejście do etyki pracy, koncentrujące się na innych aspektach niż ujęcia klasyczne, takie jak rola współpracy z innymi, przestrzegania zasad w pracy zespołowej, lojalność, potrzeba zachowania równowagi między pracą a czasem wolnym, jakość pracy i otwartość na konstruktywną krytykę. Dokonują też porównania istniejących teorii na różnych wymiarach. Słowa kluczowe: etyka pracy, moralność, etyka biznesu 12 What does it mean to be ethical at work? Review of work ethics concepts Abstract The article presents an overeview of conceptions of work ethic, starting with the classical conception of Max Weber, the constructs of the spirit of capitalism and the practical ethics of the ascetic branches of protestantism and ending up with other thorough conceptualisations. The authors also present a completely new attitude towards work ethic that concentrates on different aspects than the classical ones, such as the role of cooperation with others, obeying the rules in team work, loyalty, the need to keep balance 1 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Instytut Psychologii 2 SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny, Wydział Zamiejscowy w Katowicach 31 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój between work and leisure time, the quality of work and openness to constructive criticism. They make comparisons of the existing theories on different dimensions. Keywords: work ethic, morality, business ethics Wprowadzenie Artykuł ten ukazuje przegląd koncepcji etyki pracy (ang. work ethic) ukazanych w literaturze socjologicznej i psychologicznej. Autorzy jako podstawę opracowania przyjęli analizę syntetycznych ujęć tego pojęcia, które punktem wyjścia uczyniły lustrację badań psychologicznych i socjologicznych przeprowadzanych w latach 1969 – 1990 [Furnham 1990, s. 69-106], 1969 – 2002 [Miller i in., 2002, s. 451-489] oraz do roku 2012 [Mann i in., 2013, s. 65-101]. Poza tym wykorzystano tu analizy socjologiczne dzieł Maxa Webera wykonane między innymi przez Stanisława Kozyra-Kowalskiego. Etyka pracy. Klasyczne ujęcia terminu Przegląd koncepcji etyki pracy zachęca do refleksji nad pojęciami etyka i moralność. Etyka jest terminem wieloznacznym i oznacza naukę o moralności i teorię moralnej powinności działania [Bartkowiak 2006, s. 883] oraz filozoficzny namysł nad moralnością. Zaorski–Sikora [2007 s. 48] podkreśla, że definicji moralności jest tak dużo, ile istnieje szkół filozoficznych i autorów. Na różnorodność ujmowania moralności wpływa fakt, że znajduje się ona w centrum zainteresowania różnych dziedzin nauki. Wielu autorów proponuje ujmować moralność, która odnosi się do decyzji i czynów osoby, jako „uznane reguły działania człowieka” [Brzeziński i in. 2009, s. 18; Chyrowicz 2009, s. 31]. Pojęcie „moralność” pochodzi od łacińskiego słowa „moralis”, tłumaczonego jako „obyczajny”. Dotyczy ono słuszności czynów, a nie charakteru człowieka, który jest ich sprawcą [por. Chudzicka-Czupała 2013, s. 8]. Pojęcie „etyka” natomiast nawiązuje do greckich słów „ethos” („charakter, obyczaj”) i „ethikos” („obyczajny”), do określeń, które wiążą się z wzorcami postępowania, wskazywanymi jako właściwe i zalecanymi do naśladowania w danej społeczności [Zaorski–Sikora 2003, s. 34]. Etyka odnosi się więc do systemu norm. Bardzo trafnie określają to Woleński i Hartman [2008, s. 19], opisując moralność jako „fakt społeczny, polegający na tym, że ludzie postępują (z uwagi na dobro i zło moralne) tak, a nie inaczej”, a etykę jako „zbiór wskazań, jak mają postępować”. Poprawnie termin etyka odnosi się do nauki o moralności i teorii moralności [Grabowski 2015, s.7-13]. W języku polskim termin etyka pracy posiada cztery znaczenia [zob. Grabowski 2012, s. 243]. Po pierwsze, jest to moralność, którą przejawia człowiek w trakcie wykonywania 32 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 pracy. Przykładem może być sytuacja, w której negocjator przestrzega zasad moralności chrześcijańskiej i postępuje uczciwie wobec partnerów, podając im pełne informacje dotyczące kontraktu [por. Berger red. 1994, s. 69-105] albo inna, w której kierownik odnosi się do swoich pracowników z szacunkiem, okazując im uznanie i zainteresowanie tym, co robią [Zbiegień-Maciąg 1996, s. 64-103]. W drugim znaczeniu jest to etyka zawodowa, czyli wykonywanie pracy zgodnie z normami, których zestaw określamy jako kodeks etyki zawodowej. Wiele zawodów posiada takie kodeksy, i postępowanie według nich jest kluczowym składnikiem etycznej pracy, czyli aktywności zgodnej z uznanym wzorcem wykonywania pracy [Brzeziński i in. 2009, s. 18-20]. Kodeksy obejmują reguły obowiązujące w danym środowisku zawodowym (np. lekarzy, psychoterapeutów) oraz ograniczenia (związane z sankcjami) [Zbiegień-Maciąg 1996, s. 104-141]. Po trzecie, to zestaw norm i zasad, z których wynikają obowiązki pracodawców wobec pracobiorców i odwrotnie-pracobiorców wobec pracodawców. Zestaw ten zatem to normy dla osób, które zatrudniają innych lub nimi zarządzają oraz zatrudnianych wobec zatrudniających. Ważną normą dla zatrudnianych jest na przykład lojalność czy wierność wobec pracodawców, tak ważna na przykład w kulturze japońskiej [Zbiegień-Maciąg 1996, s. 104-141]. Te trzy znaczenia oznaczane są również takimi terminami jak etyka biznesu (znaczenie pierwsze i trzecie) oraz etyka zawodowa (znaczenie drugie) i są związane ze znaczeniem czwartym. W czwartym znaczeniu etyka pracy została opisana przez niemieckiego socjologa Maxa Webera [por. Cherrington 1980, s. 19-30], który stworzył typy idealne duch kapitalizmu oraz protestancka etyka pracy. W tym rozumieniu termin etyka pracy odnosi się do wzorca, gdzie praca jest traktowana jako wartość i obowiązek moralny, a więc powinność oraz jedna z cnót, w ramach szeroko pojętej etyki lub moralności. Według tego wzorca człowiek powinien silnie angażować się w pracę i wykonywać ją dobrze, czyli według pewnych standardów, które dotyczą na przykład wielkości produkcji czy jakości pewnych produktów. Dobre wykonanie pracy to także działanie zgodne z kodeksem zawodowym i uczciwe postępowanie w ramach aktywności zawodowej. Podsumowując, pojęcie etyka pracy można rozumieć dwojako: 1) wysokie zaangażowanie w pracę, wydatkowanie wysokiego wysiłku i skupianie się na zgodności wyników własnej aktywności z pewnymi standardami, 2) koncentrację na tym, by działania w pracy były zgodne z szeregiem innych obowiązków moralnych, takich jak zasada „nie szkodzić innym” czy „kochaj bliźniego jak siebie samego”. Obie perspektywy mogą znajdować się w konflikcie, dla przykładu, osoba, która dobrze pracuje i odnosi sukcesy może szkodzić klientom lub współpracownikom [por. Sennett 2010, s. 31-76 Arendt 2010, s. 101-162]. Niezwykle wymownym przykładem jest 33 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój zachowanie Adolfa Eichmanna, organizatora Holocaustu, opętanego obsesją uczynienia komór gazowych jeszcze bardziej wydajnymi. Przypadek Eichmanna można rozpatrywać jako przykład postawy człowieka zapracowanego, która jednak nie mieści się w kategorii „homo faber”. To pojęcie oznacza bowiem człowieka wykonującego pracę dla wspólnoty, kształtującego wspólnotę i wspólne życie, innymi słowy człowieka pracującego dla ludzkości, a nie przeciwko niej [Sennett 2010, s. 14]. W pewnym sensie Adolf Eichmann przejawiał etykę pracy, traktował pracę jak obowiązek, rzetelnie wykonywał zadania. Niestety, zniszczył przy tym miliony istnień ludzkich. Jego „etyka” sprowadzała się jednak tylko do sprawności, traktowania pracy w kategoriach obowiązku, jednak był to jego jedyny obowiązek [por. Grabowski 2015, s. 9]. Dobre wykonywanie pracy to wspomniane wyżej ujęcie, opisywane jako homo faber działanie, które nie tylko służy ludziom, ale też nie krzywdzi ludzi. Znaczenie to nawiązuje do znaczenia angielskiego terminu „work ethic”, który można przetłumaczyć po prostu jako „kult pracy”, czyli pozytywne jej wartościowanie. Etyka pracy (ang. „work ethic”) w tym znaczeniu odnosi się do: 1) wartościowania pracy, czyli spostrzegania pracy jako wartości centralnej, podstawowej, w życiu każdego człowieka, pożądanego elementu życia, jednak bez rozpatrywania związków pracy z moralnością (taki sposób rozumienia nie odnosi się do kategorii dobra i zła) - słowem bardziej oddającym sens tego ujęcia jest etos, rozumiany jako styl życia [por. Swadźba 2001, s. 27]; 2) moralnego wartościowania pracy, traktowania pracy jako dobra samego w sobie czyli spostrzegania jej w kategoriach nakazu i powinności, obowiązku moralnego (z takiego sposobu rozumienia wynika negatywne ocenianie lenistwa) [por. Grabowski 2015, s. 9]. Max Weber [2011, s. 76-102, s. 162-186] opisał dwa konstrukty, będące pierwowzorami etyki pracy, czyli ducha kapitalizmu oraz etykę zawodową ascetycznego protestantyzmu. Duch kapitalizmu mieści w sobie następujące postawy i zachowania [por. Grabowski 2015, s. 25]: 1) dążenie do nieustannego powiększania kapitału, w tym pomnażania posiadanych pieniędzy i traktowanie go jako celu samego w sobie, które rozpatrywane jest w kategoriach powinności moralnej człowieka; 2) Berufspflicht, czyli „obowiązek zawodowy”- termin odnoszący się do powinności maksymalnego spożytkowania własnych możliwości zawodowych (zarówno w rozumieniu posiadanego kapitału, jak i siły roboczej), co wyraża się maksymą „wszystko, co warto robić, warto robić dobrze”; 3) asceza, czyli dążenie do redukcji wydatków pieniężnych do niezbędnego minimum oraz narzucenie sobie oszczędnego stylu życia, którego istotą jest ograniczanie potrzeb i oczekiwań; 34 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 4) zespół cnót swoistych, takich jak: „pracowitość, dotrzymywanie zobowiązań, unikanie karczmy, hazardu, rozpusty, rzetelność, uczciwość w transakcjach handlowych, które warunkują zaufanie i kredyt w kontaktach gospodarczych” [Kozyr-Kowalski 1967, s. 232]. Czynnikiem, który ukształtował ducha kapitalizmu była etyka zawodowa ascetycznego protestantyzmu [Grabowski 2015, s. 25]. Furnham [1984, s. 88] zauważył cztery elementy koncepcji tej etyki. Po pierwsze, doktrynę powołania, zgodnie człowiek jest powołany do pracy na chwałę Boga. Samo wykonywanie pracy czyni go prawym i powinno być doskonałe, dokładne i uczciwe. Po drugie, doktrynę predestynacji, która sugeruje, że znakami łaski Boga (w tym przeznaczenia do życia wiecznego) mogą być sukcesy zawodowe. Skoro ludzie posiadają niewiele czasu, by upewnić się co do zbawienia, każdy moment spędzony bezczynnie, jest wart moralnego potępienia i oznacza brak łaski Boga. Po trzecie, silny ascetyzm będący rdzeniem protestanckiej etyki, który akcentuje wagę oszczędzania i inwestowania oraz ograniczania wydatków na zbytki. Po czwarte, doktryna uświęcania, która akcentowała racjonalną kontrolę nad wszystkimi aspektami życia i czyniła każdego człowieka odpowiedzialnym za swój los [Furnham 1984, s. 88]. Overman [2011, s. 1-50], definiując etykę protestancką, zamiast czterech doktryn wymienia siedem cnót kardynalnych, do których należą: 1) wewnątrzświatowy ascetyzm (samodyscyplina, ograniczanie potrzeb); 2) racjonalizacja (kontrola postępowania); 3) nastawienie na cel (na zbawienie); 4) indywidualizm (poleganie na sobie i odpowiedzialność); 5) status osiągnięty (pytanie o to, kim jesteś, to pytanie o to, co zrobiłeś); 6) etyka pracy (uświęcenie i gloryfikacja ciężkiej pracy); 7) etyka czasu (uświęcenie czasu). Syntetyczne ujęcie protestanckiej etyki pracy, opisanej przez Maxa Webera, opracowanej przez Millera, Woehra i Hudspeth [2002, s. 464, por. Grabowski i Chudzicka-Czupała 2015, s. 210-214; Chudzicka-Czupała i in. 2012, s. 14-23], uwzględnia siedem postaw i przekonań: 1) Traktowanie pracy jako centrum życia (centralnej wartości), wiara w pracę dla samej pracy i przekonanie o jej dużej wadze, 2) Ciężka praca, wiara w cnoty ciężkiej (mrówczej) pracy, czyli przekonanie, że takie działanie, wysiłek, są wartościowe, prowadzą do sukcesu, 3) Niechęć do marnowania czasu, postawy i przekonania odzwierciedlające konieczność produktywnego wykorzystywania czasu, 4) Niechęć do czasu wolnego, przekonanie o niewielkim znaczeniu ludzkich aktywności niezwiązanych z pracą, 35 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 5) Odraczanie gratyfikacji, orientacja na przyszłość, gotowość do odkładania nagród na później, największą wartość posiadają rzeczy, na które trzeba czekać, 6) Niezależność/poleganie na sobie samym, czyli składnik indywidualizmu, dążenie do niezależności w codziennej pracy jako klucz do sukcesu, 7) Moralność/etyka, wiara w sprawiedliwą i moralną egzystencję, przekonanie, że ludzie powinni być uczciwi w interesach z innymi. Wymienieni autorzy zrezygnowali z użycia przymiotnika „protestancka”, gdyż system przekonań występuje wśród osób, które nie są protestantami i wielu innych kulturach. Podstawą do opracowania tej listy były badania psychologiczne, które przeprowadzono w latach 1969 – 2001. Etyka pracy obejmuje wymiary energetyczne oraz czasowe. Te pierwsze odnoszą się do przekonań, że na pracę należy przeznaczać jak najwięcej energii, że należy maksymalizować wysiłek własny. Obejmują one takie wymiary jak traktowanie pracy jako centralnej wartości życia, kult ciężkiej pracy i spostrzeganie pracy jako powinności. Wymiarem energetycznym jest także w pewnym stopniu zachęta do polegania na sobie, opieranie się na innych pozwala uniknąć wysiłku i wiąże się z próżnowaniem. Czasowe wymiary to przekonania, że na pracę należy przeznaczać jak największą ilość czasu, czyli niechęć do marnowania czasu, skłonność do odraczania gratyfikacji, która oznacza gotowość do czekania na nagrodę za pracę, a także dezaprobata dla czasu wolnego, który jest postrzegany w kategoriach marnotrawienia zasobów [Grabowski 2015, s. 56-60]. W ramach opisanych składników etyki pracy można dostrzec dwie perspektywy znaczeniowe. Jedną z nich jest akcentowanie wysokiego zaangażowania lub ciężkiej pracy (idea maksymalizacji wysiłku). W perspektywie tej mieszczą się wyżej opisane aspekty energetyczne i czasowe etyki pracy. Drugą perspektywą jest akcentowanie rezultatów działania, podkreślanie znaczenia efektywności, czyli skuteczności i sprawności, z czym związany jest wątek potrzeby osiągnięć opisany przez Atkinsona i innych [1960, s. 27-36] oraz McClellanda [1961, s. 36-62]. Ważną składową takiego podejścia jest podkreślanie wagi nastawienia na wydajność, na „dobrą robotę”, odnoszącą się do jakości efektów. Wydajność i „dobra robota” są ze sobą ściśle powiązane. Odnoszą się one do sprawności, czyli wykonywania pracy zgodnie z pewnymi standardami. Weber [1994, s. 77-144; 2010, s. 67-133; 2011, s. 114-186] podkreślał akcentowanie roli wysiłku, ciężkiej pracy, w tym poświęcenia się dla pracy oraz unikania marnotrawienia czasu. Akcentowanie roli wyników czy efektów pracy pojawia się w opracowaniach Webera rzadziej. Stąd też ukazaną wyżej listę uznać należy za klasyczny (weberowski) model etyki pracy. 36 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Odmienne koncepcje etyki pracy W literaturze socjologicznej i psychologicznej można, oprócz przedstawionego wyżej, klasycznego ujęcia etyki pracy, znaleźć ujęcia wychodzące poza ten model. Należą do nich opracowania Wollacka i współpracowników [1971, s. 331-338] oraz Cherringtona [1980, s. 19-30]. Wollack i współpracownicy [1971, s. 331-333] akcentują w swoim modelu etyki pracy znaczenie dobrego wykonania pracy i zadowolenie z faktu jej wykonania z zachowaniem określonych, wysokich standardów (duma z pracy), przywiązywania wagi do zarabiania pieniędzy i statusu, jaki osiągamy dzięki pracy oraz dążenia do awansu w organizacji. Autorzy zaznaczają też, że ważne jest zaangażowanie organizacyjne, bycie zainteresowanym współpracownikami i celami organizacji oraz silne pragnienie, by uczestniczyć w podejmowaniu decyzji związanych z praca i organizacją, by w ten sposób oddziaływać na rzeczywistość. Cherrington [1980, s. 20], oprócz wymiarów ujmowanych w klasycznej definicji (akcentowanie wysiłku), uwzględnia także w swej konceptualizacji etyki pracy pełną obecność w pracy (zakazana jest absencja), punktualność (zakazane jest spóźnianie się), dumę z wykonanej pracy, z własnej firmy, wysoką wydajność oraz lojalność wobec organizacji i grupy pracowników, czyli wymiary przywiązania do organizacji. Szerokie ujęcia etyki pracy uwzględniają postawy i przekonania wynikające z klasycznego jej ujęcia. Model Wollacka i współpracowników uwzględnia akcentowanie rezultatów działania (zarobki, status pracy, awans, oznaczające osiągnięcia), sprawność, prowadzącą do dumy z wykonanej pracy i zaangażowanie oraz przywiązanie do organizacji. Model Cherringtona rozszerza ujmowanie etyki pracy o aspekty czasowe, gdzie ważna jest pełna obecność w pracy oraz kładzie nacisk na rezultaty działania (na wydajność i sprawność). Do całkiem nowego spojrzenia na etykę pracy przyczyniła się propozycja Boatwrigtha i Slate’a [2002, s. 36-62]. Konceptualizacja tych autorów obejmuje następujące składniki: wagę przestrzegania zasad organizacji, pełnej obecności w pracy, punktualności, rolę współpracy i pracy zespołowej, prawości i uczciwości, konieczność przestrzegania zasad bezpieczeństwa pracy, zasadę podnoszenia wydajności i jakości pracy, właściwego posługiwania się narzędziami i materiałami w pracy. Takie, nowe ujęcie etyki pracy, podnosi też znaczenie otwartości na informacje zwrotne (w tym przyjęcie z pokorą i akceptację konstruktywnej krytyki) oraz umiejętności przyjmowania uwag dotyczących wykonywania pracy, co oznacza krytycyzm wobec siebie w procesie wykonywania pracy oraz nabywania nowych umiejętności. Kolejnym, nowym ujęciem etyki pracy, jest propozycja Mann i współpracowników [2013, s. 65-101]. Koncepcja ta uwzględnia osiem wymiarów etyki pracy. Są to: 1. skupianie się na własnym rozwoju, przekonanie o obowiązku ciągłego doskonalenia siebie, nabywania nowych umiejętności i doświadczeń, obowiązku stałego uczenia się, 37 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 2. koncentrowanie się na jakości wykonywanej pracy i troska o nią, czyli przekonania, że należy dbać o szczegóły pracy i unikać popełniania błędów, czyli dążyć do doskonałości, 3. inicjatywa, czyli przekonania, że należy wychodzić poza role i oczekiwania przełożonych i pracodawców, udoskonalać swoje miejsce pracy, 4. wartościowanie pracy zespołowej, czyli przekonania, że praca w grupie stanowi wartość i powinno posiadać się czas na pomoc kolegom oraz dzielić się z nimi własną wiedzą i doświadczeniem, 5. społeczna odpowiedzialność, która oznacza zestaw przekonań o obowiązku nieszkodzenia innym (pracę powinno wykonywać się odpowiedzialnie, unikając krzywdzenia innych; mając na uwadze potrzeby innych ludzi), 6. równowaga, czyli przekonanie, że należy dawać pierwszeństwo okresom czasu pracy przed okresami przeznaczanymi na inne aktywności - aktywności pozwalające na oderwanie się od pracy są jednak ważne, gdyż umożliwiają efektywne wykonywanie pracy, 7. wytrwałość, czyli skupianie się na całkowitym wykonywaniu zadań i troska o staranność ich wykonania oraz determinacja, aby pozostać kompetentnym, 8. lojalność, konstrukt podobny do pojęcia zaangażowania organizacyjnego (ang. organizational commitment) [Grabowski, 2015, s. 93-94, s. 114], oznaczający system przekonań związanych z postawą, wedle której należy być wiernym wobec danej organizacji i dbać o jej reputację [Mann i in., 2013, s. 78-83]. W ramach analizy czynnikowej kwestionariusza badającego opisane wyżej wymiary, pozycje składające się na skale Koncentracja na własnym rozwoju (doskonalenie siebie) oraz Koncentracja na jakości wykonywanej pracy były wyjaśniane przez jeden czynnik, podobnie jak skale Społeczna odpowiedzialność oraz Praca zespołowa. Dowiodło to, że ciągłe doskonalenie siebie, nabywanie umiejętności, wiąże się z dążeniem do podwyższania jakości pracy, gdyż umożliwia podwyższanie efektów wykonywanej pracy. Wspólnym elementem pracy zespołowej oraz społecznej odpowiedzialności jest troska o innych i skupianie się na ich potrzebach. Analiza wykazała też, że skupianie się na doskonaleniu siebie oraz jakości pracy mają wspólne treści z wytrwałością [Mann i in., 2013, s. 93-94]. Podsumowanie. Porównanie klasycznego i nowego spojrzenia na etykę pracy Nowe ujęcia etyki pracy uwypuklają akcentowanie roli rezultatów działania, czyli skuteczności i sprawności działania, które można określić mianem „dobrej roboty”. Właściwe wykonywanie pracy, z zachowaniem standardów, jest tematem zarówno koncepcji Boatwrighta i Slate’a, jak i koncepcji Mann. W tej pierwszej kładzie się nacisk na 38 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 przestrzeganie zasad organizacji, przestrzeganie zasad bezpieczeństwa pracy, skupianie się na wydajności i jakości pracy, właściwe posługiwanie się narzędziami i materiałami w pracy oraz otwartość na informacje zwrotne, czyli pokora w uczeniu się nowych czynności i dążeniu do osiągnięć, w drugiej koncentrowanie się na jakości wykonywanej pracy (doskonałej pracy) idzie w parze z dążeniem do doskonalenia siebie i wytrwałością. Ważne są nie tylko dobre rezultaty (jakość i wydajność), ale także proces wykonywania pracy w zgodzie ze standardami (doskonała praca), podążanie za którymi do takich efektów doprowadza. Tak więc, o ile klasyczne ujęcia akcentowały ogólny nakaz zwiększania wysiłku i przedłużania czasu pracy, nowe ujęcia precyzują, co oznacza etyka w pracy, wskazując na przykład na znaczenie unikania błędów, staranności, punktualności, uczenia się nowych czynności. Obok tego wątku w nowym podejściu do etyki pracy pojawia się, eksponowana w ujęciach klasycznych, wyraźna sugestia, że doskonała praca to działanie zgodne z normami moralnymi. Koncepcje te akcentują prawość i uczciwość oraz społeczną odpowiedzialność, która oznacza podążanie za przekonaniami o obowiązku nieszkodzenia innym. O ile klasyczne ujęcia etyki pracy wskazywały na wymóg polegania na sobie w pracy, nowe wyraźnie gloryfikują pracę zespołową, związaną ze skłonnością do współpracy, której rola była wielokrotnie podkreślana przez psychologów [Strelau, 2015, s. 321, 402]. Wiąże się ona z gotowością do moralnego postępowania [Grabowski, Chudzicka-Czupała, 2015, s. 222] Potrzeba polegania na sobie jest, w ujęciu Mann i innych [2013, s. 81], sprowadzona do pewnego rodzaju postawy innowacyjnej, związanej z samodzielnym udoskonalaniem miejsca pracy, własnej organizacji a także przywództwa (Powinienem motywować moich kolegów do tego by lepiej wykonali swoją pracę). Warto też odnotować, iż o ile klasyczna etyka pracy oznaczała niechęć do czasu wolnego, nowe koncepcje podkreślają potrzebę zachowania równowagi między czasem wolnym a czasem pracy. Bibliografia: 1. Arendt H.: Kondycja ludzka. Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010. 2. Atkinson J., Bastian J., Earl R., Litwin G.: The achievement motive, goal setting and probability preferences. “Journal of Abnormal and Social Psychology”, 1960, Vol. 60, Iss. 1. 3. Bańka A.: Psychopatologia pracy. Wydawnictwo Gemini, Poznań 1966. 4. Bartkowiak L.: Między powinnością a obowiązkiem – o kodeksach deontologicznych zawodów medycznych. „Wiadomości Lekarskie”, 2006, Vol. LIX, Iss.11-12. 5. Baryła W., Wojciszke B.: Potoczne rozumienie moralności: badania psychologicznej realności etyki godności i etyki produktywności. „Przegląd Psychologiczny” 2000, 43, 1. 6. Bauman Z.: Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy. Wydawnictwo WAM, Kraków 2006. 7. Bendix R.: Max Weber. Portret uczonego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975. 8. Berger P. (red.): Etyka kapitalizmu. Signum, Kraków 1994. 39 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 9. Boatwright J., Slate J.: Development of an instrument to assess work ethic. “Journal of Industrial Teacher Education” 2002, Vol. 39, Iss. 4. 10. Brzeziński J., Chyrowicz B., Poznaniak W., Toeplitz-Winiewska M.: Etyka zawodu psychologa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 11. Cherrington D.: The work ethic. Working values and values that work. Amacom, A division of American Management Associations, New York 1980. 12. Chudzicka-Czupała A.: Etyczne zachowanie się człowieka w organizacji. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013. 13. Chudzicka-Czupała A., Cozma I., Grabowski D., Woehr D. J.: A Comparison of the Multidimensional Work Ethic Profile Across Two Countries. “Journal of Management and Bussiness” 2012, Vol. 3, Iss. 1. 14. Chyrowicz B.: Etyka jako filozoficzny namysł nad moralnością. [W:] J. Brzeziński, B. Chyrowicz, W. Poznaniak, M. Toeplitz-Winiewska. Etyka zawodu psychologa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 15. Furnham A.: The Protestant work ethic. The psychology of work-related beliefs and behaviors. Routledge, London 1990. 16. Grabowski D.: Etyka pracy jako zmienna psychologiczna. „Czasopismo Psychologiczne”, 2012, tom 18, nr 2. 17. Grabowski D.: Etyka pracy. Przekonania wartościujące pracę a zaangażowanie pracowników. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2015. 18. Grabowski D., Chudzicka-Czupała A.: Wielowymiarowy Profil Etyki Pracy (WPEP). Charakterystyka psychometryczna polskiej wersji kwestionariusza Multidimensional Work Ethic Profile. „Psychologia społeczna”, 2015, tom 10, numer 2, 33. 19. Kozyr-Kowalski S.: Max Weber a Karol Marks. Socjologia Maxa Webera jako „pozytywna krytyka materializmu historycznego”. Książka i Wiedza, Warszawa 1967. 20. Mann M., Taber T., Haywood K.: Work Ethic Revisited: Identifying and Operationalizing New Dimensions of Work Ethic a Century After Weber. Journal of Business Disciplines, 2013, Vol. 11, Iss. 1. 21. McClelland D.: The Achieving Society. The Free Press, New York 1961. 22. Miller M. J., Woehr D. J., Hudspeth N.: The meaning and measurement of work ethic: Construction and initial validation of a multidimensional inventory. “Journal of Vocational Behavior”, 2002, Vol. 60, Iss. 3. 23. Sennett R.: Etyka dobrej roboty. Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2010. 24. Strelau J.: Różnice indywidualne. Historia – determinanty – zastosowania. Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2015. 25. Swadźba U.: Śląski etos pracy. Studium socjologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001. 26. Tawney R.: Religia a powstanie kapitalizmu. Książka i Wiedza, Warszawa 1963. 27. Overman S.J.: The Protestant Ethic and the Spirit of Sport: How Calvinism and Capitalism Shaped America’s Games. Mercer University Press, Macon GA 2011. 28. Weber M.: Etyka protestancka a duch kapitalizmu. Test, Lublin 1994. 29. Weber M.: Etyka protestancka a duch kapitalizmu. Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010. 40 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 30. Weber M.: Etyka protestancka i duch kapitalizmu. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011. 31. Woleński J., Hartman J.: Wiedza o etyce. Wydawnictwo Szkolne PWN, WarszawaBielsko-Biała 2008. 32. Zaorski-Sikora Ł.: Etyka w biznesie. Wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2007. 33. Zaorski-Sikora Ł.: Współczesne problemy filozofii i etyki. WSHE, Łódź 2003. 34. Zbiegeń-Maciąg L.: Etyka w zarządzaniu. Wydawnictwo Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1996. 41 Katarzyna Łyp1 Rola świadczeniodawcy w realizacji założeń społecznej odpowiedzialności sektora ochrony zdrowia The role of healthcare providers in implementing the social responsibility of health system Streszczenie W artykule podjęto próbę oceny skutków bodźców finansowych, źródłem których, wybrany przez świadczeniodawcę sposób jego opłacania, rozumiany jako refundację kosztów leczenia. Przyjęte w rodzimym sektorze ochrony zdrowia, sposoby opłacania świadczeniodawców, bywają często bodźcem finansowym do ordynowania przez świadczeniodawcę potencjalnemu pacjentowi, nadmiernej lub niewystarczającej ilości czynności medycznych. Sytuacja ta, wydaje się wymagać interwencji, polegającej na wprowadzeniu ujednoliconego sposobu opłacania świadczeniodawców, pozwalającego na optymalizację kosztów niezbędnych do prawidłowego przeprowadzenia działań o charakterze diagnostyczno - leczniczych, zachowując jednako skuteczność kliniczną. Doniesienia z zagranicznych rynków medycznych pozwalają sądzić, że bodźce finansowe to najskuteczniejsze narzędzie kształtowania zachowań świadczeniodawców nie tylko w rodzimym sektorze ochrony zdrowia. Warto zatem ocenić postawę świadczeniodawców przez pryzmat roli jaką pełnią w realizacji założeń społecznej odpowiedzialności sektora ochrony zdrowia. Celem artykułu jest próba przeanalizowania skutków przyjętego przez świadczeniodawcę sposobu jego opłacania, przeprowadzona na podstawie badań ankietowych oraz analizy dokumentacji źródłowej. Słowa kluczowe: sektor ochrony zdrowia, koszty leczenia, społeczna odpowiedzialność biznesu 1 1 Politechnika Śląska,Wydział Organizacji i Zarządzania, Instytut Zarządzania i Administracji 43 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój The role of healthcare providers in implementing the social responsibility of health system Abstract The article attempts to analyze the effects of choice of paying healthcare providers. The analysis was based on research and analysis of source documentation. The choice of the method of financing health care provider, will often use excessive or insufficient medical procedures in relation to the patient. This situation requires intervention, involving the introduction of a uniform method of financing for all medical providers, which will allow the optimization of costs necessary for the proper course of action diagnostic - therapeutic. Keywords: health sector, medical expenses, corporate social responsibility Wstęp O ile rodzimy sektor ochrony zdrowia [Holly, Suchecka 2009, s. 17-20] charakteryzuje się coraz wyższym poziomem wysokospecjalistycznej wiedzy, będącej w posiadaniu jej pracowników oraz światowej klasy zasobami techniczno - technologicznymi, o tyle stosunkowo niską kulturą odpowiedzialności społecznej. Na społeczną odpowiedzialność organizacji składa się osobista odpowiedzialność jej jednostek, promujących swoją postawą prawidłowe zachowania społeczne. Indywidualna odpowiedzialność osób zaangażowanych w działalność organizacji, u których świadomość korzyści płynących z postawy odpowiedzialnej społecznie, przyczynia się znacząco na wartość, jaką koncepcja odpowiedzialności społecznej mogłaby przynieść organizacjom sektora ochrony zdrowia. A zatem, jest szczególnie ważne, aby organizacje sektora ochrony zdrowia jak najskuteczniej zaznaczały społeczny charakter swojej działalności [Heszen-Niejodek 1995, s.7-21], a zatrudnieni w tym sektorze podejmowali jak najefektywniejszą współpracę w działaniach podejmowanych na rzecz społeczeństwa będącego odbiorcami ich usług [Karporowicz 2011, s. 21.]. Obrany kierunek wymaga zrównoważenia ważności działań o aspekcie biznesowym ze społecznym aspektem organizacji, wyważenia menedżerskich celów organizacji z wartością i etycznymi pryncypiami zatrudnionego personelu, tworząc jednocześnie atmosferę wsparcia i partnerstwa, zwiększając tym samym wiarygodność danej organizacji. Można zatem przyjąć, że każda osoba zaangażowana w działania na rzecz sektora ochrony zdrowia ponosi etyczną odpowiedzialność wobec pacjentów, współpracowników, zawodu i całego społeczeństwa. Ogół społeczeństwa tę specyficzną „służbę” odbiera, bądź chciałby odbierać, jako misję wybranych, uczciwych i kompetentnych, odpowiedzialnych społecznie jednostek na rzecz ogólnego zdrowiobytu społeczeństwa. 44 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Słusznym w tym miejscu jest stwierdzenie, że używanie terminu „odpowiedzialność społeczna” jest niewystarczające. Należałoby raczej wprowadzić termin „odpowiedzialność społeczna sektora ochrony zdrowia”, który to z kolei prowadzi na wyższy poziom odpowiedzialności społecznej, którego celem jest ochrona i wspieranie praw jednostek w dążeniu do utrzymania najwyższego możliwego do osiągnięcia stanu zdrowotności. Wzrastająca świadomość społeczna i etyczna społeczeństwa, niejako wymusza na pracownikach sektora ochrony zdrowia zachowania społecznie odpowiedzialne. W opinii publicznej coraz częściej pojawiają się głosy, że organizacje, które w swojej działalności wykazują zachowania społecznie nieodpowiedzialne, powinny ponosić karę. Dlatego też należałoby zobligować jednostki medyczne do sporządzania jawnych raportów ze swojej działalności, które to miałyby być przyczynkiem do regulacji zachowań odpowiedzialnych społecznie. Retrospektywna (ex-post) i prospektywna (ex-ante) refundacja kosztów. Zalety i wady Każdy obywatel powinien mieć możliwość swobodnego dostępu do rzetelnych informacji, umożliwiających mu podjęcie jedynej słusznej decyzji co do wyboru jednostki medycznej, której powierzy to co ma najcenniejsze. Nie sposób jednak dokonać słusznego wyboru, bez weryfikacji zasobów, oceny oferowanych usług czy też ustalenia pozycji danej jednostki medycznej na rynku świadczeniodawców. Dodać w tym miejscu należy, że istnieje wiele ogólnodostępnych rankingów świadczeniodawców, jednakże czy podpowiedzą one potencjalnemu pacjentowi, która z tych jednostek medycznych zagwarantuje mu dobór przez reprezentującego daną jednostkę lekarza, świadczeń diagnostyczno - leczniczych zgodnych z jego stanem zdrowia, bądź czy jednostkę cechuje indywidualne podejście do procesu diagnostyczno - leczniczego w przypadkach bardziej skomplikowanych klinicznie? W tym miejscu nasuwa się kolejna wątpliwość. Czy rankingi te umożliwią potencjalnemu pacjentowi porównanie przyjętego w danej jednostce medycznej schematu postępowania w konkretnej jednostce chorobowej ze schematem postępowania ogólnie przyjętym i uznanym przez specjalistów za gwarantujący prawidłowość procesu diagnostyczno – leczniczego? Rankingi przedsiębiorstw spoza sektora ochrony zdrowia, będące sposobem konkurowania, walką o pozycję zajmowaną na rynku, porównują wyroby/usługi finalne. Kategoryzując ich jakość, użyteczność i wiele innych cech. Utrzymując często w tajemnicy przed konkurentami dane co do posiadanych zasobów czy strategii dojścia do założonych celów biznesowych. Natomiast sektor ochrony zdrowia wydaje się przywiązywać ogromną wagę do ujawniania i nagłaśniania poziomu i ilości posiadanych zasobów, (i słusznie), jednocześnie milczy co do swojej skuteczności klinicznej, czy jasnego sformułowania celu biznesowego, jakim w usługach publicznych użyteczność społeczna. 45 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Przyczyną rozbieżności polega na tym, że o ile przedsiębiorca spoza sektora swoją szansę osiągnięcia celu biznesowego widzi w kształtowaniu społecznej odpowiedzialności, to świadczeniodawca, szansę na utrzymanie swojej jednostki medycznej na rynku, widzi w reglamentowaniu dostępności i jakości świadczonych usług, tłumiąc tym samym (narzucony mu) cel biznesowy jakim w przypadku usług publicznych, użyteczność społeczna. Sytuacja ta sprawia, że cała uwaga decydentów danej jednostki medycznej skupia się na balansowaniu pomiędzy ustawami, rozporządzeniami i innymi dokumentami w taki sposób, aby jednostka utrzymała się na rynku, a pacjent stracił tylko tyle, że nie pozwoli to na jednoznaczne sformułowanie uchybień, obnażając tym samym brak społecznej odpowiedzialności danej jednostki medycznej. Nie można bowiem przyjąć założenia, że poziom kwalifikacji personelu medycznego i zasobów danej jednostki medycznej jest tożsamy (równoznaczny) z jakością, dostępnością czy gwarancją dopasowania ilości i jakości usług do danej jednostki chorobowej. Wprowadzenie zmian narzucających każdej jednostce medycznej, jawność danych statystycznych dotyczących skuteczności klinicznej i diagnostycznej, przyjętego w danej jednostce medycznej schematu postępowania w konkretnej jednostce chorobowej czy wyliczonej na podstawie statystyki prowadzonej przez jednostkę medyczną, skuteczności podejmowanego leczenia, wymusi zmianę, z przyjętej dotychczas postawy pryncypialnej, na postawę troski, a wdrożona i ugruntowana odpowiedzialna społecznie postawa pracowników wpłynie na płynną realizację założonego celu biznesowego. Przed wprowadzeniem zmian należy dokonać poprawnego pomiaru i oceny społecznego wydźwięku swojej działalności. Na potrzeby artykułu, za pomocą badań ankietowych, dokonano pilotażowego pomiaru akceptacji, wśród pacjentów jednostek lecznictwa stacjonarnego (SP ZOZ-y), dokonując ich podziału na jednostki reprezentujące prospektywny i retrospektywny sposób opłacania świadczeniodawcy. Dodać w tym miejscu należy [Frączkiewicz-Wronka, Austen-Tynda 2009, s. 7], że zmiany w sposobie działania organizacji sektora publicznego (nurt New Public Management), wprowadziły efektywniejszą realizację programów publicznych, czyli działań zaspokajających istotne potrzeby społeczne. Pamiętać jednak należy, że polityka społeczna, obejmująca również ochronę zdrowia musi być dostosowana do warunków gospodarczych ale również do możliwości finansowych państwa [Nojszewska 2011, s. 13]. Należy tutaj podkreślić, że jest to dziedzina mocno uzależniona od indywidualnych postaw ludzi zaangażowanych w działalność medyczną [Rogoziński 2006, s. 112]. Metoda retrospektywna polega na tym, że świadczeniodawca otrzymuje zapłatę za wszystkie wydatki poniesione w określonym przedziale czasowym, na diagnostykę oraz leczenie pacjenta, a ich wysokość zostaje określona po wykonaniu usługi. Można zatem domniemać, że jeżeli dochód szpitala zależy od faktycznie poniesionych kosztów, to świadczeniodawca może mieć tendencję do przedłużania pobytu pacjenta w szpitalu, bez wskazań medycznych, uzasadniających takie działania lub do wykonywania niepotrzebnych procedur medycznych. 46 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Metoda prospektywnej refundacji kosztów polega na odpłatności, ustalanej z góry i niezależnej od faktycznych czynności, a tym samym od faktycznie poniesionych kosztów. Model ten nie generuje bodźców do podnoszenia jakości oferowanych usług, bo szpital uzyskuje dochód niezależnie od ich jakości [Lisiecka, Lisiecka –Bielanowicz 2003, s. 28]. Nacisk w tym modelu jest na redukcję wszystkich niezbędnych procedur medycznych. Wielkość budżetu ustala się na podstawie danych historycznych, uwzględniając corocznie poziom inflacji i zmiany w koszyku świadczonych usług. Ten rodzaj refundacji kosztów poniesionych przez świadczeniodawcę może przybierać formę: -- globalnego finansowania - kwota refundacji ustalana jest z wyprzedzeniem i obejmuje wszystkie rodzaje świadczonych usług. Brak jest w tej metodzie korelacji pomiędzy faktycznie poniesionym kosztem świadczeniodawcy a ustaloną z wyprzedzeniem kwotą refundacji. Wielkość budżetu ustala się na podstawie historycznych wydatków, które koryguje się o zmiany koszyka świadczonych usług i poziom inflacji, -- ustalonego kosztu przypadku - tutaj również kwotę refundacji ustala się z wyprzedzeniem czyli przed rozpoczętym procesem diagnostyczno-leczniczym, a wielkość refundacji często rozmija się z faktycznie poniesionymi przez świadczeniodawcę kosztami i ilością wykonanych usług. Przykładem w tym modelu jest system jednorodnych grup pacjentów (JGP), w którym opłaty opierają się na średnich kosztach przypadających na jednego pacjenta w każdej grupie diagnostycznej. Skutkiem stosowania JGP mogą być przesunięcia kosztów i manipulacja diagnozami, czyli przenoszenia pacjenta do grupy diagnostycznej obciążonej wyższymi opłatami. Metoda ta daje możliwość powiększania kwoty refundacji poprzez wzrost obciążenia pracą. Struktura sposobów opłacania świadczeniodawców jest największym bodźcem finansowym służącym do ograniczania kosztów ponoszonych w sektorze ochrony zdrowia. Wyróżniamy następujące sposoby opłacania w krajach OECD2: -- pensja - dochód lekarza, którego wysokość nie ma żadnego związku z jakością, czy ilością świadczonych przez niego usług. Sprawia to, że lekarze opłacani pensją w sektorze publicznym charakteryzują się słabą motywacją, małą produktywnością i niskim morale. Często podejmują dodatkową pracę w sektorze prywatnym, zaniedbując w wielu przypadkach swoje zajęcia podstawowe. Wydaje się ponadto, że ograniczenia budżetowe szpitali wymuszają na lekarzach stosowanie leczenia tańszego i niższej jakości. Metoda ta charakteryzuje się natomiast łatwością planowania finansowego usług medycznych (główny przedstawiciel - Węgry), 2 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-operation and Development - OECD) jest ważną międzynarodową, organizacją gospodarczą, skupiającą 34 wysoko rozwinięte państwa, w tym od listopada 1996 r. Polskę, które łączy akceptacja dla zasad demokracji i gospodarki rynkowej. 47 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój -- opłata za przypadek - refundacja odbywa się na podstawie stałych wycen. Często dochodzi do grupowania pacjentów w jednorodne grupy (JPG) w celu wykorzystywania porównywalnych zasobów po porównywalnych kosztach. Charakteryzuje się najkrótszą możliwą hospitalizacją i selekcją pacjentów, -- opłata za usługę (FFS) - świadczeniodawca otrzymuje zapłatę za wykonaną usługę medyczną, co stanowi bodziec do nadużywania stosowanych w stosunku do pacjenta, procedur. (główny przedstawiciel - Belgia), -- metoda kapitacji - opłata stała wynikająca z liczby zarejestrowanych pacjentów w ciągu roku. Charakteryzuje się oszczędnością świadczeń dedykowanych pacjentom. Metoda per diem stanowi silny bodziec do zwiększania ilości przyjęć i wydłużania czasu pobytu na oddziale. (główny przedstawiciel - Hiszpania), -- budżet - niskie inwestycje na technologie, selekcja pacjentów. Kontrola kosztów, łatwość administracji. (główny przedstawiciel - Niemcy). W literaturze, w ujęciu zarządzania opieką zdrowotną poprzez jej koordynację, istniej również podział na: -- finansowanie zamknięte - charakteryzujące się stałym budżetem (twarde ograniczenia budżetowe), ustalanym zazwyczaj z góry na określony okres. W przypadku wzrostu intensywności korzystania z usług, system ten nie posiada dodatkowych źródeł zasilania finansowego, a tym samym ma trudności z roszczeniami dostępnością, a co za tym idzie jakością opieki zdrowotnej. Przy takiej technice finansowania płatnik teoretycznie nie ponosi ryzyka. Ryzyka finansowego nie ponosi również pacjent, o ile nie ma obowiązku partycypacji w kosztach świadczonych usług medycznych, -- finansowanie otwarte - oparte na regule „pieniądz za usługę” (od angielskiego terminu fee-for-service, zwaną również „regułą FFS”). Ma zazwyczaj charakter retrospektywny (płatność po wykonaniu usługi). Płatnik pokrywa koszty leczenia według rachunków wystawianych przez dostawców usług, nie przywiązując wielkiej wagi do ich wysokości. Przy braku współpłacenia pacjent nie ponosi żadnego ryzyka finansowego i nadużywa korzystania ze świadczeń (tzw. moral hazard). Przy braku ryzyka finansowego dostawcy, ta forma finansowania motywuje producentów usług medycznych do zwiększania wolumenu świadczeń (zjawisko znane jako tzw. kreowanie popytu przez podaż). Ryzyko finansowe płatnika ma charakter krótkookresowy. W dłuższym okresie kompensowane jest limitowaniem liczby usług. Obecnie, opłacanie świadczeniodawców zgodnie z regułą „pieniądze za usługę” czy finansowanie kapitacyjne rzadko występują w czystej postaci. Znacznie częściej spotyka się mieszane formy finansowania świadczeń. Nawet przy stosowaniu najprostszej formuły kapitacyjnej, wprowadza się dodatkowo stawki z potrąceniami, subkapitacje czy wyłączenia, które pozwalają przerzucić część ryzyka związanego z nadmiarem świadczeń lub z ich niską jakością na dostawców opieki zdrowotnej. 48 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Koordynowana opieka zdrowotna Na podstawie raportu [Kowalska, Klubczyk 2013, s.11-26] dotyczącego managed care – koordynowanej opieki zdrowotnej (KOZ), opartego na bogatych doświadczeniach zagranicznych oraz jak wskazują autorzy, bardzo skromnych Polskich, przedstawiono korzyści jakie płyną z wdrożenia koordynowanej opieki zdrowotnej. Wśród nich na wyróżnienie zasługują: -- poprawa dostępności czasowo - przestrzennej, -- lepsze dostosowanie profilu świadczeń do realnych potrzeb zdrowotnych, -- poprawa przepływu informacji pomiędzy segmentami opieki zdrowotnej, -- odpowiedzialność świadczeniodawców za finansowe skutki decyzji terapeutycznych i bardziej efektywne wykorzystanie istniejących zasobów. Dla zachowania obiektywizmu, autorzy raportu pokazują także, jakie są jej potencjalne słabości: -- dwupoziomowość systemu opieki medycznej w przypadku nieobjęcia opieką całej populacji, -- skłonność do ograniczania świadczeń zasadnych z medycznego punktu widzenia przy braku instrumentów nadzoru nad jakością, -- przerzucanie kosztów na wyższe poziomy referencyjne przy wąskich zakresach odpowiedzialności finansowej. Raport określa również problemy, z którymi boryka się polski system opieki zdrowotnej. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: -- fragmentację systemu sprzyjającą niskiej efektywności, -- racjonowanie dostępu przez system skierowań i kolejek, -- niską elastyczność podaży usług medycznych na zmieniające się potrzeby zdrowotne, -- brak odpowiedzialności finansowej za podejmowane decyzje terapeutyczne i przerzucanie kosztów na wyższe i droższe poziomy opieki medycznej, -- brak przepływu informacji pomiędzy różnymi segmentami sektora usług medycznych. Pojęcie koordynowanej opieki zdrowotnej (KOZ) jest najczęściej używanym polskim tłumaczeniem angielskiego terminu „managed healthcare” lub „managed care”, rzadziej określana jako „opieka kierowana”, „kompleksowa opieka zdrowotna” lub „zintegrowana opieka zdrowotna”. Wszystkie natomiast próbują zawrzeć w nazwie cel i sposób podejścia do opieki zdrowotnej w modelu „managed care”. Fundamentem KOZ jest zarządzanie, koordynacja i integracja różnych poziomów opieki medycznej świadczących szeroki kompleks usług zdrowotnych, jak i sposób ich finansowania. 49 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Koncepcja ta swoje źródło ma w Stanach Zjednoczonych i okazała się ona na tyle trafna, że przekuta w praktykę biznesową w ciągu kilkudziesięciu lat spowodowała powstanie wielu organizacji kierujących się jej zasadami, co przyczyniło się do zrewolucjonizowania funkcjonowania amerykańskiego sektora opieki zdrowotnej. Elementy KOZ można znaleźć również w systemach ochrony zdrowia Wielkiej Brytanii, Niemiec, Hiszpanii, Szwajcarii, Węgier, Australii czy krajach Azji Południowo-Wschodniej [Kozierkiewicz 2011, s. 39-45 ]. Należy jednak dodać, że jej rozwój w zależności od warunków, potrzeb i możliwości, a także stosowanych mechanizmów zarządzania przybierał w praktyce różne formy organizacyjne. Przez koordynowaną opiekę zdrowotną (KOZ) należy rozumieć sieć współpracujących ze sobą dostawców usług medycznych, tworzoną przez menedżerów, przejmujących odpowiedzialność finansową i organizacyjną, za zapewnienie dostępu do stosunkowo szerokiego zakresu usług medycznych, koordynujących opiekę nad swoimi pacjentami, zapewniających ciągłość leczenia i wewnętrzny nadzór nad jego jakością. Dostawcy świadczeń zdrowotnych (wg polskiej nomenklatury – podmioty lecznicze lub zakłady opieki zdrowotnej), będący głównym realizatorem KOZ. Według definicji National Library of Medicine [Kozierkiewicz 2011, s. 39-45] koordynowana opieka zdrowotna (KOZ) - to zestaw działań mających na celu osiągniecie wysokiego poziomu ochrony zdrowia przy ograniczeniu zbędnych kosztów opieki zdrowotnej dzięki stosowaniu szeregu mechanizmów, takich jak: -- zachęty ekonomiczne dla lekarzy i pacjentów motywujące do wyboru optymalnych form opieki, -- ocena medycznej konieczności dostarczania wybranych usług, -- kontrole przyjęć szpitalnych i długości pobytu, -- ustanowienie zachęt do prowadzenia zabiegów w trybie ambulatoryjnym, -- selektywne kontraktowanie dostawców usług opieki zdrowotnej, -- intensywne zarządzanie w wypadkach wysokich kosztów opieki zdrowotnej. Współczesna definicja opieki koordynowanej podkreśla znaczenie zarządzania opieką zdrowotną poprzez tworzenie relacji kontraktowych pomiędzy podmiotami sektora zdrowia, integracją roli nabywcy i dostawcy. 50 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Wyniki przeprowadzonych badań ankietowych Badania ankietowe przeprowadzono w 2 szpitalach (SP ZOZ) z wdrożoną retrospektywną refundacją kosztów poniesionych przez świadczeniodawcę oraz jednym szpitalu (SP ZOZ) z wdrożoną prospektywną refundacją kosztów poniesionych przez świadczeniodawcę. Ankiety zostały przeprowadzone wśród pacjentów oddziałów różnych specjalizacji, natomiast wyłączono możliwość uczestnictwa pacjentów onkologicznych, u których posiadanie „karty szybkiej diagnostyki” zaburzyłoby wiarygodność badania. Tabela 1: Przedstawia wyniki oceny dostępności, jakości i skuteczności dokonanej wśród pacjentów SP ZOZ-ów. pacjent Pacjenci jednostek lecznictwa stacjonarnego z retrospektywnym sposobem opłacania świadczeniodawców Pacjenci jednostek lecznictwa stacjonarnego z prospektywnym sposobem opłacania świadczeniodawców ilość dostępność usług pacjentów 50 50 jakość usług skutek usługi krótki - 2% zła - 2% średni - 26% zadowalająca - 84% długi - 72% dobra/b.dobra - 14% krótki - 64% zła - 36% średni - 32% zadowalająca - 58% długi - 4% dobra/b.dobra - 6% prawidłowa diagnoza i wdrożone leczenie - 76% konieczność wykonania kolejnych badań poza szpitalem - 24% prawidłowa diagnoza i wdrożone leczenie - 38% konieczność wykonania kolejnych badań poza szpitalem - 62% Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet w ilości 51/58 - dla uzyskania porównania, drogą losowania, wybrano 50/50 Analiza wyników ankiet przeprowadzonych wśród pacjentów oraz analiza dokumentów źródłowych wspomnianych SP ZOZ, pozwala na następujące wnioski: -- pacjenci akceptują nadużywanie stosowanych wobec nich procedur medycznych, utożsamiając to z poziomem zaangażowania lekarza w proces leczniczy danego pacjenta; -- pacjenci, którym ograniczano dostęp do badań czy też skracano pobyt w szpitalu do poziomu usprawiedliwiającego bezpieczeństwo działań medycznych, wykazują niezadowolenie z świadczonych przez szpital usług; -- pacjenci potwierdzają, że po pobycie w szpitalu z przyjętym prospektywnym sposobem opłacania świadczeniodawcy, musieli po zakończeniu hospitalizacji uzupełniać badania w trybie ambulatoryjnym; -- dodatkowo, pacjenci w pytaniu otwartym ankiety, wyrażali zaskoczenie i zaniepokojenie faktem, czy aby szpital (z przyjętym prospektywnym sposobem opłacania świadczeniodawcy), nie wypuścił pacjenta do domu zbyt pospiesznie. 51 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój CSR a refundacja kosztów poniesionych przez świadczeniodawcę W polskiej terminologii prawnej zwykło używać się pojęcie równości dostępu do świadczeń zdrowotnych, choć w istocie chodzi raczej o sprawiedliwość, wziąwszy pod uwagę, że sposobem uzyskania tej równości jest redystrybucja zasobów pomiędzy wszystkie grupy społeczne. Drogą do tego ma być usuwanie barier dostępu do świadczeń zdrowotnych, niemniej prześledziwszy stan faktyczny, z przekonaniem graniczącym z pewnością, można stwierdzić, że zaimplementowane opcje realizacji rozwiązań systemowych w rodzimej ochronie zdrowia, barier nie eliminują, a wręcz, zbytnią swobodą wyboru, przyczyniają się do aranżacji nowych. Z wieloletnich obserwacji autora wynika, że definicja precyzująca czym jest odpowiedzialność społeczna, dla osób zatrudnionych w sektorze ochrony zdrowia, jest inna od rozumienia wspomnianej przez beneficjentów tego sektora. Można nawet odnieść wrażenie, że swoboda interpretacji stawia przedstawione grupy po przeciwległych stronach barykady. Jeżeli uznać, że standardy zawodowe takie jak etyka zawodowa, kultura organizacji, sposób wewnętrznej komunikacji poszczególnych grup zawodowych sektora medycznego jest odzwierciedleniem odpowiedzialności społecznej wspomnianego sektora, wnioski mogą być tylko jedne. Przyjrzyjmy sie zatem jednostkom lecznictwa stacjonarnego dzieląc je na te, których organ założycielski ponosi odpowiedzialność materialną, w konfrontacji z SP ZOZ-ami, których odpowiedzialność społeczna jest jedyną miarą rozliczania danej jednostki. Już na podstawie wyłącznie takich danych, można wstępnie wnioskować, że motywująca zależność finansowa, kształtuje zupełnie inną postawę pracujących weń osób, aniżeli jednostek medycznych, motywowanych jedynie słusznością przyjęcia przez jej pracowników, postawy odpowiedzialnej społecznie. Czego dowodzą również badania przeprowadzone przez autora, na potrzeby innych prac i artykułów. Trudno również w SP ZOZ-ach dopatrywać się właściwych kształtów moralności zawodowej, w ujęciu całości zatrudnionego w nich personelu, kiedy hermetyzm wspomnianej grupy zawodowej czyni z jej członków, w sytuacji zaistnienia tzw. „błędu”, naprzemiennie opiniującymi i oskarżonymi. Poddając niejednokroć odpowiedzialność osobistą próbie, w której trudno pogodzić własną „wartość” z wartościami przypisanymi roli społecznej dzierżonego zawodu. W tym miejscu autor winien jest czytelnikowi wyjaśnienie. Wnioski, choć sformułowane otwarcie, są niczym nowym dla nauki, bowiem dawno już scharakteryzowano jednostkę ludzką, jako osobnika gotowego czynić straty wśród współbraci, na korzyść własnych zysków. Chciałoby się wierzyć, że odpowiedzialność społeczna sektora ochrony zdrowia jako weryfikacja zarządzania (rozpatrywana jako spójność, jawność i skuteczność działania, zwłaszcza w kwestiach zarządzania zasobami publicznymi - zaufaniem i pieniędzmi), 52 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 uczyni z gospodarzy wspomnianego sektora przyczółek zbioru cech, dla których ich beneficjenci chętnie oddadzą ukłon należny tej grupie zawodowej, w podziękowaniu za ich wiedzę, troskę i trud codziennych starań dla ogółu społeczeństwa. Zgodnie z powyższymi konstatacjami, specyfika odpowiedzialności społecznej ma wynikać z wyjątkowych cech posiadaczy, jakże cenionego wśród społeczeństwa zawodu medycznego. Cech, które w obecnie trwającej pogoni za dobrem doczesnym, wydają się być zeń wypłukiwane. Przestańmy zatem sądzić, że motywacją dla sektora medycznego jest już sama konieczność bycia odpowiedzialnym za drugiego człowieka, co i owszem, wydaje się być kwintesencją pracy w tej branży, ale (niestety) pozostaje zbyt słabym bodźcem dla utrzymania równowagi pomiędzy wartością własną a wartością dla ogółu społeczeństwa. Chodzi już nie o motywację do wdrożenia odpowiedzialności społecznej w sektor ochrony zdrowia, ale o konieczność jej wdrożenia. Realizacja idei odpowiedzialności społecznej w wspomnianym sektorze powinna być (jak się wydaje), naturalnym rozszerzeniem służebnej roli tych instytucji. Jednakże misja i cele organizacji sektora są często rozumiane jedynie jako służba odbiorcy (pacjentowi), zazwyczaj będącemu osobą potrzebującą pomocy. Takie zawodowe, funkcjonalne spojrzenie pomija szerokie spektrum wpływu, jaki wywiera dana organizacja, takie jak zrównoważone podejście do kwestii ekonomicznych i społecznych w taki sposób, który przynosi korzyści zarówno pracownikom jak i społeczeństwu. Nie są to bowiem korzyści reglamentowane czy o stałej ilości, co usprawiedliwiałoby w pewnym sensie fakt, że ujmując jednym, zyskują pozostali, a taki wniosek wynosi autor z wieloletniej obserwacji sektora. Wnioski i propozycja zmian Reasumując powyższe dywagacje, można przyjąć, że rozwiązaniem, może być wprowadzenie zmian narzucających każdej jednostce medycznej, jawność danych statystycznych, co do skuteczności klinicznej i diagnostycznej, jawność przyjętego przez daną jednostkę lecznictwa stacjonarnego, schematu postępowania w konkretnej jednostce chorobowej czy publikowania wyników dotyczących skuteczności podejmowanego w jednostce medycznej leczenia. Wymusi to bowiem na świadczeniodawcach zmianę, z przyjętej dotychczas postawy pryncypialnej na postawę troski, a chaos informacyjny zamieni na uporządkowany zestaw, zrozumiałych dla pacjenta informacji, nie zakłócając, co ważne, dbałości o płynną realizację założonego celu biznesowego [Skrzypek, Hofman 2010, s. 9] świadczeniodawcy. Natomiast, jeżeli chodzi o koordynowaną opiekę zdrowotną, którą autor przytoczył w punkcie drugim, to rynek zdrowia w Polsce nie jest przygotowany do zaproponowanego wyżej rozwiązania, gdzie struktury organizacyjne są płaskie, obejmujące interakcje pomiędzy partnerami sieciowymi zamiast funkcji hierarchicznych [Cravens, Piercy 1994, s. 39-53]. 53 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Pewnego rodzaju rozwiązaniem mogłaby być imienna karta magnetyczna. Rozwiązanie wprowadzone w województwie śląskim, jednakże służące do kontroli aktualności posiadania przez pacjenta ubezpieczenia. Natomiast karta magnetyczna, którą autor ma na myśli, rejestrowałaby wszystkie rodzaje badań diagnostycznych realizowanych dla konkretnego pacjenta. A zatem, pacjent, w trakcie wizyty u lekarza (wszystkich poziomów), któremu lekarz zamierza zlecić pakiet badań, uaktywnia w odpowiednim urządzeniu kartę pacjenta, wprowadzając kolejno badania, które są mu niezbędne do postawienia diagnozy czy też sprawdzenia postępu procesu leczniczego. W momencie gdy okaże się, że jakieś badanie było ostatnimi czasy wykonane, lekarzowi blokuje się możliwość zlecenia tegoż właśnie badania. Oczywistym jest, że lekarz w uzasadnionych przypadkach będzie mógł usunąć barierę i zlecić badanie mimo wszystko. Jasnym jest również, że: -- grono fachowców musiałoby nasamprzód ustalić średni czas ważności każdego badania, -- urządzenie sprawnie i samoczynnie aktualizowało by się, -- łatwość obsługi gwarantowałaby lekarzowi niewielkie obciążenie dodatkową pracą, -- pacjent zobowiązany byłby do posiadania owej imiennej karty magnetycznej w trakcie wizyty u lekarza, -- w uzasadnionych przypadkach lekarz byłby zwolniony z jakichkolwiek czynności związanych z użyciem karty. Zaprezentowane w ogólnym zarysie rozwiązanie, byłoby sposobem niwelowania nadużyć, których źródłem obie strony kontraktu (świadczeniodawca - pacjent). Mowa głównie o badaniach podstawowych (badania krwi, moczu, USG i inne), przy rozdawnictwie których lekarz wacha się najmniej, bądź wcale, a pacjent nie oponuje, mimo że niejednokrotnie świadom jest, że zlecane mu w tej oto chwili badania, wykonał (często się zdarza) kilka dni wcześniej. Bibliografia: 1. Cravens D.W., Piercy N.F.: Relationship Marketing and Collaborative Network in Service Organizations, “International Journal of Service Industry Management” 1994, Vol. 5, No 5, s. 39-53. 2. Frączkiewicz-Wronka A., Austen-Tynda A.: Przywództwo w ochronie zdrowia, ABC a Wolters Kluwer business, warszawa 2009, s. 7. 3. Getzen, T.E.: Health Economics: Fundamentals and Flow of Founds, Wiley & Sons, USA, 2/e [wyd. polskie na podstawie 1/e: Ekonomika zdrowia – teoria i praktyka (red. nauk. K. Tymowska), PWN, Warszawa 2004. 4. Heszen - Niejodek I.: Promocja zdrowia - próba systematyzacji, Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1995, 2, s 7-21. 54 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 5. Holly R., Suchecka J.: Szpital publiczny w polskim systemie ochrony zdrowia, Zarządzanie i gospodarka finansowa. Agencja Wydawnicza SOWA, Łódź-Warszawa 2009, s. 17-20. 6. Karporowicz V.: Zdrowie w teorii ekonomii (w:) Zarządzanie systemem ochrony zdrowia. Aspekty ekonomiczno - społeczne, red. nauk. Karporowicz V., Warszawa 2011, s. 21. 7. Kowalska K., Kalbarczyk W.P.: Koordynowana opieka zdrowotna. Doświadczenia międzynarodowe, propozycje dla polski, Sprawne Państwo, Program YE, Warszawa 2013, s. 11-26. 8. Kozierkiewicz A.: Konsolidacja i integracja opieki medycznej. Podręcznik przygotowany w ramach projektu Nowoczesne zarządzanie w zakładach opieki zdrowotnej – szkolenia z zakresu rachunków kosztów i informacji zarządczej oraz narzędzi restrukturyzacji i konsolidacji ZOZ, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Ministerstwo Zdrowia, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2011, s. 39-45. 9. Lisiecka K., Lisiecka–Bielanowicz M.: Pomiar jakości świadczeń zdrowotnych podstawą zarządzania tą wartością. Praca zbiorowa: Zarządzanie Jakością Usług Zdrowotnych, Wydawnictwo Instytutu Przedsiębiorczości i Praworządności, Warszawa 2003, s. 28. 10. Nojszewska E.: System ochrony zdrowia w Polsce, LEX a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s.13. 11. Provider payments and cost containment lessons from OECD countries, “Technical Briefs for Policy – Makers”, no. 2, WHO 2007. 12. praca zbiorowa pod red. Rogozińskiego K.: Marketing usług profesjonalnych, T.6, Usługi bogate w wiedzę, Informila, Poznań 2006, s. 122. 13. Skrzypek E, Hofman M.: Zarządzanie procesami w przedsiębiorstwie. Identyfikowanie, pomiar, usprawnienie, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska Sp. z o. o., Warszawa 2010, s. 9. Unormowania prawne: 1. Art. 8. ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej. 55 Krzysztof Michalski1 Etyka w przedsiębiorstwie. Od pozorowania społecznej odpowiedzialności do rzeczywistego zaangażowania społecznego firmy Ethics in enterprise. From shamming of corporate social responsibility to realy social commitment Streszczenie Osią tematyczną artykułu jest nagła koniunktura etyki biznesu, jaka zapanowała na świecie dzięki popularyzacji CSR. Autor zastanawia się, dlaczego treści aksjonormatywne dotychczas ignorowane lub marginalizowane w praktyce przedsiębiorstw nagle stały się popularnymi sloganami reklamowymi, po które sięga coraz więcej firm. Obok procesów politycznych związanych z implementacją idei zrównoważonego rozwoju główny czynnik genezy tego zjawiska autor upatruje w pojawieniu się nowej klasy społecznej empatycznych klientów i inwestorów, którzy łatwo dają się nabrać na slogany etyczne. Większość firm wykorzystuje naiwność ludzi dobrego serca i pozoruje troskę o człowieka i środowisko, oferując klientom i inwestorom „podwójne zadowolenie”. W ten sposób CSR z elitarnej idei dla firm z zasadami stał się dzisiaj „gumą do żucia” i „bańką mydlaną”, którą przedsiębiorstwa – zamiast konkretnych działań – napełniają powietrzem na zasadzie dowolności. Nadużywanie statusu społecznie odpowiedzialnej firmy jest przejawem społecznej nieodpowiedzialności, ponieważ niszczy wzajemne zaufanie, które jest warunkiem powodzenia kampanii na rzecz biznesu przyjaznego dla ludzi i środowiska. Na pozorowaniu społecznej odpowiedzialności bardziej niż inwestorzy i klienci nieuczciwych przedsiębiorstw tracą inne firmy, które na serio angażują się w działalność na rzecz człowieka, społeczeństwa i środowiska. Autor artykułu ostrzega, że dalsza tolerancja dla panującej dowolności oraz brak odpowiedniego reżimu kontroli i certyfikacji spowoduje, że dobra koniunktura dla biznesu z „ludzką twarzą” przeminie tak samo nagle, jak nagle nadeszła. Słowa kluczowe: etyka przedsiębiorstwa, społeczna odpowiedzialność korporacyjna (CSR), zrównoważone zarządzanie przedsiębiorstwem, polityka reputacyjna.1 1 Politechnika Rzeszowska, Wydział Zarządzania 57 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Ethics in enterprise. From shamming of corporate social responsibility to realy social commitment Abstract Thematic axis of the article is a sudden boom of business ethics, which spread around the world with the popularization of CSR. The author wonders why the axiologicalnormative contents hitherto ignored or marginalized by companies have suddenly become popular advertising slogans, which use more and more companies. In addition to political processes related to the implementation of sustainable development, the main factor in the genesis of this phenomenon the author sees in the new social class of empathic customers and investors, who are easily fooled by ethical slogans. Most companies use the naivety of these people with good heart and pretend concern for man and the environment, offering customers and investors “double satisfaction”. In this way, CSR from elite idea for companies with moral rules has become “chewing gum” and “bubble soap”, that companies - rather than true socially actions – fill arbitrarily with air. Abuse of the status of a socially responsible company is a manifestation of social irresponsibility, because it destroys the mutual trust which is a prerequisite for the success of the campaign for human and environment friendly business. Because of pretending the social responsibility more than investors and customers of unfair enterprises lose other companies which are seriously involved in activities for the benefit of man, society and the environment. The author warns that further tolerance for the arbitrariness and the lack of proper control and certification will make the good situation for business with a “human face” pass away just as suddenly as it came. Keywords: business ethics, corporate social responsibility (CSR), sustainable management, reputation policy. Wstęp W związku z rosnącą świadomością praw poszczególnych interesariuszy biznesu oraz ciągłym rozwojem odnośnych regulacji [np. Komisja Europejska 2001; ISO 26000: 2010; PARP 2012], a także coraz lepszymi możliwościami egzekwowania wynikających z nich obowiązków firm udało się – dzięki wielopłaszczyznowemu zbiorowemu wysiłkowi pokoleń – doprowadzić do sytuacji, w której coraz więcej przedsiębiorstw przykłada wagę do kwestii etycznych oraz deklaruje poszanowanie dla zasad odpowiedzialności społecznej. Potwierdzają to kwerendy internetowe przeprowadzone na przypadkowej próbie 35 firm niemieckich i 35 firm polskich z sektora dużych przedsiębiorstw, reprezentujących ogółem 7 branż: chemiczno-paliwową, spożywczą, 58 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 informatyczno-telekomunikacyjną, farmaceutyczną, transportową, handel i bankowość. Inwentaryzacja stron domowych wytypowanych firm uprawnia do ogólnego stwierdzenia, że ponad ¾ dużych przedsiębiorstw deklaruje społeczną odpowiedzialność i upublicznia odnośne wewnętrzne standardy. Udostępnione dokumenty poddano analizie pod kątem teoretyczno-koncepcyjnym (wizja etyki i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa) oraz pragmatycznym (ogólnie rozumiane sposoby realizacji: wdrażanie, sprawozdawczość, nadzór etc.), a rezultaty analizy przedstawiono w niniejszym artykule. Celem poniższej prezentacji jest ocena społecznej samoświadomości firm, konkretności deklarowanych zobowiązań, skali zaangażowania w realizację oraz integralności słów i czynów. Ze względu na wymogi neutralności i prawnej ochrony danych omówienie ma charakter ogólny i nie zawiera imiennych odniesień, które mogłyby być niewłaściwie odczytane jako kryptoreklama lub antyreklama i ewentualnie stać się podstawą roszczeń sądowych. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji, a także na podstawie analizy wystąpień praktyków biznesu na Międzynarodowym Kongresie Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju zorganizowanym 30. maja 2016 r. w Rybniku, można sformułować ogólny wniosek, że coraz więcej firm afiszuje się swoją odpowiedzialnością społeczną, przejęciem zrównoważonym rozwojem, ginącymi gatunkami i ludźmi skrzywdzonymi przez los. Niewiele albo nic to nie kosztuje, a można całkiem sporo zyskać, zwłaszcza że za sprawą działań przedsiębiorstw traktujących te kwestie w sposób poważny większa część społeczeństwa odnosi się przychylnie do tego rodzaju sloganów. Pozytywnemu trendowi związanemu z rosnącą popularnością idei etyki biznesu i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw towarzyszą jednak niepokojące zjawiska. Analizy dokumentów oraz wystąpienia kongresowe pokazały, jak bardzo inflacyjnie – zarówno w naukowej teorii, jak i w praktyce przedsiębiorstw – używa się obecnie określeń „etyka”, odpowiedzialność społeczna” czy „zrównoważoność”. Mieszają się w nich aspekty prawnicze, politologiczne, ekonomiczne, socjologiczne, psychologiczne i filozoficznoaksjologiczne, a środek ciężkości przesuwa się – podobnie jak w literaturze – raz w kierunku określania społecznego statusu przedsiębiorstw [Löhr 1991; Schneider, Schmidpeter (red.), 2012; Stehr 2007; Ślęzak-Gładzik 2013], raz w kierunku analiz zdolności do kolektywnej i korporacyjnej odpowiedzialności [Maring 2001; Rok 2004], innym razem w kierunku refleksji nad sprawiedliwością współdzielczą, rozdzielczą i wymienną [Jonker, Stark, Tewes 2011; Michalski 2014a; Michalski 2014b], budowaniem relacji interpersonalnych [Rudnicka 2012], wiarygodnością i zaufaniem [Gull 2011; Müller 2011; Stecko 2012], zarządzaniem strategicznym [Freeman 1984; Vogel 2006] czy kulturą komunikacyjną przedsiębiorstw [Steinmann, Löhr 1994; Brewing 1995]. Wszystkie wymienione zagadnienia są kontrowersyjne i wywołują wśród teoretyków duże różnice stanowisk. Wobec takiego daleko idącego teoretycznego rozmycia omawianych pojęć i rozszczepienia społecznych dyskursów nad triadą etyka – społeczna odpowiedzialność – zrównoważony rozwój w przedsiębiorstwie, z wielu stron zgłaszane są postulaty, aby 59 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój całkowicie zrezygnować z takich określeń i zastąpić je czymś bardziej specyficznym i konkretniejszym, w żargonie kartezjańskim: „ideami jaśniejszymi i wyraźniejszymi”. Pod wpływem tej sytuacji zmienia się jednak również strategia firm. Głównym problemem z punktu widzenia etyki biznesu było dotychczas to, że w codziennej praktyce przedsiębiorstw kwestie etyczne były bagatelizowane, marginalizowane, a nierzadko nawet całkowicie ignorowane. Wyrazem nieprzyjmowania do wiadomości i lekceważącego stosunku do kwestii etycznych w biznesie był powszechny – w przypadku większości firm – brak podstawowego aktu samookreślenia, jakim jest wewnętrzny kodeks zachowań. W przypadku większości przedsiębiorstw, które w swoich wewnętrznych statutach uwzględniały treści etyczne, trudno byłoby mówić o jakiejś całościowej, jednolitej wizji etyki. Cele przedsiębiorstwa były zwykle określane w sposób mglisty, ze sformułowań zawartych w tych dokumentach nie sposób wyczytać ani tego, kto, do czego i dlaczego się zobowiązuje, ani tego, kto i w jaki sposób sprawuje nadzór nad realizacją i udoskonalaniem przyjętych standardów, ani tego, jakie konsekwencje grożą osobom naruszającym te standardy i niewywiązującym się z wynikających z nich zobowiązań. W efekcie wewnętrzne dokumenty określające zobowiązania etyczne danego przedsiębiorstwa albo w ogóle nie istniały, albo miały charakter tak karłowaty lub karykaturalny, że trudno traktować je na poważnie jako wyraz społecznej odpowiedzialności i szacunku dla zasad etyki biznesu. Obecnie można zaobserwować zjawisko przeciwne: wywodzące się z etyki hasła, takie jak szacunek dla człowieka, równość szans, odpowiedzialność społeczna, kultura dialogu i troska o środowisko – do niedawna uważane za wyrazy obce w świecie biznesu – stały się obecnie zarówno w komunikacji wewnętrznej firm, jak i relacjach firm z otoczeniem „gumą do żucia” i „bańką mydlaną”, którą można napełniać powietrzem na zasadzie dowolności. Firmy coraz chętniej sięgają po takie slogany, które – w ich mniemaniu – do niczego konkretnego nie zobowiązują i które w razie potrzeby można udokumentować jakimiś błahymi, marginalnymi działaniami, np. ratowanie Ziemi poprzez częste wymiany urządzeń na bardziej energooszczędne lub działaniami tak czy owak wymaganymi przepisami prawa, np. przestrzeganie norm BHP „opakowywane” jako wyraz troski o pracownika lub bardziej komfortowe aranżacje biur obsługi jako wyraz społecznej odpowiedzialności społecznej za klientów. Pozorowanie etyki, odpowiedzialności społecznej i troski o środowisko staje się dzisiaj coraz bardziej opłacalne, bo na takie slogany reklamowe nabiera się specjalna klasa społeczna klientów i inwestorów – osób obdarzonych empatią i dobrym sercem, wrażliwych na cierpienia zwierząt i niedole innych ludzi. Społecznie odpowiedzialna i zrównoważona oferta firm obiecuje takim klientom podwójne zadowolenie (nabywasz produkt, a przy okazji robisz coś dla innych ludzi i środowiska), a inwestorom podwójną dywidendę (nie musisz się już wstydzić, że nie pracując zarabiasz pieniądze, bo przecież przy okazji robisz coś dla innych ludzi i środowiska). Tylko głupi odmówi udziału w takim podwójnie dobrym interesie. Niestety bańki te są często puste w środku i zamiast konkretnej treści zawierają tylko powietrze. 60 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Niestety, nieuczciwe firmy, nadużywające takich określeń w swojej polityce wizerunkowej, nie działają tylko na własne ryzyko. Takie praktyki bardzo szkodzą wspólnej sprawie, jaką jest budowanie w biznesie kultury wzajemnego zaufania i wzajemnej odpowiedzialności. Takie beztroskie zachowania utrwalają wewnątrz firmy i w jej otoczeniu pogardę dla zasad etycznych, nieufność i przekonanie o niewiarygodności inicjatyw etycznych, społecznych i środowiskowych biznesu. Najbardziej na takim propagowaniu niewiarygodności inicjatyw etycznych i społecznych firm tracą jednak nie ich klienci i inwestorzy, lecz inne przedsiębiorstwa, które w dobrej wierze angażują się na serio w działania prospołeczne i proekologiczne, wykraczające nierzadko daleko poza przyjęte na świecie standardy. Przedsiębiorstwa uzurpujące sobie w sposób bezpodstawny prestiżowy status społecznie odpowiedzialnej firmy nie tylko oszukują swoich klientów i inwestorów, a ich działania nie tylko kładą się cieniem na wiarygodności innych firm prowadzących politykę społecznej odpowiedzialności w sposób wzorcowy. Takie przedsiębiorstwa szkodzą przede wszystkim same sobie, narażają się bowiem na utratę społecznej licencji na działalność, jeśli nie bezpowrotnie, to przynajmniej na wystarczająco długo, aby bieżące korzyści czerpane z niefrasobliwości nie zrekompensowały wysokich kosztów związanych z długookresową odbudową utraconego zaufania pracowników i całego otoczenia. Przykładów większych lub mniejszych „wpadek”, które w jednej chwili rujnowały reputację firmy budowaną przez pokolenia, nie brakuje w podręcznikach etyki biznesu, więc z braku miejsca nie warto tutaj takich informacji powtarzać. Przykre doświadczenia znanych winowajców nie pozostawiają wątpliwości co do tego, że znacznie łatwiej roztrwonić kapitał społecznego zaufania, niż go potem odbudować. Najwyższa pora, aby firmy zrozumiały, że w biznesie utrata reputacji się po prostu nie opłaca. Etyka w przedsiębiorstwie, społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa i filozofia korporacyjnego obywatelstwa – szczypta teorii Centralny problem gwałtownie dyskutowany w kontekście etyki przedsiębiorczości i odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw dotyczy ustalenia wzajemnych relacji między ukierunkowaniem przedsiębiorstw na zysk a ideałami moralnymi społeczeństwa. Źródłem problemu jest fakt, że tradycyjne ideały etyczne powstały i pełnią swoją funkcję w warunkach małych grup. Tylko w takich warunkach ich pełne ugruntowanie i społeczna legitymizacja są możliwe. Ale jeśli chodzi o współczesny biznes, to takie warunki spełniają tylko mikro-, małe i co najwyżej średnie przedsiębiorstwa, i to przy pewnych zastrzeżeniach. To nie one jednak przysparzają najważniejszych problemów, których rozwiązywaniem zajmuje się etyka biznesu. Prawdziwym źródłem problemów, a jednocześnie najbardziej obiecującym adresatem postulatów związanych ze społeczną odpowiedzialnością są bowiem globalne i międzynarodowe korporacje oraz duże krajowe przedsiębiorstwa mające dominujące pozycje na rynku. Dopiero w perspektywie takich 61 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój złożonych organizacji o dużej sile oddziaływania na jednostkę i zbiorowość, na środowisko, całą gospodarkę, a nawet na politykę i bezpieczeństwo państw, zrozumiałe są spory i dyskusje toczące się wokół etyki biznesu. Globalny, ponadsektorowy i długoterminowy zasięg skutków oddziaływań wielkiego biznesu oraz ich strukturalna złożoność, wzmocnione różnorodnymi synergiami i procesami kumulacyjnymi uniemożliwiają ich identyfikację, analizę i ocenę nawet „po fakcie”, nie mówiąc o ich wczesnym rozpoznaniu i wczesnym reagowaniu. Obecne pluralistyczne społeczeństwo cechuje wzrastająca złożoność, wobec której schematy tradycyjnej teorii działania, na której opierają się wyobrażenia moralne, utożsamiające przyczynowość z intencjonalnością tracą na aktualności. Odkąd społeczne znaczenie niezamierzonych skutków działania zaczęło przeważać nad znaczeniem skutków zamierzonych, pod znakiem zapytania stanął sens określania skutków niezamierzonych mianem ubocznych. Trudno obecnie w ogóle rozstrzygnąć, które skutki mają bardziej uboczny charakter. Ta sytuacja stawia pod znakiem zapytania sens stawiania dużym firmom postulatów etycznych związanych z odpowiedzialnością, bo warunkiem materialnym odpowiedzialności jest zdolność do wczesnego rozpoznania następstw własnego działania i wybór tylko takich wariantów decyzyjnych, których skutki jest się gotowym w każdej chwili usprawiedliwić wobec wszystkich, w których one uderzą. Odpowiedzialność społeczna jest zatem zorientowana prospektywnie (przyszłościowo) i ma więcej wspólnego z poczuciem troski [Jonas 1986], niż z retrospektywnie zorientowaną odpowiedzialnością prawniczą bazującą na poczuciu winy. Przeciwieństwem tak rozumianej postawy odpowiedzialności jest postawa beztroski, nonszalancji i lekkomyślności. Pod pewnymi warunkami całą etykę biznesu jako teorię i praktykę można byłoby sprowadzić do teorii i praktyki społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Konkludując: tylko takie przedsiębiorstwo jest odpowiedzialne społecznie, które właściwie rozpoznaje społeczne skutki własnej działalności i powstrzymuje się od wszelkich działań, których skutki nie dałyby się społecznie usprawiedliwić wobec kogokolwiek, w kogo te skutki uderzą. Ta definicja pod względem pragmatycznym jest bardzo restrykcyjna, a pod względem teoretycznym zawiera sporo niejasności, jednak z braku miejsca wyjaśnienia ograniczą się do dwóch momentów. Po pierwsze, nie ma jednomyślności w kwestii powszechnie akceptowalnej strategii legitymizacyjnej. Nie dla wszystkich jest nawet jasne, dlaczego społeczne usprawiedliwienia miałyby opierać się na argumentacjach etycznych. Problem legitymizacji działania oraz regulujących je norm jest jedną z najpoważniejszych kontrowersji filozoficznych wszechczasów, nie istnieje rozwiązanie wolne od założeń i wad, ale przy pewnych zastrzeżeniach da się wyznaczyć wspólny, uznawany przez wszystkich rozsądnych ludzi aksjonormatywny mianownik, nadający się przynajmniej na formalną podstawę takiego społecznie ważnego usprawiedliwienia. Co do zasady nie jest rozsądnie podważać sens społecznego operowania określeniem „sprawiedliwość” w sytuacji, kiedy wszystkie 62 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 dziedziny życia politycznego, społecznego i gospodarczego są podporządkowane jej wymiarowi, co naturalnie nie oznacza, że w szczegółach nie można posprzeczać się o didaskalia. Ważne, aby z powodu nadmiernego zainteresowania didaskaliami uwadze nie uszły główne wątki sztuki. Po drugie, nie chodzi oczywiście o pełne i nie pozostawiające wątpliwości rozpoznanie wszystkich skutków działalności, bo taka czynność nie jest możliwa nawet w odniesieniu do prostego działania jednostki, np. kupna paczki papierosów. W szacowaniu skutków trzeba z konieczności przyjąć jakieś kryteria selekcji i progi istotności, które pomogą wzajemnie oddzielić od siebie społecznie ważne wymiary działania od etycznej bagateli, którą można pominąć. Nie da się zbudować teorii społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw inaczej, niż na fundamencie jakiegoś określonego katalogu ważnych ludzkich dóbr, którym etyka przedsiębiorstw oparta na zasadzie społecznej odpowiedzialności ma zapewnić ochronę. Etyka biznesu również w odniesieniu do katalogów dóbr oferuje sporo ciekawych i użytecznych rozwiązań. Skąd jednak w ogóle pomysł, aby oczekiwać od przedsiębiorstw podejmowania tak rozumianej odpowiedzialności i zaangażowania społecznego wychodzącego poza dostarczanie społeczeństwu towarów i usług, tworzenie miejsc pracy i płacenie podatków? Gdyby biznes dostarczał tylko towarów i usług wysokojakościowych i oferował je po uczciwej cenie, prowadził sprawiedliwą politykę kadrową i nie stosował wymyślnych manewrów w celu uniknięcia opodatkowania, problem w ogóle pozostałby niezauważony. Tylko niewielu uważałoby wówczas za właściwe, aby firmy poprzez dodatkowe świadczenia rzeczowe, osobowe, finansowe i in. odpowiednio rekompensowały społeczeństwu wiele wspólnych dóbr, z których w sposób nieograniczony firmy te korzystają. Do takich wspólnych dóbr należą m.in. bezpieczeństwo, ład publiczny i ochrona swobód, zasoby środowiskowe mające charakter niereglamentowanych dóbr publicznych (przestrzeń, krajobraz, klimat, gleba, powietrze, dziedzictwo przyrodnicze i bioróżnorodność itp.) oraz zasoby ludzkie i zasoby kultury. Właściwe rozumienie znaczenia wymienionych dóbr dla codziennego funkcjonowania przedsiębiorstw utrudnia ich bardzo złożona struktura. Dla przykładu, na płaszczyźnie bezpieczeństwa przedsiębiorstwa są w znacznie większej mierze beneficjentem działań obronnych i ochronnych ze strony państwa niż osoby fizyczne, przede wszystkim ze względu na wartość majątku, stopień zależności od krytycznych infrastruktur czy ograniczone możliwości ewakuacji. Podobne skale korzyści można wskazać na płaszczyźnie zasobów ludzkich. W swojej polityce kadrowej większość przedsiębiorstw oczekuje od państwa ciągłych dostaw gotowej siły roboczej wykwalifikowanej odpowiednio do bieżących potrzeb firm, przy czym koszty wytworzenia dóbr społecznych, jakimi są wykształcenie, poziom intelektualny, poziom moralny, poziom socjalizacji i kultury pracowników, a więc dóbr, z których firmy robią nieograniczony użytek, są systematycznie eksternalizowane i spychane na szerokie barki całego społeczeństwa. Jak wartościowym dobrem jest kultura i poziom moralny klientów, najlepiej wiedzą 63 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój właściciele supermarketów położonych w dzielnicach nędzy, gdzie na masową skalę występuje zjawisko kradzieży sklepowych. Bezpieczeństwo sanitarno-epidemiologiczne, przeciwdziałanie przestępczości i działalność organów ścigania, ochrona konkurencji, możliwość egzekwowania swoich praw (np. praw własności) dzięki prawidłowemu funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwość, sprawny i dopasowany do potrzeb biznesu system edukacji, a wreszcie odpowiednia ochrona środowiska zapewniająca dostępność zasobów i możliwości wypoczynku, rekreacji i regeneracji pracowników – to tylko kilka przykładów społecznie wytwarzanych i chronionych dóbr, bez których trudno byłoby sobie wyobrazić sukces w codziennej działalności firm. Ze względu na tematykę kongresu szczególna uwaga uczestników kieruje się na kwestie środowiskowe i przedsiębiorstwa z sektora produkcyjnego. Takie firmy z zasady korzystają w swojej działalności gospodarczej z dóbr środowiskowych w większej mierze, niż inni aktorzy biznesowi i wywierają zwykle większy wpływ na stan środowiska, które jest dobrem wspólnym. Odnosi się to w równym stopniu do tzw. silnych czynników środowiskowych mających konwencjonalne funkcje gospodarcze takie jak magazyn surowcowy czy wolumeny imisyjne lub odpadowe, co do tzw. słabych czynników środowiskowych takich jak estetyka krajobrazu, bioróżnorodność, jakość powietrza, poziom hałasu, drgań lub radiacji, które coraz częściej są wykorzystywane przez firmy do budowania tożsamości, pielęgnowania prestiżu albo po prostu do poprawy atmosfery pracy i samopoczucia pracowników i klientów. Szczególnie w przestrzeni aglomeracyjnej, którą z różnych względów preferują więksi i bardziej innowacyjni gracze biznesowi, wiele z tych coraz wyżej cenionych dóbr środowiskowych jest poważnie zagrożonych, a ich skuteczna ochrona wymaga nierzadko szeroko zakrojonego, aktywnego i skoordynowanego współdziałania wielu aktorów społecznych, w którym istotną rolę do odegrania mają przedsiębiorstwa dysponujące odpowiednią kulturą organizacyjną i nadwyżkami finansowymi, sprzętowymi czy personalnymi. W uznaniu znaczenia tego aspektu funkcjonowania przedsiębiorstw zbudowano koncepcję korporacyjnego obywatelstwa (corporate citizenship). W myśl tej koncepcji każda firma jako osoba prawna to korporacyjny obywatel, który korzystając z większości publicznych dóbr w o wiele większej mierze, niż osoby fizyczne, ma oczywiste społeczne zobowiązanie do uczestnictwa w wytwarzaniu tych dóbr w skali proporcjonalnej do korzyści, jakie czerpie z ich użytkowania. Ze względu na krajowe i lokalne różnice w geopolitycznych, politycznych, prawnych, technicznych, środowiskowych, społecznych i kulturowych uwarunkowaniach, jakie przedsiębiorstwa zastają w miejscach prowadzenia działalności określenie uniwersalnych skal właściwego zaangażowania społecznego przedsiębiorstw i międzynarodowe standaryzowanie odnośnych działań nie wydają się możliwe, ale z pewnością w większości przypadków właściwy, społecznie wymagany udział przedsiębiorstw w wytwarzaniu ważnych społecznych dóbr znacznie przewyższa poziom rzeczywistego „obywatelskiego” zaangażowania przedsiębiorstw. Trudno 64 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 również w konkretnej sytuacji zmierzyć, jaki poziom społecznego zaangażowania jest proporcjonalny do korzyści uzyskiwanych przez przedsiębiorstwo z ogólnodostępnych społecznych dóbr i wartości, więc na wszelki wypadek należy zawsze dawać z siebie jak najwięcej, żeby uniknąć zawstydzających społecznych oskarżeń. Obszary społecznego zaangażowania firm – od ogółu do szczegółu Każde przedsiębiorstwo lub ogniwo wielkiego koncernu działa w określonym otoczeniu, gdzie obowiązują i są respektowane określone zasady zachowań. Warunkiem sukcesu każdej firmy jest zdobycie „społecznej licencji na działalność”. Wymaga ono jednak właściwego rozpoznania, przestrzegania i publicznego komunikowania szacunku dla bazowych aksjonormatywnych standardów uznawanych przez otoczenie firmy (filozofia compliance). Istotnym, a zarazem ciągle niedocenianym odniesieniem społecznych funkcji przedsiębiorstwa, które stanowią sprawdzian autentyczności i wiarygodności jego społecznego zaangażowania, są współczesne zjawiska wykluczenia, charakterystyczne bardziej dla wiodących wysokorozwiniętych liberalnych gospodarek o najwyższych zróżnicowaniach majątkowych, dochodowych i w zakresie statusu społecznego, niż dla krajów biednych. Doświadczenia z wielu systemów potwierdzają ponurą prawdę o tym, że biedą łatwiej jest się sprawiedliwie podzielić, niż bogactwem. Paradoksalnie w bogatych społeczeństwach Zachodu, w których dominuje indywidualizm i słabną więzi międzyludzkie, działa znacznie więcej czynników ekskluzji niż w społeczeństwach krajów biednych, które zmagają się z niedostatkami na zasadzie „wspólnej sprawy”. Zachowawcze działania państwa w reżimach liberalnych nigdy nie wystarczają do tego, aby zapobiec ekonomicznemu i socjalnemu wykluczeniu określonych grup ludności (ludzi młodych lub w podeszłym wieku, chorych lub niepełnosprawnych, samotnie wychowujących dzieci wskutek rozpadu związku lub śmierci partnera, imigrantów nielegalnych lub będących funkcjonalnymi analfabetami z powodu nieznajomości języka itp.). W takich społeczeństwach przeciwdziałanie wykluczeniu i rozwiązywanie problemów wykluczenia wymaga, aby na scenę wkroczyły organizacje pozarządowe asekurowane przez biznes w ramach partnerstwa międzysektorowego. Przedsiębiorstwa, które angażują się w rozwiązywanie bieżących sytuacji kryzysowych czynią to poniekąd we własnym interesie, bowiem wiele patologii społecznych negatywnie oddziałuje na warunki do prowadzenia działalności gospodarczej. Nie chodzi tutaj tylko o zorganizowaną przestępczość, ale także o brak odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej, luki popytowe czy kwestie prestiżowe (negatywne oddziaływanie tzw. złego adresu). W ramach swojego społecznego zaangażowania przedsiębiorstwa mogą względnie małym wysiłkiem przyczynić się do zauważalnej poprawy sytuacji w swoim socjalnym otoczeniu lub zainicjować zmiany w tym kierunku, bez przeprowadzania kosztownej, zmasowanej 65 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój socjalnej ofensywy. Wystarczy, jeśli firma uczyni swoją politykę kadrową (zasady rekrutacji, awansowania, przydziału obowiązków i zwalniania pracowników) oraz swoją politykę wynagradzania pracowników bardziej społecznie sprawiedliwą i przejrzystą. Co to konkretnie oznacza, musi być precyzowane w indywidualnym przypadku. Na poziomie ogólnym można co najwyżej wskazać reguły proceduralne, takie jak partycypacja, parytet (proporcjonalna reprezentacja), równe traktowanie w porównywalnych okolicznościach, przejrzystość, poszanowanie interesów (również tych interesariuszy, którzy nie są właściwie reprezentowani), ochrona mniejszości, adekwatna kompensacja szkód osobom poszkodowanym, zasada rotacyjności w przypadku przywilejów niepodzielnych, zasada „więcej praw dla osób biorących na siebie więcej obowiązków” itp., reguły, które pod względem treściowym określają relacje firmy z pracownikami akceptowalne dla wszystkich rozsądnych ludzi. Katalog podstawowych form zaangażowania społecznego przedsiębiorstw zawarto w wytycznej ISO 26000, wydanej w 2010 roku . Zainteresowane firmy znajdą w niej zalecenia odnoszące się do głównych obszarów działań prospołecznych i prośrodowiskowych, brakuje tam jednak spójnego i uniwersalnego systemu wskaźników określających minimalne wymagania stawiane firmom chcącym się legitymować prestiżowym tytułem „społecznie odpowiedzialnego przedsiębiorstwa” lub „firmy z zasadami”. Każde przedsiębiorstwo aspirujące do społecznego uznania ze strony otoczenia musi więc na własną rękę identyfikować swoje społeczne potencjały oddziaływania, określać kierunki i wolumeny swojego pozabiznesowego zaangażowania. W swoim społecznym zaangażowaniu przedsiębiorstwa mogą naturalnie daleko wykroczyć poza podstawowe instrukcje zawarte w wytycznej ISO 26000 i rozwijać oryginalne programy społecznej odpowiedzialności na wielu poziomach, np. poprzez działania informacyjne i edukacyjne, inteligentny i społecznie użyteczny sponsoring, patronaty, mecenaty, a także poprzez przekazywanie potrzebującym lub zagrożonym wykluczeniem nadwyżek (surowców, środków produkcji, wyrobów czy zysków) powstałych dzięki oszczędnemu obchodzeniu się z zasobami. Czyniąc to firmy nie tylko uszlachetniają swoją reputację w danej branży i w całym społeczeństwie, nie tylko budują w ten sposób społeczny kapitał zaufania w swoim otoczeniu, ale także wnoszą wkład w podnoszenie ogólnej wiarygodności organizacji biznesowych w społeczeństwie. Ten ostatni wymiar odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw – solidarna odpowiedzialność za inne przedsiębiorstwa i za społeczny szacunek dla wszystkich podmiotów gospodarczych – nakłada na firmy obowiązek wzajemnego mobilizowania się do działań etycznych i prospołecznych oraz wzajemnego wspierania się w takich działaniach. Wielka szkoda, że w dyskusjach o etyce i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw aspekt ten jest często ignorowany. Filarem etyki w przedsiębiorstwie i jednym z kluczowych wymiarów społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa jest szacunek dla wszystkich interesariuszy przedsiębiorstwa, polegający na trafnej identyfikacji tych interesariuszy, właściwym 66 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 rozpoznaniu ich interesów i oczekiwań, rozpoznaniu potencjalnych konfliktów między interesami poszczególnych aktorów oraz uczciwym, proporcjonalnym i niedyskryminującym uwzględnianiu tych interesów przy wyborze strategii działania firmy. Pierwotnie w modelach etyki przedsiębiorstwa opartych na teorii interesariuszy dominowała orientacja na tzw. silnych interesariuszy – zorganizowanych, aktywnych i wpływowych interesariuszy takich jak potężne międzynarodowe organizacje pozarządowe (np. Greenpace), lokalne ruchy obywatelskie czy grupy interesu. Obecnie coraz więcej przedsiębiorstw poszerza zakres swojej odpowiedzialności o tzw. słabych interesariuszy, czyli aktorów o niezorganizowanych i niewyartykułowanych interesach, takich jak poszczególne piony pracownicze, klienci czy mniejszości etniczne. Strategia zarządzania właściwa z punktu widzenia wymogów etyki interesariuszy i społecznej odpowiedzialności opartej na koncepcji interesariuszy obejmuje – obok samej identyfikacji interesariuszy, interesów i konfliktów interesów – podjęcie komunikacji z interesariuszami, poszukiwanie konsensu lub kompromisu poprzez proponowanie rozwiązań korzystnych dla wszystkich, włączenie tych interesariuszy w dyskursywne programowanie strategii przedsiębiorstwa i w społecznie doniosłe procesy decyzyjne, dbałość o przejrzystość własnej działalności dla wszystkich interesariuszy poprzez odpowiednio prowadzone działania informacyjne, zawieranie partnerstw i sojuszy oraz aktywne uczestnictwo w inicjatywach na rzecz promocji i wspierania kultury etycznej w przedsiębiorstwach i odpowiedzialnej społecznie działalności gospodarczej oraz bieżące aktualizowanie własnej bazy informacyjnej o krajowych i międzynarodowych standardach etyki biznesu, uzgadnianie własnych działań z tymi standardami, udostępnianie posiadanej bazy informacyjnej podmiotom zainteresowanym przyłączeniem się do partnerstwa społecznoetycznego oraz podejmowanie inicjatyw na rzecz udoskonalania obowiązujących standardów odpowiedzialności społecznej. O wzroście znaczenia koncepcji interesariuszy w teorii społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw może świadczyć fakt, że coraz więcej teoretyków CSR sprowadza odpowiedzialność społeczną przedsiębiorstw do zarządzania jakością relacji interpersonalnych w przedsiębiorstwie [Rudnicka 2012]. Pozorowanie społecznej odpowiedzialności a problem zaufania – przykre konsekwencje niefrasobliwości Nie ma wątpliwości, jak wielkim społecznym dobrem jest wzajemne zaufanie. To najprostszy znany mechanizm służący do redukcji złożoności systemów społecznych [Luhmann 2000]. Zaufanie jest zjawiskiem wielowarstwowym, mieniącym się wieloma kolorami, dlatego naukowe zmagania z tym zagadnieniem są bardzo szeroko zakrojone. Zaufanie jest w biznesie rodzajem smaru. Dopóki go nie brakuje, wszystko toczy się gładko, inwestorzy i klienci sięgają do kieszeni po pieniądze, produkcja i sprzedaż idą „pełną parą”. 67 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Gdy tylko pojawia się nieufność, gospodarka spowalnia i z rynku znika pieniądz, bo wtedy nawet banki nie chcą sobie wzajemnie go pożyczać. Ile warte jest zaufanie, przekonujemy się więc naprawdę dopiero wtedy, kiedy go zabraknie. Na poziomie makroekonomicznym wielkoskalowy kryzys zaufania prowadzi zwykle do kryzysu gospodarczego. Dlatego każdy, kto chce przewidzieć kryzys gospodarczy, powinien bacznie obserwować zmiany zaufania w świecie wielkiego biznesu [Gull 2011, s. 31]. Od czego zaufanie zależy i co sprawia, że raz jest go więcej, a raz mniej, wiedzą analitycy zajmujący się problematyką reputacji firm. Reputacja odzwierciedla zaufanie, jakie klienci mają do firmy i całego systemu gospodarczego. Dzisiejsze systemy gospodarcze niepostrzeżenie rozerwały dotychczasowe sprzężenia między wielkimi koncernami operującymi globalnie, a małymi i średnimi przedsiębiorstwami działającymi lokalnie. Oba te ogniwa mają coraz mniej wspólnych interesów. Bardzo dobrze widać to na przykładzie Szwajcarii, gdzie działające lokalnie branże związane z wytwórczością ponoszą straty spowodowane problemami reputacyjnymi szwajcarskiego sektora finansów, operującego globalnie. To makroekonomiczny wymiar zaufania. Nie mniej istotne są funkcje zaufania w skali pojedynczego przedsiębiorstwa. Przykładem wagi tego problemu są zjawiska towarzyszące restrukturyzacjom przedsiębiorstw. Restrukturyzacje, reorganizacje, fuzje i zmiany kadrowe są w nowoczesnych przedsiębiorstwach na porządku dziennym, choć zwykle wcale nie dają one zamierzonych efektów w postaci oszczędności lub wzrostu wydajności. Jednym z głównych powodów fiaska, jakim często kończą się takie projekty, jest zaufanie pracowników, które w teorii zarządzania uważa się za jeden z kluczowych czynników przewagi konkurencyjnej [Grudzewski et al. 2009]. Pracownicy mający większe zaufanie do pracodawcy wykazują niższy poziom lęku o przyszłość własną i bliskich, wyższy poziom zadowolenia z pracy, rzadziej rozważają zmianę pracy i osiągają wyższą wydajność . Tymczasem restrukturyzacje i reorganizacje zazwyczaj obniżają poziom zaufania pracowników do pracodawców. Pokazują to wyniki badań empirycznych. Ankietowani przez Szwajcarski Barometr Zasobów Ludzkich w 2011 r. pracownicy, którzy w okresie ostatnich 12 miesięcy nie byli objęci działaniami reorganizacyjnymi i restrukturyzacyjnymi, wykazywali zaufanie do pracodawcy średnio na poziomie 4.05 w pięciostopniowej skali, podczas gdy ich koledzy, którzy w tym samym okresie doświadczyli działań restrukturyzacyjnych we własnych zakładach pracy, wykazywali zaufanie do pracodawcy średnio na poziomie 3,60, a więc o ponad 10% niższym . Bezpośrednio po restrukturyzacji pełnym zaufaniem obdarzało pracodawcę tylko 11,8 % badanych, a bezpośredniego przełożonego mniej niż co trzeci ankietowany [Grote, Staffelbach (red.) 2011, s. 32n]. Różnica wynika stąd, że większość badanych polecenie zwolnienia pracownika traktowała jako wydane „odgórnie”. Załoga przedsiębiorstwa – nawet w sytuacji nasilonych fluktuacji – zawsze jest pewną wspólnotą solidarności opartą na więziach międzyludzkich. Dlatego osoby, które przetrwały proces restrukturyzacji, przeżywają mieszankę negatywnych emocji związanych ze złością na pracodawcę 68 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 z powodu zmiany charakteru zadań i dodatkowego obciążenia, poczuciem winy wobec zwolnionych koleżanek i kolegów wynikającym z postawy solidarności oraz ze wzrostem lęku przed utratą pracy przy kolejnych działaniach restrukturyzacyjnych. Wpływa to negatywnie nie tylko na motywację, absencję i wydajność pracy, ale także psuje ogólną atmosferę w przedsiębiorstwie oraz jest źródłem konfliktów i wewnętrznych walk między grupami i jednostkami, które określa się jako „survivor syndrom”. Czynnikiem wzmacniającym zaufanie w relacjach wewnątrz przedsiębiorstwa jest uczciwość i przejrzystość procedur. Pracownicy bardziej akceptują zmiany kadrowe wtedy, kiedy zasady zwalniania lub wymiany pracowników są jasno określone, racjonalnie uzasadnione i w odpowiedni sposób komunikowane, a jeszcze bardziej wtedy, kiedy pracownicy mają prawo współdecydowania w tych kwestiach. Rozstrzygnięcia wymagają nie tylko pytania, kto jest firmie najmniej potrzebny, ale także to, od czego zależeć będzie wysokość odpraw oraz to, w jaki sposób dodatkowe ciężary zostaną rozłożone na pracowników, którzy przetrwają proces restrukturyzacji. Dzięki wbudowaniu w system zarządzania przedsiębiorstwem elementów partycypacyjnych i sprawiedliwych procedur zazwyczaj udaje się zapobiec negatywnym efektom ubocznym związanym z utratą zaufania pracowników, które często czynią zabiegi restrukturyzacyjne i reorganizacyjne na dłuższą metę ekonomicznie nierentownymi. Odnosząc się do kwestii funkcji kultury etycznej i odpowiedzialności społecznej w przedsiębiorstwie związanej z budowaniem zaufania wewnątrz firmy i w jej otoczeniu nie sposób nie wspomnieć o skutkach, jakie wynikają z codziennej praktyki firm niefrasobliwie i wielkodusznie przypisujących swojej działalności walory etyczne i afiszujących się społeczną odpowiedzialnością, która w gruncie rzeczy ma niewiele wspólnego z autentycznym społecznym zaangażowaniem tych przedsiębiorstw. W realiach każdej firmy nietrudno znaleźć i odpowiednio wyeksponować aspekty i treści pokrewne etyce i społecznej odpowiedzialności, którymi można zamarkować przejęcie szeroko rozumianymi zasadami człowieczeństwa w biznesie. Przestrzeganie norm środowiskowych, powstrzymywanie się od eksperymentów związanych z okrucieństwem wobec zwierząt, przeciwdziałanie dyskryminacji kobiet czy unikanie podwójnej księgowości to z pewnością nie są błahe i zrozumiałe same przez się zasady działalności biznesowej, tyle że nie są to działania stricte etyczne i prospołeczne, których istotą jest dobrowolność zobowiązań, ale obowiązki wynikające z przepisów prawa. Przestrzeganie prawa i wywiązywanie się z obowiązków wobec pracowników, klientów, dostawców i sąsiadów pod groźbą kar finansowych to jeszcze za mało, aby przypisywać sobie status społecznie odpowiedzialnego przedsiębiorstwa. Również błahe działania wykraczające poza przepisy prawa, takie jak np. preferowanie materiałów nadających się do recyklingu czy badanie zadowolenia klientów nie uprawniają do tego, aby reklamować się jako firma odpowiedzialna społecznie. 69 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój W sytuacji braku jednoznacznych i przejrzystych standardów minimalnych, jakie należy spełnić, aby uzyskać prestiż zarezerwowany dla odpowiedzialnych i zaangażowanych społecznie przedsiębiorstw, coraz więcej firm czuje się zachęconych do nadużywania takiego znaku towarowego, zauważanego i pozytywnie kojarzonego przez otoczenie. To częściowo wina nie tylko samych przedsiębiorstw, ale także szerokiej publiczności, która jednej strony wydaje się zdezorientowana coraz większą niejednoznacznością określenia „społeczna odpowiedzialność”, a z drugiej jest zbyt mało aktywna i zorganizowana, aby móc skutecznie wywierać presję na przedsiębiorstwa w obronie własnych interesów. Biorąc pod uwagę liczbę osób interesujących się w Polsce zawodowo zagadnieniami etyki biznesu i społecznej odpowiedzialności na różnych poziomach należałoby się dziwić, że pomimo dyskusji toczącej się od ponad dwudziestu lat wokół tych zagadnień nie udało się dotąd powołać do życia odpowiednich organów ewaluacyjnych i certyfikacyjnych, które w interesie społecznym na zasadach bezstronności i przejrzystości honorowałyby firmy z zasadami. Wysiłki podejmowane przez ostatnie piętnaście lat w ramach działalności warszawskiego Centrum Etyki Biznesu [www.cebi.org] nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, głównie z racji postawy organów państwa, które z różnych powodów, na omówienie których brak tutaj miejsca, nie przyszły w sukurs. Inicjatywy Ministerstwa Gospodarki, szczególnie instrukcja dotycząca wdrażania założeń koncepcji CSR w Polsce [Ministerstwo Gospodarki 2013], wydają się spóźnione i nieskuteczne. Z budowaniem takiego wiarygodnego i dostępnego dla wszystkich społecznego systemu akredytacyjnego należy się spieszyć, bo wszechobecne pozorowanie przez firmy odpowiedzialności społecznej niebawem doprowadzi do takiej utraty zaufania do tej szczytnej idei, że uczestnicy rynku przestaną reagować na odnośne certyfikaty, a wśród firm nie będzie już chętnych do jej praktykowania. Zanim to nastąpi, warto wszystkimi dostępnymi środkami chronić to rzadkie dobro, jakim jest społeczne zaangażowanie przedsiębiorstw i reagować na mnożące się obecnie nadużycia firm, choćby poprzez ich społeczne nagłaśnianie i nakłanianie firm do podjęcia rzeczywistych działań służących człowieczeństwu w biznesie, użytecznych społecznie i korzystnych dla środowiska lub rezygnacji z uzurpowania sobie miana społecznie odpowiedzialnego przedsiębiorstwa. Podsumowanie Inwentaryzacja społecznego portfolio wybranych przedsiębiorstw oraz udostępnionych przez firmy dokumentów dostarcza ambiwalentnych wniosków. Na pozytywną ocenę zasługuje rosnąca popularność idei CSR oraz inicjatyw prospołecznych i proekologicznych nie tylko wśród dużych firm. Obecnie większość firm legitymuje się własnymi programami społecznej odpowiedzialności i je chętnie upublicznia, co oczywiście nie oznacza w każdym przypadku, że odnośne działania wynikają z „potrzeby serca” i firmy w rzeczywistości przywiązują do nich wagę taką, jaką deklarują. Wręcz przeciwnie: 70 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 śledząc zapisy w wewnętrznych statutach większości przedsiębiorstw trudno oprzeć się wrażeniu, że firmom bardziej niż na etyce i autentycznym społecznym zaangażowaniu zależy na pozorowaniu zatroskania losami swoich interesariuszy w duchu zgodności z obowiązującymi trendami business compliance i w imię budowania sobie społecznego alibi. Świadczą o tym nie tylko szablonowy i ogólnikowy styl, w jakim redagowane są odnośne dokumenty, ich miałka zawartość treściowa i braki operacjonalizacyjne – wskazujące na brak pomysłowości i niechęć do podejmowania inicjatywy – ale także beztroska na poziomie implementacyjnym: przede wszystkim najczęściej nie wiadomo, kto ponosi odpowiedzialność za wyznaczanie celów i ich realizację oraz udoskonalanie programu CSR, jak firma reaguje na przypadki naruszenia określonych w nim standardów i kto w sposób wiarygodny nadzoruje te działania od wewnątrz i z zewnątrz. Jednym z głównych kryteriów oceny wiarygodności analizowanych programów CSR było posiadanie lub nieposiadanie wewnętrznego systemu powiadamiania o nadużyciach i nieprawidłowościach oraz wbudowanego programu ochrony whistleblowerów. Okazało się, że tylko bardzo nieliczne firmy mogą pochwalić się przekonującymi rozwiązaniami na tej płaszczyźnie. Winę za panujący chaos, dezinformację i dowolność ponoszą jednak nie tylko same firmy. Brak nacisku ze strony konsumentów i całego społeczeństwa oraz przejrzystych i łatwych do egzekwowania regulacji ze strony państwa zachęca firmy do nadużywania statusu „firmy z zasadami”. Zmiana tej niekorzystnej sytuacji wymaga szerokiej kampanii społecznej, której inicjatorami winni być z jednej strony postępowi liderzy biznesu, z drugiej intelektualiści zajmujący się etyką biznesu. Wykłady z etyki biznesu i uczone dyskusje na konferencjach naukowych to za mało, potrzeba większej aktywności na forum publicznym, w mediach społecznościowych, a być może także zaangażowania politycznego. Z pewnością można przy tym liczyć na przyjazne współdziałanie firm zaangażowanych w akcje społeczne na serio, bo w istniejącej sytuacji to właśnie te firmy są największymi przegranymi. Bibliografia: 1. Bowen H. R.: Social responsibility of the businessman. Harper, New York 1953 2. Brewing J.: Kritik der Unternehmensethik. An den Grenzen konsensual-kommunikativ orientierter Uternehmensethik. Verlag Paul Haupt, Bern 1995 3. Freeman R. E.: Strategic management: a stakeholders approach. Pitman, Boston 1984 4. Grote G., Staffelbach B. (red.): Schweizer HR-Barometer 2011. Unsicherheit und Vertrauen. ETH Verlag, Zürich 2011 5. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M.: Zarządzanie zaufaniem w przedsiębiorstwie. Wolters Kluver, Kraków 2009 6. Guidance on social responsibility. ISO 26000:2010 71 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 7. Gull T.: Blasen voller Vertrauen. „Magazin. Die Zeitschrift der Universität Zürich“ 2011, 1 (20), s. 30-31 8. Heidbrink L.: Wie moralisch sind Unternehmen? „Aus der Politik und Zeitgeschichte“ 2008, 31, s. 1-4 9. Hiß S.: Warum übernehmen Unternehmen gesellschaftliche Verantwortung? Ein soziologischer Erklärungsversuch. Campus, Frankfurt am Main 2006 10. Homann K.: Moral in den Funktionszusammenhängen der modernen Wirtschaft. Zwei Beiträge zur Wirtschaftsethik unter Wettbewerbsbedingungen. Rottenburg, Stuttgart 1993 11. Jonas H., Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej. Platan, Kraków 1996 12. Jonker J., Stark W., Tewes S.: Corporate Social Responsibility und nachhaltige Entwicklung. Einführung, Strategie und Glossar. Springer Gabler, Berlin/Heidelberg 2011 13. Löhr A.: Unternehmensethik und Betriebswirtschaftslehre. Untersuchungen zur theoretischen Stützung der Unternehmenspraxis. Metzler, Poeschel, Stuttgart 1991 14. Luhmann N.: Vertrauen. Ein Mechanismus der Reduktion sozialer Komplexität. (wyd. 4), UTB, Stuttgart 2000 15. Maring M.: Wirtschaft und Technik. [W:] A. Grunwald (red.): Handbuch Technikethik. Metzler, Stuttgart/Weimar 2013, s. 228-232 16. Maring M.: Kollektive und korporative Verantwortung. LIT Verlag, Münster 2001 17. Michalski K.: Corporate Social Responsibility – ein Schritt zu einer Nachhaltigkeitskultur. „Modern Management Review“ 2014, XIX/3, s. 59-76 18. Michalski K.: Rentables, umweltfreundliches und gesellschaftsdienliches Wirtschaften ist möglich. Mehr Nachhaltigkeit dank einer besseren Operationalisierung von Corporate Social Responsibility. „Humanities and Social Sciences“ 2014, XIX/3, s. 133-146 19. Ministerstwo Gospodarki: Rekomendacje w zakresie wdrażania założeń koncepcji Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw w Polsce, Warszawa 2013 http:// www.mg.gov.pl/files/upload/13678/Rekomendacje_w_zakresie_wdrazania_zalozen_ koncepcji_CSR_w_Polsce.pdf [dostęp: 24.06.2016] 20. Müller T., Kostbares Vertrauen Verspielen. „Magazin. Die Zeitschrift der Universität Zürich“, 2011, 1(20), s. 42 21. Neuhäuser Ch., Wirtschaftsethik. [W:] R. Stoecker, Ch. Neuhäuser, M.-L. Raters (red.), Handbuch Angewandte Ethik. Metzler, Stuttgart/Weimar 2011, s. 160-165 22. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości: Ocena stanu wdrażania standardów społecznej odpowiedzialności biznesu. Zestaw wskaźników społecznej odpowiedzialności w mikro-, małych, średnich i dużych przedsiębiorstwach. Raport Warszawa 2011, https://badania.parp.gov.pl/files/74/75/77/13079.pdf [dostęp: 24.06.2016] 23. Rok B.: Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie. Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Warszawa 2004 24. Rudnicka A.: CSR – doskonalenie relacji społecznych w firmie. Wolters Kluver, Warszawa 2012 25. Schneider A., Schmidpeter R. (red.): Corporate social responsibility – verantwortungsvolle Unternehmensführung in Theorie und Praxis. Springer Gabler, Berlin/Heidelberg 2012 72 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 26. Stec-Rusiecka J.: Wpływ społecznej odpowiedzialności na poprawę jakości życia społeczeństwa. „Modern Management Review” 2013, XVIII/2, s. 85-91 27. Stecko J.: Zaufanie a społeczna odpowiedzialność biznesu. „Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej. Seria: Zarządzanie i Marketing” 2012, 19/285, s. 153-161 28. Steinmann H., Löhr A.: Grundlagen der Unternehmensethik. Poeschel, Stuttgart 1992 29. Stehr N.: Moralisierung der Märkte. Eine Gesellschaftstheorie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2007 30. Ślęzak-Gładzik I.: Corporate Social Responsibility (CSR) jako koncepcja porządkująca relacje między biznesem a społeczeństwem. „Modern Management Review” 2013, XVIII/2, s. 113-125 31. Vogel D.: The market for virtue. The potentials and limits of corporate social responsibility. Wyd. 2. Brookings Institution Press, Washington 2006 73 Michał Kapias1 Grzegorz Polok2 Wymiar etyczny społecznej odpowiedzialności biznesu w perspektywie przeprowadzonych badań3 Streszczenie Tematyka odpowiedzialności stała się ostatnio bardzo ważna w kontekście zaistniałego kryzysu gospodarczego. W przestrzeni gospodarczej przybrała ona postać odpowiedzialności społecznej. Dotyczy ona działalności jaką dodatkowo przyjmuje na siebie organizacja, chcąc tworzyć poprawne relacje w stosunku do swoich pracowników, najbliższego otoczenia społecznego oraz względem środowiska naturalnego. Bardzo ważną rolę ogrywa więc etos w podejmowanych społecznie odpowiedzialnych działaniach. W znacznej mierze przejawia się on wymiarze etycznym. Stąd w poszczególnych przedsiębiorstwach ważną rolę odgrywają kodeksy etyczne oraz aksjologia zawarta w kulturze organizacyjnej. Niestety polskie przedsiębiorstwa - jak wykazują przedstawione badania - wciąż jeszcze zbyt małą rolę przywiązują do etycznego wymiaru prowadzonego biznesu. Słowa kluczowe: odpowiedzialność społeczna, etos, etyka 123 Ethical dimension of corporate social responsibility in the research perspective Abstract The subject of responsibility has recently become very important in the context of the economic crisis. In the economic area, it took the form of social responsibility. It concerns 1 Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Wydział Ekonomii 2 Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Wydział Ekonomii 3 Niniejsze opracowanie jest zmodyfikowaną wersją artykułu „Rola etosu w kształtowaniu działań społecznie odpowiedzialnych w świetle przeprowadzonych badań”, który ukazał się w: „Annales. Etyka w życiu gospodarczym” 2015, vol. 18, nr 1, s. 71-82 75 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój additional activity taken by an organization to create appropriate relations with its employees, the nearest social environment and to the environment. According to above, the ethos plays a very important role in socially responsible activities. To a large extent it is reflected on ethical dimension. Thus, in individual enterprises the ethics codes and axiology included in organizational culture play a key role. Unfortunately, Polish enterprises - as it has been presented based of taken research - still do not pay enough attention to the ethical dimension of the business. Keywords: social responsibility, ethos, ethics Wstęp Aktualnie przedsiębiorstwa postawione są wobec wyzwań wynikłych ze złożonych procesów globalizacyjnych. W szczególności zmiany te zauważalne są w dziedzinie zarządzania, a zwłaszcza w perspektywie koniecznych działań innowacyjnych. Dotychczasowy taylorowski model prowadzenia przedsiębiorstwa stopniowo zanika na rzecz podejmowania nowych zadań wynikających z liberalizacji działań gospodarczych. W takim kontekście kategorią, z którą dziś koniecznie trzeba się liczyć, staje się etyka, a zwłaszcza jej przestrzeganie w podejmowanych działaniach. Dawniej motorem napędowym w firmach, mającym zwiększać efektywność pracy, była po prostu dyscyplina. Dziś wspiera ją etyka, która jest parametrem kształtującym nowatorskie metody pracy. Porzuca się już tendencje postrzegające człowieka jako „ludzki zasób” możliwy do dowolnego wykorzystania, w zależności od aktualnych potrzeb czy priorytetów firmy. Nowy paradygmat sukcesu gospodarczego oparty jest głównie na pierwiastku ludzkim, na jego indywidualnym potencjale zespolonym z innymi ludźmi. Człowiek w danym przedsiębiorstwie jest dziś traktowany jako fundamentalny atut. Powiązane jest to ze zmiana sposobów zarządzania - najważniejsza inwestycja człowiek, dlatego umożliwia się mu własny rozwój poprzez szeroki wachlarz kursów dokształcających jak też udział w wypracowanych przez firmy zyskach. Stopniowo zmieniają się priorytety działających firm, albowiem jeśli chcą liczyć się w rozgrywkach rynkowych muszą promować i prezentować szerokiemu gronu odbiorców swą ekonomię z ludzką twarzą. W ten sposób zasady etyki zaczynają w wyrazisty sposób przenikać reguły organizowania pracy przedsiębiorstw jak też sposoby jego zarządzania. Realizowane dotychczas sposoby zarządzania miały strukturę piramidy i oparte były w dużej mierze na rządach autorytetu. Teraz coraz bardziej szuka się sposobów wzmacniania inicjatywy samych pracowników, rozwijania w nich postaw kreatywności i autonomii. W takiej perspektywie coraz większa rolę odgrywać zaczyna postawa odpowiedzialności przejawiająca się nie tylko w działalności zarządu, ale także pracowników jak i całej firmy, która winna zmierzyć się z odpowiedzialnością na rzecz bliższego i dalszego jej otoczenia. 76 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Zagadnienia te stały się głównym motywem rozważań prezentowanych w niniejszym artykule. Pojawia się bowiem założenie, iż etyka jest fundamentalnym elementem prowadzenia działalności gospodarczej. Zaś w uszczegółowionym wymiarze jej wytyczne są doskonale reprezentowane poprzez podjęcie wysiłku realizowania społecznej odpowiedzialności w różnego rodzaju organizacjach i przedsiębiorstwach. Dużą pomocą w realizacji etycznych reguł stają się kodeksy etyczne, które mogą przyczynić się do lepszego wdrażania i realizowania CSR. Założenia te - po wcześniejszej analizie teoretycznej - zostaną zweryfikowane w postaci badań ankietowych przeprowadzonych wśród małych i średnich przedsiębiorstw województwa śląskiego, oraz liderów biznesu uhonorowanych nagrodą „Gazeli Biznesu”. Wybór ów był podyktowany założeniem, iż właśnie w tego typu przedsiębiorstwach, założenia społecznej odpowiedzialności mogą jeszcze nie w pełni być realizowane, należy zatem zweryfikować w jakim stopniu zagadnienie CSR istnieje w ich świadomym działaniu, bądź ile trzeba włożyć jeszcze wysiłku w promowanie i nakłaniania do wdrażania zasad „bycia odpowiedzialnym”. Część obszernych badań zostanie zaprezentowana w niniejszym opracowaniu4. Społeczna odpowiedzialność organizacji Problematyka odpowiedzialności, którą zaczęto postrzegać w kontekście zarządzania, nie była jakimś wyjątkiem. Okazuje się bowiem, iż w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w perspektywie światowej (a kilkunastu w perspektywie naszego kraju) coraz większą rolę zaczęła odgrywać kategoria odpowiedzialności społecznej. Powiązane jest to z wieloma istotnymi zmianami jakie występują w szeroko rozumianej sferze biznesu. Okazuje się bowiem, iż z jednej strony można zauważyć stale pogłębiającą się tendencję do ekonomicznej zasady pomnażania zysku, która ostatnimi czasy została zmaksymalizowana do granic możliwości rynkowych, nawet kosztem wykluczenia zasad etyki. Jednocześnie z drugiej zaczynają się pojawiać działania samoograniczające się w tym dążeniu, podejmujące zarazem daleko idącą odpowiedzialność za konsekwencje zdobywania profitów wszelkimi możliwymi środkami. Głównym sposobem przezwyciężenia w działalności gospodarczej różnych nadużyć stało się promowanie wspomnianego już działania objawiającego się w postaci społecznej odpowiedzialności. Początkowo związane było ono ogólnie z działalnością biznesową (CSR - Corporate Social Responsibility), a z czasem podkreślano jego szczególny wymiar w działaniach przedsiębiorstwa, firmy czy w ogóle organizacji działającej w przestrzeni społeczno - gospodarczej. Powody rozwoju idei społecznej odpowiedzialności są różne. W szczególności można jednak wskazać na refleksję nad ideą odpowiedzialności, u podstaw której znalazł się rozwój filozofii dialogu, wzrost znaczenia etyki biznesu, oraz rozprzestrzenianie się i utrwalenie demokracji5. 4 Więcej na ten temat zob. rozdział 3. 5 Zob. J. Filek, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Tylko moda czy nowy model prowadzenia działalności 77 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój W takiej perspektywie warto zauważyć, iż elementem spójnym dla tych trzech kategorii staje się człowiek. W pierwszym przypadku pojawia się człowiek jako podmiot obopólnego dialogu, a więc spotkania i wzajemnej komunikacji pomiędzy co najmniej dwiema osobami. Daje to możliwość wzajemnego ubogacenia się ale przyczynia się także do odpowiedzialności zarówno za przekazywaną treść autora komunikatu jak też i jej odbiór oraz wpływ na dalsze postępowanie u odbiorcy6. Konieczność uregulowania działań gospodarczych człowieka w perspektywie moralnej stał się także powodem rozwoju teorii mających na celu normalizację zasad biznesu pod względem etycznym, a tym samym wskazanie różnic pomiędzy dobrym a złym postępowaniem w podejmowanych wyborach przez ogólnie pojmowanego homo oeconomicus. Okazuje się, iż w tym kontekście jego dążenia nie mogą centralizować się wyłącznie na tendencjach maksymalizujących zysk ekonomiczny, który mógłby być zrealizowany w kontekście działań technicznych, pragmatycznych czy utylitarnych. Niezbędny staje się tu bowiem także personalistyczny punkt widzenia, w którym dostrzega się także człowieka pojmowanego jako osobę i podejmującego odpowiedzialność za swe postępowanie, właśnie ze względu na inne osoby. Istotą gospodarki jest przecież człowiek7. W końcu ostatnie dziesięciolecia to ogólnoświatowy trend mający na celu wdrażanie i stabilizację idei demokratycznych. Przypatrując się im ponownie trzeba dostrzec człowieka i wagę wzajemnych relacji interpersonalnych. U jej podstaw powinna być odpowiedzialność za ogólnoludzkie wartości, w przeciwnym bowiem wypadku „historia uczy, że demokracja bez wartości łatwo się przemienia w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm”8. Jak ukazano powyżej źródła społecznej odpowiedzialności są rozległe, jednak w dużej mierze scentralizowane wokół odpowiedzialności za ludzką osobę. Ujawniający się wymiar ekonomiczny społecznej odpowiedzialności odgrywa istotną rolę w działalności poszczególnych firm. Ich kierownictwo zobligowane jest bowiem do podejmowania takich decyzji i działań, które przyczyniają się zarówno do dbałości o interes całego przedsiębiorstwa, jak i do pomnażania dobrobytu społecznego9. Oprócz niego ważny jest także wymiar prawny, skupiający się na przestrzeganiu zasad prawa stanowionego. Do tego należy dołączyć także i trzeci wymiar jakim jest aspekt etyczny. Chodzi w tym wypadku o zaprzestania działań mogących przynieść jakieś negatywne w swym wydźwięku skutki społeczne, a zarazem takie, które wzmacniają swe zaangażowanie w kreowaniu i upowszechnianiu standardów pożądanych przez społeczeństwo. Z takiej perspektywy da się zauważyć, iż różnego rodzaju organizacją nie wolno odrywać od środowiska, w których funkcjonują. Powinny one bowiem tworzyć swoisty dialog gospodarczej. UOKiK, Kraków 2006, s. 6 – 7. 6 Zob. K. Stachewicz, Fenomenologia a dialog, http://www.tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=2167, (30 05 2007) 7 Zob. J. W. Gałkowski, Zasady etyki zawodowej - etyka biznesu, [w:] Etyka w biznesie, M. Borkowska, J. W. Gałkowski red., TN KUL, Lublin 2002, s. 26. 8 Jan Paweł II, Centesimus annos, Wyd. Księgarnia św. Jacka, Katowice 1991, nr 46. 9 Zob. K. Davis, R. Blomstrom, Business and Society: Environment and Responsibility, wyd. McGraw-Hill, New York 1975, s. 6. 78 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 ze swym otoczeniem, w wyniku którego zostaną zaspokojone uzasadnione aspiracje wszystkich stron tej obopólnej relacji. Obszar w jakim ten dialog się dokonuje wyznaczają zasady ekonomiczne, prawne i etyczne, do których dołącza się także filantropijne10. Pragnąc więc określić odpowiedzialność społeczną w sposób w miarę jednoznaczny należy ją rozumieć jako dobrowolne i świadome działanie organizacji, nastawione na kontakty z różnego rodzaju interesariuszami zarówno wewnętrznymi jak i zewnętrznymi, uwzględniające aspekty społeczne, kulturowe, ekonomiczne i ekologiczne, a bazujące na przestrzeganiu zasad etyki wdrażanych w sposób zintegrowany i konsekwentny. Można tu wskazać zasadniczo na trzy główne elementy składowe, czyli na: dobrowolność działania, włączenie ich w całą strategię danej organizacji, jak również konieczność podjęcia interakcji z interesariuszami. W odniesieniu do pierwszego elementu należy podkreślić, iż społeczna odpowiedzialność nie może być postrzegana wyłącznie jako obowiązek przestrzegania norm ustawowych, wynikłych z działań realizowanych w określonym systemie prawnym. Albowiem bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełniania wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale opiera się na dobrowolnym zaangażowaniu. Nie jest to zatem odpowiedzialność o charakterze restrykcyjnym lecz pozytywnym11. Społeczna odpowiedzialność nie może być wymuszana żadnymi regulacjami prawnymi (byłoby to jej zaprzeczeniem), natomiast państwo może, a nawet powinno, zachęcać organizacje do wdrażania tej idei. Włożenie zaangażowania społecznego w strategię organizacji staje się drugim warunkiem w realizacji społecznej odpowiedzialności. Warunek ten jest związany z postawami jakie przedsiębiorstwa mogą przyjmować wobec problemów społecznych12. Brak zaangażowania i pro-społecznych działań współcześnie jest już źle odbierane przez bliższe i dalsze otoczenie, co skutkuje ignorancją względem takiej firmy, jej odrzuceniem, a w skrajnych przypadkach - bojkotem13. Dalego też tak istotną kwestią jest akcentowanie w przedsiębiorstwie postawy pro-aktywnej, zapewniającej mu zrównoważony rozwój związanej z realnym włączaniem się w rozwiązywanie problemów społecznych. Opisany powyżej trzeci element koncepcji społecznej odpowiedzialności, objawia się w tym, iż odchodzi się dziś coraz częściej od tradycyjnego postrzegania przedsiębiorstwa jako organizacji autonomicznej, z definicji ignorującej jakiekolwiek aspekty społeczne, nawet w otoczeniu w którym realizuje swe interesy. Aktualnie coraz mocniej wybrzmiewa już idea wskazująca na konieczność zespolenia korzyści zarówno danej organizacji jak też środowiska w którym istnieje14. 10 Zob. A. B. Carrol, A Three-Dimensional Conceptual Model of Corporate Social Performance, “Academy of Management Review” 1979, nr 4, s. 497 – 506; idem, The pyramid of corporate social responsibility: Toward the moral management of organizational stakeholders, “Business Horizons” 1991, nr 34, s. 39 – 48. 11 Zob. J. Filek, Wprowadzenie do etyki biznesu, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001, s.111. 12 Zob. James A. F. Stoner, R. Edward Freeman, Daniel R. Gilbert jr., Kierowanie, PWE, Warszawa 2001, s. 115. 13 Zob. J. Górski, Po co jest bojkot, czyli użyteczni idioci kontra szkodliwi mądrale, http://nowyobywatel. pl/2014/01/23/po-co-jest-bojkot-czyli-uzyteczni-idioci-kontra-szkodliwi-madrale/ (24 03 2014) 14 Więcej na ten temat zob. Komisja Europejska, Green Paper for Promoting a European Framework for 79 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Da się przy tym zauważyć, iż działania jakie realizowane są w ramach społecznej odpowiedzialności - zwłaszcza w kontekście różnorakich przedsiębiorstw - dotyczą przede wszystkim pracowników i obejmują inwestycje w kapitał ludzki. Chodzi tu przede wszystkim o zdrowie i bezpieczeństwo pracy, przestrzeganie praw człowieka oraz eliminację różnych form dyskryminacji. Natomiast odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa w wymiarze zewnętrznym dotyczy społeczności lokalnej, partnerów i dostawców, klientów, władz publicznych, a także środowiska naturalnego. Warto przy tym podkreślić, iż niezbędnym warunkiem prawidłowego funkcjonowania firmy jest dialog z wszystkimi grupami interesariuszy, który musi odbywać się na przejrzystych zasadach. Realizacja społecznej odpowiedzialności danej organizacji przyczynia się do osiągnięcia sukcesu warunkowanego długofalowym i zrównoważonym rozwojem, wynikającym z uwzględnienia w swojej działalności trzech zasadniczych wymiarów: ekonomicznego, ekologicznego i społecznego. Żaden z nich nie powinien być pomijany, gdyż tylko ich harmonijne połączenie daje pożądany efekt15. Koncepcja ta zakłada więc, że organizacje podejmują działania społecznie odpowiedzialne, mające pomóc stworzyć racjonalny i sprawiedliwy biznes, lepsze społeczeństwo, a także czystsze środowisko, a wszystko to w sposób dobrowolny i wychodzący ponad oczekiwania prawne. Aspekt „formalizujący” społecznej odpowiedzialności Dana organizacja wypracowuje swój własny, indywidualny sposób w jaki chce być odpowiedzialna społecznie. Jest on uzależniony od jej struktury, wielkości, charakteru działalności, a także historycznego czasu istnienia. Jednocześnie można wyróżnić dwie podstawowe grupy mechanizmów jak dróg do realizacji społecznej odpowiedzialności. Pierwszy grupa „formalizująca – polegająca na ustaleniu dla danych organizacji reguł postępowania, opracowywaniu kodeksów oraz podejmowaniu działań ma rzecz przejrzystości w biznesie, przyjmowaniu standardów dotyczących społecznej odpowiedzialności i poddawaniu się ocenom i audytom zewnętrznym. Druga „uczestnicząca”, która ujawnia się poprzez uczestnictwo danych organizacji we wszelkiego typu akcjach od własnych programów (edukacyjnych, ekologicznych) poprzez sponsoring lub współudział w programach i akcjach organizowanych przez różne stowarzyszenia, fundacje i organizacje pozarządowe aż do współudziału w dyskusjach o przyszłości ludzkości na poziomie światowym (aktywny udział w konferencjach organizowanych przez ONZ, OECD, spotkaniach na szczycie itp.)”16 Corporate Social Responsibility, COM (2001) 366 final, Bruksela 2001, s. 8 - 15. 15 Zob. B. Rok, System społecznej odpowiedzialności [w:] Więcej niż zysk czyli odpowiedzialny biznes. Programy, strategie, standardy, B. Rok red., Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2000. 16 J. Nakonieczna, Społeczna odpowiedzialność – nowy akcent globalnej strategii przedsiębiorstw międzynarodowych, [w:] Globalizacja a stosunki międzynarodowe, J. Symonides, M. Haliżak, R. Kuźniar red., Wyd. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2003, s. 287 – 288. 80 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 W kontekście dokonywanej w tym artykule refleksji naukowej istotny wydaje się aspekt formalizujący. Wynika on bowiem z pewnej kultury społecznej jak też organizacyjnej w której pojawia się swoisty etos działania, przekładający się i mający realny wpływ na wizję oraz kształt realizowanej odpowiedzialności społecznej. Ta kultura to specyficzny „zbiór norm i wartości podzielonych przez wszystkich pracowników organizacji (…) oddziaływających na ich sposoby myślenia, odczuwania i zachowania, a przyswojony w procesach adaptacji do otoczenia i integracji wewnętrznej przedsiębiorstwa”17. W niej mieszczą się odpowiednie idee i wzorce zachowań wedle których członkowie danej organizacji winni postępować18. Etos postępowania, jaki rodzi się w danej kulturze wpływa na daną koncepcję społecznej odpowiedzialności i objawia się w ustaleniu odpowiedniej misji organizacji, uwzględniającej społeczne i etyczne podejście. Posiada zaś swe odzwierciedlenie w różnego rodzaju kodeksach etycznych, standardach odpowiedzialnego postępowania, jak też deklarowanym i realizowanym zarazem obszarze aktywności aksjologicznej19. Powszechnie kodeksy etyczne zawierają zestaw zasad, reguł obowiązujących w danym środowisku oraz zbiór ograniczeń. Wskazane jest by zasady te były zakorzenione w systemach wartości pracowników i w kulturze organizacyjnej danego przedsiębiorstwa czy organizacji 20. Wiele z kodeksów przybiera formę, która uwypukla najważniejsze zasady etyki ogólnej 21 , a równocześnie konkretyzuje je w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym danej organizacji. Dzięki nim mogą zmniejszać się przypadki kłamstwa, korupcji, defraudacji i innych złych praktyk. Powinno nastąpić ograniczenie sytuacji w których, występuje konflikt interesów w danej organizacji. Jednocześnie rodzi się zwiększone zaufanie klientów, kontrahentów i partnerów, pogłębia się wiarygodność personelu oraz lojalność pracowników danego podmiotu22. Poprawne funkcjonowanie kodeksu etycznego sprawia, że ustanawia się długoterminowe wytyczne dotyczące prawidłowego postępowania w danej organizacji23. W etycznych kodeksach, kładzie się także nacisk na kulturę zachowania i umiejętność dostosowania się pracowników do konkretnej sytuacji. Akcentuje się potrzebę etycznych kompetencji pracowników w powiązaniu z odpowiedzialnością za pracę, wzmacniając 17 E. Schein, How Culture Forms, Develops and Changes, [w:] Gaining Control of the Corporate Culture, R. Kilmann, M. Saxton, R. Serpa red., Jossey – Bass Publishers, San Francisco 1986, s. 12. 18 Zob. R. L Daft, Organizational Theory & Design, West Publishing Company, Minneapolis/St. Paul 1995, s. 333; J. W. Lorsch, Managing Culture, The Invisible Barrier to Strategic Change, “California Management Review” 2:1998, s. 95 – 109. 19Zob. B. Rok, Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004, s.11. 20 Zob. L. Zbiegień – Maciąg, Etyka w zarządzaniu, Wyd. CIM, Warszawa 1996, s. 105. 21 Zob. T. Pietrzkiewicz, Systemy wartości i kodeksy etyczne w gospodarce, Wyd. Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ, Warszawa 1997, s. 81. 22 Zob. A. Lewicka – Strzałecka, Etyczne programy firm: teoria i praktyka, [w:] Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, W. Gasparski, A. Lewicka – Strzałeczka, D. Miller red., Wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno – Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 1999, s. 163. 23 Zob. J. Filek, Wprowadzenie do etyki biznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s. 59. 81 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój motywację ludzi do właściwego postępowania, co skutkuje wydajnością pracy i ekonomicznymi wynikami działalności. Ponadto kodeksy pomagają przy rozwiązywaniu konfliktów interesów24. Przy realizacji etosu w ramach społecznej odpowiedzialności należy zwrócić uwagę także na jego wymiar aksjologiczny. Pojawiają się tam różne wartości, lecz wśród fundamentalnych można wskazać na: sprawiedliwość, równość, solidarność, czy miłosierdzie. Dwie pierwsze są istotnymi cechami wszelkich procesów dystrybucji dóbr i usług. Poza tym sprawiedliwość odgrywa istotną rolę w obszarze działań nagradzająco – karnych odnośnie zasad tak prawnych jak też etycznych. Ponadto nie do przecenienia jest posługiwanie się nią we wszelkich procesach redystrybutywnych, zwłaszcza w przypadku ich mniejszej akceptacji społecznej25. Z kolei solidarność i miłosierdzie kierują uwagę na bardziej ludzkie oblicze stosunków interpersonalnych jakie zachodzą w ramach poszczególnych działań organizacyjnych. Dzięki nim pojawia się pewne zrównoważenie pomiędzy wymiarem materialnym a duchowym działań podejmowanych przez poszczególnych ludzi w ramach danej organizacji. W szczególności objawia się to w przestrzeni aktywności instytucji religijnych, edukacyjnych, kulturotwórczych, rodzinnych itp. Analiza wyników badań dotyczących wymiaru etycznego społecznej odpowiedzialności Wymiar etyczny społecznej odpowiedzialności stał się przestrzenią badań dociekań naukowych jakie przeprowadził w 2014 r. zespół Katedry Zarządzania Publicznego i Nauk Społecznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach 26 . Dotyczył on zakresu znajomości i sposobu implementacji społecznej odpowiedzialności w różnego rodzaju organizacjach 27. Rozpoczynając badania postawiono hipotezę, iż społeczna odpowiedzialność ma miejsce w polskich realiach i występuje w różnego rodzaju organizacjach, lecz stopień jak też jakość jej realizowania jest dosyć zróżnicowany i wymaga jeszcze sporego wysiłku, aby przyniosła pożądane skutki. Dla weryfikacji postawionej hipotezy przeprowadzono badania ankietowe, w których stawiano między innymi pytania o stopień znajomości zasad społecznej odpowiedzialności, zakres jak i skuteczność podejmowanych w tym zakresie przedsięwzięć, oraz realizację działań etycznych (np. w postaci kodeksów etycznych). Najpierw pytano o strategię społecznej odpowiedzialności w danym podmiocie gospodarczym. 24 Zob. ibid., s. 342-343. 25 Więcej na temat tego rodzaju sprawiedliwości zob. M. Kapias, G. Polok, Osoba – Cnota – Wartość, wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007, s. 84-85. 26 Autorzy niniejszego artykułu byli członkami owego zespołu badawczego. 27 Do badań zostały wybrane organizacje posiadające różnego rodzaju certyfikaty ISO, jak również reprezentanci dynamicznie rozwijających się małych i średnich przedsiębiorstw w województwie śląskim, uhonorowanych w 2011 roku nagrodą „Gazele Biznesu”. 82 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Tabela 1. Czy Państwa organizacja ma opracowaną w postaci dokumentu strategię społecznej odpowiedzialności? Tak Nie Nie wiem Ogółem Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany 28 22 30 80 35,0 27,5 37,5 100,0 35,0 27,5 37,5 100,0 35,0 62,5 100,0 Źródło: badania empiryczne przeprowadzone przez Katedrę Zarządzania Publicznego i Nauk Społecznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w 2013 roku W tym przypadku respondenci w około 1/3 wskazali na posiadanie strategii społecznej odpowiedzialności w swej organizacji (35%), niewiedzy na ten temat (37,5%), oraz nie posiadania (27,5%). Następnie pytano o działania, które wdrażają w organizacji standardy etyczne. Tabela 2. Czy Państwa organizacja podejmuje działania na rzecz wdrożenia standardów etycznych? Wcale nie wdraża Trochę wdraża Średnio Mocno wdraża Bardzo mocno wdraża Ogółem Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany 10 11 23 23 13 80 12,5 13,8 28,8 28,8 16,2 100,0 12,5 13,8 28,8 28,8 16,2 100,0 12,5 26,2 55,0 83,8 100,0 Źródło: badania empiryczne przeprowadzone przez Katedrę Zarządzania Publicznego i Nauk Społecznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w 2013 roku Problematyka wdrażania standardów etycznych znalazła większe uznanie. Zaledwie 12,5% badanych stwierdziło, że wcale nie wdraża. Poziom niski i średni wskazała łącznie niemal połowa 42,6%, zaś 45% badanych odpowiedziało, że są mocno lub bardzo mocno zaangażowani w takie projekty. Kolejne pytanie dotyczyło rozumienia zjawiska odpowiedzialności w danej organizacji przez respondentów. 83 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Tabela 3. Jak rozumie się zjawisko odpowiedzialności w danej organizacji Odpowiedzialność to: Wartość nierealna do wprowadzenia we współczesnym biznesie Nieważna wartość współczesnego biznesu Mało ważna wartość współczesnego biznesu Jedna z wielu wartości współczesnego biznesu Fundament współczesnego biznesu Ogółem Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany 8 10,0 10,0 10,0 16 5 29 22 80 20,0 6,3 36,3 27,5 100,0 20,0 6,3 36,3 27,5 100,0 30,0 36,3 72,5 100,0 Źródło: badania empiryczne przeprowadzone przez Katedrę Zarządzania Publicznego i Nauk Społecznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w 2013 roku Realizowanie społecznej odpowiedzialności w przedsiębiorstwie to wolny i świadomy wybór danej organizacji. Wiąże się to także z hierarchią wartości postrzeganych w danej firmie bądź w przestrzeni gospodarczej jako takiej. Na pytanie o odpowiedzialność jako wartość w biznesie ponad 27% badanych uznało ją jako fundament współczesnego biznesu, a ponad 36% jako jedną z wielu wartości współczesnego biznesu. Jednocześnie 20% badanych wskazało odpowiedzialność jako nieważną wartość współczesnego biznesu, a 10% badanych jako wartość nierealną do wprowadzenia we współczesnym biznesie. Dalsze pytanie dotyczyło wskazania przez badanych jakie są przejawy odpowiedzialnych w danej organizacji. Tabela 4. Jakie są przejawy odpowiedzialnych działań w organizacji respondentów. Pytanie/Odpowiedź Sprawiedliwe traktowanie pracowników Uczciwość w biznesie Zapewnienie stałego zatrudnienia Działalność na rzecz wspólnego dobra Zapewnienie godnych zarobków pracownikom Etyczne wykorzystywanie wiedzy i umiejętności pracowników w osiąganiu celów firmy Płacenie podatków Ochrona środowiska naturalnego Ochrona zdrowia pracowników Działalność charytatywna i filantropijna Wsparcie edukacyjne społeczeństwa Zapewnienie rozwoju wiedzy i umiejętności pracownikom Sponsorowanie sportu, kultury, nauki tak Brak odpowiedzi nie N 56 64 62 59 60 % 70,0 80,0 77,5 73,8 75,0 N 24 16 18 21 20 % 30,0 20,0 22,5 26,2 25,0 N 0 0 0 0 0 % 0 0 0 0 0 62 77,5 18 22,5 0 0 71 67 63 48 39 88,8 83,8 78,8 60,0 48,8 9 13 17 32 41 11,2 16,2 21,2 40,0 51,2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 60 75,0 17 21,2 3 3,8 53 66,2 27 33,8 0 0 Źródło: badania empiryczne przeprowadzone przez Katedrę Zarządzania Publicznego i Nauk Społecznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w 2013 roku 84 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Społeczna odpowiedzialność w firmie to konkretne działania podejmowane wobec interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych. Badana grupa organizacji wskazała jakie podejmuje w tym zakresie działania. Ochrona środowiska naturalnego to według 83,8% badanych istotne działanie związane ze społeczną odpowiedzialnością realizowane w ich firmie. Za ważną kategorię przyjmowano uczciwość w biznesie, na którą to wskazało 80% ankietowanych. 77,5% badanych potwierdziło, że etyczne wykorzystywanie wiedzy i umiejętności pracowników w osiąganiu celów firmy jest realizowane w ich organizacji. Ważną rolę odgrywa także działalność na rzecz wspólnego dobra – 73,8%; oraz sprawiedliwe traktowanie pracowników – 70% wskazań. Istotne w przeprowadzonych badaniach było też uzyskanie opinii przedsiębiorców o wpływie etyki na funkcjonowanie organizacji. Badani na pytanie czy na skuteczność ich organizacji wpływa odpowiedzialność etyczna wskazywali w 22,5% że ma bardzo duże znaczenie; a 32,5% że ma duże znaczenie. Najrzadziej respondenci wskazywali, że odpowiedzialność etyczna nie ma znaczenia 6,2%. Tabela 5. Jakie jest znaczenie odpowiedzialności etycznej dla organizacji w ocenie respondentów nie ma znaczenia ma niewielkie znaczenie ma średnie znaczenie duże znaczenie bardzo duże znaczenie Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany 5 13 18 26 18 6,2 16,2 22,5 32,5 22,5 6,2 16,2 22,5 32,5 22,5 6,2 22,5 45,0 77,5 100,0 Źródło: badania empiryczne przeprowadzone przez Katedrę Zarządzania Publicznego i Nauk Społecznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w 2013 roku Kolejne pytanie w przeprowadzonych badaniach dotyczyło skali stosowania przez organizacje kodeksów etycznych Tabela 6. Jakie jest zasięg stosowania kodeksów etycznych przez organizacje : bardzo niskie niskie średnie wysokie bardzo wysokie Ogółem Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany 10 34 27 8 1 80 12,5 42,5 33,8 10,0 1,2 100,0 12,5 42,5 33,8 10,0 1,2 100,0 12,5 55,0 88,8 98,8 100,0 Źródło: badania empiryczne przeprowadzone przez Katedrę Zarządzania Publicznego i Nauk Społecznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w 2013 roku 85 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój W tym przypadku ponad połowa pytanych wskazało na znikomy zasięg stosowania kodeksów etycznych, a jedynie 11,2 % na wysoką i bardzo wysoką ich stosowalność. W ostatnim z zadanych pytań pragnęło się uzyskać opinie respondentów na temat etyczności polskiego biznesu. Tabela 7. Jaki jest poziom etyczności polskiego biznesu: bardzo niski niski średni wysoki bardzo wysoki Ogółem Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany 9 34 32 4 1 80 11,2 42,5 40,0 5,0 1,2 100,0 11,2 42,5 40,0 5,0 1,2 100,0 11,2 53,8 93,8 98,8 100,0 Źródło: badania empiryczne przeprowadzone przez Katedrę Zarządzania Publicznego i Nauk Społecznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w 2013 roku W opinii dotyczącej etyki w polskim biznesie przeważają głosy pesymistyczne. W tym przypadku 80% ankietowanych wskazuje na jej niski bądź średni wydźwięk, ale aż 11,2% sugeruje zasadniczo jej zdawkowy wpływ. Tylko kilka procent ankietowanych uznaje jej znaczny wpływ. Zakończenie Realizacja społecznej odpowiedzialności w przestrzeni publicznej, a zwłaszcza gospodarczej, jawi się dziś jako jedno z podstawowych wezwań dla każdej z istniejących organizacji. Wymóg ten wynika z natury organizacji, stawianych przed nią zadań czy to w wymiarze Unii Europejskiej czy rzeczywistości Polskiej. Powyższe badania w jakimś zakresie ukazują najpierw czy w danych organizacjach jest realizowana społeczna odpowiedzialność, w tym w sposób szczególny jej tzw. wymiar formalny, czyli przestrzeganie standardów etycznych. W tym przypadku w 35% badanych potwierdza, że ma opracowaną w postaci dokumentu strategię społecznej odpowiedzialności a prawie 70% respondentów deklaruje, że podejmuje działania na rzecz wdrożenia standardów etycznych. Jednocześnie odpowiedzialność jako wartość w biznesie ponad 27% badanych uznaje jako fundament współczesnego biznesu, a ponad 36% jako jedną z wielu wartości współczesnego biznesu. Skala działań respondentów w swoich organizacjach na rzecz realizowania społecznej odpowiedzialności i ich postrzeganie roli społecznej odpowiedzialności w przestrzeni gospodarczej naszego kraju daje pewną nadzieję na dalsze utrwalanie etosu pracy w naszej rzeczywistości. Nie zwalania to jednak wszystkich podmiotów przestrzeni publicznej odpowiedzialnych za propagowanie i wdrażanie społecznej odpowiedzialności do jeszcze 86 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 intensywniejszej pracy, by standardy etyczne i postawa odpowiedzialności szerzej i głębiej była realizowana zwłaszcza przez przedsiębiorstwa funkcjonujące w naszym kraju. Zaprezentowane badania stawiały początkowo hipotezę, iż w polskich realiach gospodarczych istnieje zjawisko społecznej odpowiedzialności. Analiza otrzymanych wyników badawczych potwierdziła ową myśl. Dalsze prace wykazały jednak, iż w poszczególnych organizacjach stopień, jak też jakość realizowania działań związanych z CSR jest dosyć zróżnicowany. Nasuwa to wniosek, iż zachodzi konieczność podjęcia sporego wysiłku aby realizacja społecznej odpowiedzialności przynosiła pożądany skutek. Należy więc dołożyć jeszcze wielu starań aby zasady etyki biznesu były powszechnie rozpoznawane, szanowane i przestrzegane w polskiej gospodarce. Bibliografia: 1. Carrol A. B., A Three-Dimensional Conceptual Model of Corporate Social Performance, “Academy of Management Review” 1979, nr 4, s. 497 – 506 2. Carrol A. B., The pyramid of corporate social responsibility: Toward the moral management of organizational stakeholders, “Business Horizons” 1991, nr 34 3. Daft R. L , Organizational Theory & Design, West Publishing Company, Mineapolis/St. Paul 1995 4. Davis K., Blomstrom R., Business and Society: Environment and Responsibility, wyd. McGraw-Hill, New York 1975 5. Filek J., Społeczna odpowiedzialność biznesu. Tylko moda czy nowy model prowadzenia działalności gospodarczej. UOKiK, Kraków 2006 6. Filek J., Wprowadzenie do etyki biznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004 7. Filek J., Wprowadzenie do etyki biznesu, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001 8. Gałkowski J. W., Zasady etyki zawodowej - etyka biznesu, [w:] Etyka w biznesie, M. Borkowska, J. W. Gałkowski red., TN KUL, Lublin 2002 9. Górski J., Po co jest bojkot, czyli użyteczni idioci kontra szkodliwi mądrale, http://nowyobywatel.pl/2014/01/23/po-co-jest-bojkot-czyli-uzyteczni-idioci-kontra-szkodliwimadrale/ (24 03 2014) 10. Jan Paweł II, Centesimus annos, Wyd. Księgarnia św. Jacka, Katowice 1991, nr 46 11. Kapias M., Polok G., Osoba – Cnota – Wartość, wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007 12. Komisja Europejska, Green Paper for Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility, COM (2001) 366 final, Bruksela 2001 13. Lewicka – Strzałecka A., Etyczne programy firm: teoria i praktyka, [w:] Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, Gasparski W., Lewicka – Strzałeczka A., Miller D. red., wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno – Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 1999 14. Lorsch J. W., Managing Culture, The Invisible Barrier to Strategic Change, “California Management Review” 2:1998. 87 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 15. Nakonieczna J., Społeczna odpowiedzialność – nowy akcent globalnej strategii przedsiębiorstw międzynarodowych, [w:] Globalizacja a stosunki międzynarodowe, Symonides J., Haliżak M., Kuźniar R. red., Wyd. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2003 16. Pietrzkiewicz T., Systemy wartości i kodeksy etyczne w gospodarce, Wyd. Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ, Warszawa 1997 17. Rok B., Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004 18. Rok B., System społecznej odpowiedzialności, [w:] Więcej niż zysk czyli odpowiedzialny biznes. Programy, strategie, standardy, Rok B. red., Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2000 19. Schein E., How Culture Forms, Develops and Changes, [w:] Gaining Control of the Corporate Culture, Kilmann R., Saxton M., Serpa R. red., Jossey – Bass Publishers, San Francisko 1986 20. Stachewicz K., Fenomenologia a dialog, http://www.tezeusz.pl/cms/tz/index. php?id=2167, (30 05 2007) 21. Stoner J. A. F., Freeman R. E., Gilbert D. R. jr., Kierowanie, PWE, Warszawa 2001 22. Zbiegień – Maciąg L., Etyka w zarządzaniu, Wyd. CIM, Warszawa 1996 88 Krzysztof Prendecki1 Krzysztof Rejman2 Społeczna odpowiedzialność biznesu – doświadczenia z województwa podkarpackiego Streszczenie Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, to działania oparte na zasadzie poszanowania interesów wszystkich podmiotów funkcjonujących w organizacji i jej otoczeniu. Społeczna odpowiedzialność biznesu to także obszar zarówno mody i entuzjazmu, ale też krytyki, która widzi w nim działania nie zawsze altruistyczne. Analizowane są przykłady firm z województwa podkarpackiego, które wdrażają programy odpowiedzialnego przedsiębiorstwa. Działania CSR koncentrują się między innymi wokół takich problemów jak; zaangażowanie społeczne - praca nad projektami rozwoju społeczności lokalnej, Jak wykazano prowadzenie biznesu odbywa się w sposób, który można uznać za próbę spełniania oczekiwań, zwłaszcza społecznych, w najbliższej okolicy, w mieście i regionie. Słowa kluczowe: etyka, biznes, odpowiedzialność, firma, Podkarpackie 12 Corporate social responsibility - of experiencing from the podkarpackie volvodeship Abstract Concept of social responsibility of enterprises, it is action based on the principle of the respect of businesses of all entities being functional in the organization and for her for surroundings. A corporate social responsibility is also an area both of the fashion and enthusiasm, but also the criticism which can see action in it not always altruistic. Examples 1 Politechnika Rzeszowska, Wydział Zarządzania 2 PWSTE w Jarosławiu, Instytut Ochrony Zdrowia 89 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój of companies are being analysed from the Podkarpacki Province which programs of the responsible company are accustoming. CSR action is focused among others on such problems as; social commitment - work on development projects of the local community how, running a business was demonstrated is held in the way which it is possible to regard as the attempt to meet expectations, especially social, in the most immediate surroundings, in the city and the region. Keywords: ethics, business, responsibility, company, Podkarpackie Wstęp Podkarpacie jest regionem, który szczególnie potrzebuje inwestycji oraz związanego z tym rozwoju gospodarczego. Jednakże ów rozwój gospodarczy powinien opierać się na działalności firm uwzględniających w swojej działalności nie tylko cele ekonomiczne lecz postrzegające również potrzeby otoczenia społecznego. Stąd też pożądanym jest w działalności firm na Podkarpaciu aby te stosowały zasady społecznej odpowiedzialności biznesu co przynosi wiele korzyści zarówno dla samych firm jak i dla społeczności lokalnej. Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu (ang. Corporate Social Responsibihty – CSR) powstała i rozwinęła się w teorii i praktyce jako odpowiedź na wyzwania stawiane sferze biznesu przez różne środowiska i grupy społeczne, a także społeczeństwo jako całość, zmagające się z poważnymi problemami, takimi jak: degradacja środowiska naturalnego, choroby cywilizacyjne, głód i epidemie za oraz nieuczciwe praktyki biznesowe, zwłaszcza marketingowe [Zob. D. Szwajca 2014, s. 341-352]. Przedsiębiorstwo jako element systemu społeczno-politycznego i poniekąd „sprawca” wielu z tych problemów, nie może kierować się w swojej działalności bezwzględnym dążeniem do maksymalizacji zysku, ale powinno aktywnie reagować na trudności w swoim bliższym i dalszym otoczeniu, uczestnicząc w ich rozwiązywaniu. Jest to nie tylko jego powinność i forma zadośćuczynienia za negatywny wpływ na środowisko naturalne i społeczne, ale także działanie we własnym interesie [D. Szwajca, T. L. Nawrocki 2016, s. 44]. Idea CSR dotyczy prowadzenia działalności gospodarczej zgodnie z prawem i międzynarodowymi normami etycznymi, z uwzględnieniem interesów różnych grup społecznych, w taki sposób, aby przyczyniała się do zrównoważonego rozwoju i poprawy życia całego społeczeństwa. W koncepcji tej zakłada się postrzeganie funkcji przedsiębiorstwa w szerszym (niż ekonomiczny) kontekście, wynikającym z faktu, że jako integralna część środowiska społecznego powinno ponosić współodpowiedzialność za jego stan i rozwój. W powstaniu koncepcji CRS dużą rolę odegrała teoria etyki biznesu, której to poświęcony został kolejny podrozdział. 90 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Celem artykułu jest przedstawienie przykładów doświadczeń podkarpackich firm, które stosują się do założeń wynikających ze społecznej odpowiedzialności biznesu, co stanowi przykład dobrych praktyk i może być wzorem do naśladowania przez inne podmioty gospodarcze działające na Podkarpaciu. Analizie zostaną poddane, wybrane, najbardziej rozpoznawalne firmy z województwa podkarpackiego które w latach 2010-2016 wdrażały odpowiedzialne działania biznesowe. Etyka i etyka biznesu jako wprowadzenie do CSR Etyka jako termin określający refleksję nad moralnością pojawiła się po raz pierwszy u Arystotelesa. Ten wielki grecki filozof rozpoczął systematyczne badanie problemów moralnych, a w swych pismach dokonał wyboru zasad i ideałów postępowania, kierując się realistycznym wyobrażeniem ludzkich potrzeb i możliwości. U Arystotelesa ważnym pojęciem z punktu widzenia etyki jest szczęście czyli posiadanie tego co najcenniejsze i moralnie najpiękniejsze. Tylko niewykształcony ogół, który sadzi po pozorach, jako że tylko pozory postrzega, utożsamia szczęście z pomyślnością zewnętrzną: zdrowiem, bogactwem, pięknem ciała, władzą czy sławą. Tymczasem według Arystotelesa do szczęścia potrzebne są przede wszystkim dobra umysłowe i moralne. Starożytność wypracowała pogląd, że szczęście jest dziełem własnym człowieka, i że on sam je tworzy i określa niezależnie od woli losu i różnego rodzaju bóstw. Arystoteles w Etyce Nikomachejskiej pisze,, skoro każde poznanie i każde postanowienie zmierza do jakiegoś dobra, rozważmy, czym jest to, do czego – zdaniem naszym – zdąża nauka o państwie i jakie jest najwyższe ze wszystkich dóbr, które można osiągnąć za pomocą działania. Co do nazwy tego dobra panuje u większości ludzi niemalże powszechna zgoda: zarówno bowiem niewykształcony ogół, jak ludzie o wyższej kulturze upatrują je w szczęściu, przy czym sadzą, że być szczęśliwym to to samo, co dobrze żyć i dobrze się mieć: na pytanie jednak czym jest szczęście, odpowiedzi są rozbieżne i niewykształcony ogół określa je inaczej aniżeli mędrcy. Jedni bowiem maja tu na myśli coś z rzeczy jawnych i widocznych, jak przyjemność, bogactwo lub zaszczyty, inni coś innego, a często nawet jeden i ten sam człowiek rzeczy różne (będąc chorym widzi szczęście w zdrowiu, będąc ubogim – w bogactwie) [Arystoteles 1956, s.3-4]. Etyka ma na celu zrozumienie podstawowych składników i zasad postępowania moralnego wraz z pewnymi, jeszcze dość ogólnymi wskazaniami, jak te zasady stosować w praktyce życia. Trzeba jednak pamiętać, że teoria, czyli zasady i normy etyczne, ma charakter ogólny i abstrakcyjny, praktyka zaś, czyli czyny ludzkie, ma charakter konkretny i ściśle indywidualny. Jawi się problem, jak powiązać ogólne zasady z konkretnymi czynami, które są zawsze uwarunkowane licznymi okolicznościami, w jakich działa człowiek, oraz charakterystycznymi cechami jego indywidualnego temperamentu czy usposobienia [K. Gryżenia 2009, s. 205]. 91 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój W etyce czyny ludzkie są normowane odpowiednimi zasadami, wypracowanymi w oparciu o filozofię, dziedzictwo kulturowe i konkretne historyczne doświadczenie życiowe człowieka. Rozwój gospodarczy, powstawanie nowych rodzajów przedsiębiorczości, globalizacja oraz nowe wyzwania dla współcześnie działających firm przyczyniły się do rozwoju jednej z etyk szczegółowych a mianowicie etyki w biznesie. W literaturze przedmiotu występują różne definicje etyki w biznesie, jednakże zdecydowana większość z nich skupia się na moralnej akceptacji działań podejmowanych przez menedżerów oraz pracowników danej organizacji. Że koncepcja etyki w biznesie może być definiowana jako „systematyczne studium kwestii moralnych (przekonania, normy, wartości itd.) występujących w biznesie i związanych z nimi zachowań ludzi, organizacji oraz instytucji”. Generalnie można stwierdzić, że etyka biznesu bada i wykorzystuje moralne wartości, zasady i standardy, które definiują i kontrolują zachowania uczestników działalności gospodarczej na wszystkich poziomach życia gospodarczego. Rozwój etyki biznesu można podzielić na pięć okresów. Pierwszy okres to lata 1870-1960, traktowane są jako okres pionierski, w którym pojawiły się pojedyncze prace filozofów, ekonomistów i teologów, poruszające przede wszystkim zagadnienia procesów gospodarczych w nauce społecznej Kościoła, np. uczciwości wynagrodzenia, zasad pracy czy moralności kapitalizmu. Drugi okres to lata 60. XX wieku, wtedy to zwrócono uwagę na interesy społeczne czy na podejmowanie kwestii odpowiedzialności prawnej przedsiębiorstw W tym czasie powstają pierwsze organizacje konsumenckie, ekologiczne czy feministyczne. W latach 70- tych XX wieku ma miejsce trzeci okres w rozwoju etyki biznesu, wtedy to nastąpiło wyodrębnienie etyki biznesu jako samodzielnej dziedziny badawczej, krytykowanie nieetycznych działań i zachowań firm. W pierwszej połowie lat 80 -tych pojawia się pojęcie etyki menedżerskiej (USA, Kanada). Coraz bardziej rozpowszechnia się wiedza o etyce biznesu poprzez uruchamianie nowych kierunków na uniwersytetach związanych z etyką biznesu. Od drugiej połowy lat 80 -tych do chwili obecnej, możemy obserwować proces powstania instytucji i organizacji międzynarodowych zajmujących się etyką w biznesie (np. European Business Ethics Network – EBEN). Podejmowane są próby usystematyzowania miejsca etyki biznesu wśród innych dziedzin wiedzy i zbudowania jej podstaw metodologicznych [Zob. W. Sroka 2016, s. 21-22]. W praktyce gospodarczej etyka uzewnętrznia się w postaci określonych standardów etycznych, według których zachowuje się dana organizacja. Kompleksowe ujęcie takich standardów w odniesieniu do wszystkich grup interesariuszy firmy przybiera postać kodeksu etycznego, definiującego nie tylko normy wewnętrzne, ale także pryncypia jej społecznej odpowiedzialności. W kodeksach etycznych przedsiębiorstw powinny być zawarte informacje dotyczące działań firmy wobec właścicieli, współpracowników, 92 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 dostawców i nabywców, konkurentów, społeczeństwa oraz wobec państwa. Kodeksy etyczne powinny obejmować zestaw reguł, obowiązujących w danym otoczeniu, w jego systemach wartości i kulturze organizacyjnej. Wśród najważniejszych zasad, jakie należy przestrzegać w biznesie, należy wymienić: zasadę moralności, uczciwości, roztropności, rzetelności, niezdolności do oszustw, szacunku i poszanowania cudzej pracy, wiedzy, umiejętności, unikania konfliktów oraz korupcji, pogłębienia odpowiedzialności prawnej i moralnej, życzliwości i skuteczności. Problem etyki w biznesie jest zjawiskiem bardziej złożonym. Z jednej strony zasad etycznych nie można na nikim wymuszać, a prawdziwa etyka powinna przenikać myśli człowieka, jego zamierzenia i czyny. Z drugiej strony firmy bardzo często stają przed szeregiem dylematów etycznych w zarządzaniu, takich jak: instrumentalne i opresyjne podejście do ludzi w organizacjach, dehumanizacja zarządzania oraz manipulacja służąca zwiększaniu korzyści osób sprawujących władzę w organizacjach [Ł. Sułkowski 2013, s. 43-59]. Należy podkreślić, że znaczenie etyki biznesu w funkcjonowaniu firm będzie wzrastało a firmy powinny tworzyć klimat sprzyjający zachowaniom etycznym [W. Sroka, Ś Hittmar 2016, s. 254]. Etyka kapitalizmu i kontrowersje wokół społecznej odpowiedzialności biznesu Wiele wydarzeń na świecie, upadek komunizmu, walka z nierównościami społecznymi, kryzys finansowy czy zapowiadany zmierzch kapitalizmu skutkuje wielorakimi dyskusjami i rozważaniami, m.in. na podłożu styku etyki i kapitalizmu. R. Legutko pisze o etyce w połączeniu z kapitalizmem zwracając uwagę na następujące kwestie [R. Legutko 1994, s. 194]: 1. W przeciwieństwie do standardowego stanowiska antykapitalistycznego i do koncepcji Webera, kapitalizm jest systemem który ujmuje człowieka jako istotę społeczną odnajdującą tożsamość i sens istnienia w relacjach z innymi ludźmi (…). 2. Z ujęcia człowieka jako istoty społecznej wynika akceptacja dla jego ziemskiej egzystencji i uznania dla jej godności (…). 3. Kapitalizm rozwijając tę sferę życia nie zamknął w niej człowieka, lecz dał mu możliwość realizacji celów wyższych (…). 4. Za tą aprobatą rozumnego i twórczego działania sferze doczesnej i innych sferach stoi pewna koncepcja człowieka ściśle związana z myślą chrześcijańska. Afirmacja kreatywności – obejmującej zarówno twórczość artystyczną, działalność gospodarczą, jak i wszelką inną formę działania wynikającej ze społecznego charakteru życia ludzkiego (…). Adam Smith zwrócił uwagę, iż nigdy nie zdarzyło mu się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, że handlują dla dobra społecznego [A. Smith 1999, s. 73]. 93 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Skoro ludzie są bardziej skłonni do oddźwięku uczuciowego z naszą radością niż ze smutkiem, przeto zazwyczaj wystawiamy na widok publiczny nasze bogactwo, a ukrywamy ubóstwo. głównie ze względu na uczucia innych ludzi, dążymy do zdobycia bogactw i uniknięcia biedy [A. Smith 1989, s. 72.]. Andry Carnegie, przemysłowiec, magnat stalowy, filantrop, inwestor w liczne przedsięwzięcia kulturalne napisał „Ewangelię bogactwa”. Nawiązał do biblijnych podstaw, ukazując zasadę miłosierdzia, która wymaga od ludzi którzy osiągnęli sukces - wspomaganie tych, którzy z różnych powodów mogą czuć sie mniej szczęśliwymi, wspomaganie bezrobotnych, niepełnosprawnych, chorych czy osób w wieku senioralnym. Wymienił również zasadę włodarstwa, która nakazuje przedsiębiorcom i zamożnym tego świata traktowanie siebie jako włodarzy, opiekunów swego majątku, powierzonego im przez społeczeństwo, oczywiście zgodnie z celami ogólnospołecznymi. Bogactwo wymaga uświadomienia w zakresie hierarchii wartości, postaw życiowych i zachowań opartych na zasadach etyczno – społecznych, zwłaszcza zasadzie sprawiedliwości, miłości i solidarności [A. Zwoliński 2002, s. 252]. Natomiast Margaret Thatcher głosiła: „nikt by nie pamiętał o dobrym Samarytaninie, gdyby miał tylko dobre intencje. By przejść do historii, musiał mieć też pieniądze”. Warto w tym miejscu odnieść się również do poglądów guru neoliberalizmu Miltona Friedmana, którego opinia bywa bardzo często przytaczana, a mianowicie: „jedyną społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstwa jest wykorzystanie zasobów i energii w celu zwiększania zysków, pod warunkiem, że gra ono zgodnie z regułami, tzn. uczestniczy w wolnej konkurencji, bez uciekania się do podstępu czy oszustwa” [M. Friedman 1970, s.17]. Wyłącznym celem działania przedsiębiorcy jest maksymalizacja zysków w imię zobowiązań wobec swoich udziałowców [M. Friedman 1962, s. 133]. Friedman pisze o społecznej odpowiedzialności biznesu w następujący sposób: „co oznacza stwierdzenie, że dyrektor korporacji ponosi „społeczną odpowiedzialność” jako biznesmen? Jeśli nie jest to stwierdzenie czysto retoryczne, to musi oznaczać, że ma on działać w jakiś sposób, który nie jest zgodny z interesami jego pracodawców” [M. Friedman 1999, s. 261]. Nadmieńmy jeszcze pogląd, że filantropia jest nieracjonalna, gdyż korporacja płaci podatki na rzecz państwa, państwo zaś zajmuje się redystrybucją środków m.in. na cele społeczne, a tzw. „rozdawnictwo” jest bezzasadne, gdyż firmy nie mają wiedzy ani kompetencji pozwalających na właściwą ocenę potrzeb wspólnych. Poza tym zaangażowanie społeczne daje możliwość dominowania nad otoczeniem, a wzmacniając pozycję menedżerów prowadzi do nieuniknionych i nieustannych konfliktów. Warto też zaznaczyć, że w tym toku rozumowania CSR, jeśli już istnieje to odnosi się do czynienie dobra na własny koszt; przy zasadach wolnej przedsiębiorczości i dobrowolnej, nie nakazowej odpowiedzialności. Najczęściej wymieniane argumenty przeciw społecznej odpowiedzialności to [R.W. Griffin 2004, s.121–122, A. Rudnicka 2012, s. 49 – 53]: 94 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 -- przedsiębiorstwo jest jak maszyna, której zadaniem jest osiąganie wytyczonych wcześniej celów. Ludzie w organizacji nie powinni kierować się osobistymi wartościami moralnymi, lecz realizować cele służące organizacji, -- społeczna odpowiedzialność to narzędzie służące jedynie poprawie wizerunku, -- przedsiębiorstwa nie zostały powołane do rozwiązywania problemów społecznych, -- CSR jest postrzegany jako dodatkowy koszt i obciążenie dla przedsiębiorstw, -- ingerencja w sferę niezwiązaną bezpośrednio z funkcjonowaniem przedsiębiorstw może rodzić dodatkowe dylematy etyczne bądź możliwość konfliktu interesów. Poza tym wśród argumentów: przeciw, CSR może być postrzegane jako zabieg, sztuczka PR – marketingowa i tzw. „mydlenie oczu” konsumentom i kontrahentom. Działania te mogą być traktowane fasadowo, cynicznie i instrumentalnie, zwłaszcza gdy pojawią się bardzo modne określenia związane z szeroko pojętymi prawami człowieka. Ekonomista Witold Kwaśnicki, podczas debaty w listopadzie 2011 roku w Krakowie na temat CSR, zadał pytanie reprezentantom firm budującej wizerunek społecznie odpowiedzialnego biznesu i uczestniczących w programie „Mleczny start/Partnerstwo dla zdrowia”, czy na tej działalności dużo zarabiają, odpowiedz była jednoznaczna: „tak, sporo, inaczej nie wspieralibyśmy tego programu”. Z punktu widzenia handlu i marketingu CSR jest ważna, gdyż istnieją konsumenci, którzy decyduje się na zakup usługi lub produktu przedsiębiorstwa mając pozytywne informacje o tym przedsiębiorstwie. Są też na rynku konsumenci, którzy krytykuje przedsiębiorstwo w rozmowie z innymi ze względu na jego działalność, a nawet jest skłonna nie kupić usługi lub wyrobu ze względu na złe zdanie o przedsiębiorstwie. Przykładowo, znany z łamania praw pracowniczych, nieuczciwej konkurencji oraz przyczyniania się do dewastacji środowiska naturalnego Starbucks prowadzi szereg akcji promocyjnych, angażując się w ochronę lasów deszczowych [Krytyka Polityczna 2015]. Jak bardzo trafnie zauważa Slavoj Žižek, konsument chętnie dopłaci te kilkadziesiąt centów do każdego kubka kawy, by Starbucks mógł przyłożyć się do walki o dobro środowiska naturalnego, nie narażając jednocześnie swoich zysków [tamże]. Wśród głosów wspierających społeczną odpowiedzialność biznesu, warto zwrócić uwagę na wystąpienie Elizabeth Warren w amerykańskim Kongresie, która zwróciła uwagę, iż nie ma w tym kraju nikogo, kto doszedł do bogactwa sam. Zbudowałeś fabrykę - to świetnie. Ale powiedzmy sobie szczerze, woziłeś towary po drogach, za które reszta z nas zapłaciła. Zatrudniałeś pracowników, których wykształcono za nasze pieniądze. Byłeś bezpieczny w swojej fabryce, bo za nasze pieniądze pilnowały cię policja i straż pożarna. Miałeś świetny pomysł, wyszło ci coś cudownego - Bóg z tobą. Weź dla siebie kawałek tortu. Ale częścią umowy społecznej jest to, że resztę oddasz następnemu dziecku, które będzie chciało pójść w twoje ślady. 95 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Wyróżnić można następujące formy współpracy przedsiębiorstw w obszarze działalności społecznej [U. Gołaszewska-Kaczan 2009, s. 104]: -- pomoc finansowa – polega przede wszystkim na przekazywaniu określonych kwot pieniężnych, czasami ze wskazaniem na cel; dla firmy jest to działanie dość proste (pod warunkiem, że dysponuje wolnymi środkami), zaś dla organizacji jest to często najbardziej pożądana forma wsparcia (bo pozwala na duże uniezależnienie od darczyńcy); -- pomoc rzeczowa/bezpłatne usługi – polega na przekazaniu przez firmę określonych dobór (lub usług) na rzecz organizacji charytatywnej; nie zawsze jest zgodność pomiędzy tym co może przekazać darczyńca, a tym co potrzebuje organizacja; -- pay-roll – polega na zaangażowaniu pracowników danej firmy, którzy co miesiąc przekazują ze swojej pensji część środków (z reguły niewielką) na wybrany cel społeczny; -- wolontariat pracowniczy – polegający na angażowaniu się pracowników danej firmy w działanie społeczne zainicjowane przez firmę. W literaturze przedmiotu spotkać można zasady, którymi kierować się powinno przedsiębiorstwo, aby można było mówić o jego „społeczności” [S. Kowalska 2014, s. 216]. Zaliczyć do nich należy: poszanowanie dla interesów interesariuszy, postępowanie zgodne z prawem, przestrzeganie praw człowieka, etyczne zachowanie, działanie w oparciu o zaufanie, transparentność (jasność i przejrzystość), oddziaływanie społeczne i ekonomiczne biznesu [tamże]. W ramach społecznej odpowiedzialności biznesu oczekuje się osobistego wkładu w budowanie praworządności swych pracowników. Wysoce etyczna postawa wyznacza również oczekiwania korporacji wobec jej dostawców. Oczekuje się, że w ramach swojej działalności powinno przestrzegać się przepisów obowiązującego prawa oraz zasad etycznego postępowania, a w szczególności; nie zatrudniacie osób nieletnich, nie dyskryminowanie swoich pracowników z jakichkolwiek powodów, a w szczególności z uwagi na płeć, wiek, rasę, narodowość, przekonania polityczne czy wyznawaną religię, stosowanie się do wymogów prawa w zakresie minimalnych wynagrodzeń oraz godzin pracy, przestrzegacie przepisów dotyczących ochrony środowiska, zapewniacie pracownikom bezpieczne i zdrowe warunki pracy, przestrzegacie przepisów dotyczących ochrony konkurencji i konsumentów, stosowanie się do ograniczeń ustanowionych w handlu międzynarodowym i rzetelnie prowadzenie dokumentacji handlowej, stosowanie się do wymogów związanych ze współpracą z administracją państwową, zarówno rządową, jak i samorządową, nie prowadzenie interesów z podmiotami podejrzanymi o popełnienie przestępstwa, w tym z podmiotami podejrzanymi o pranie pieniędzy lub finansowanie terroryzmu, respektowanie prawa własności intelektualnej stron trzecich, przestrzegacie przepisów i standardów rachunkowych oraz rzetelnie prowadzenie dokumentacji finansowej, 96 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 wypracowywanie i realizacja polityki przestrzegania etyki zawodowej. W „Czasie przyszłym doskonałym” czytamy o sukcesie Dolny Krzemowej, której jednym z sukcesów jest skłonność dzielenia się bogactwem, przynajmniej w obrębie firmy. Gdy w 1996 roku Kingston Technology sprzedana została Softbankowi za 1.5 miliarda dolarów, jej założyciele odłożyli 100 milionów do podziału między pracowników firmy [J. Micklethwait, A. Wooldridge 2003, s. 343]. Jak wiele firm zajmujących się oprogramowaniem Kingston oferuje pracownikom pełną opiekę zdrowotną, darmowe obiady i szczodre emerytury [tamże]. Firmy z Podkarpacia wdrażające CSR Region kojarzy się słusznie z rolnictwem, jednak następuje przekierowanie na inne dziedziny gospodarki: handel, usługi, przemysł. Omawiane województwo dysponuje potencjałem produkcyjnym, w postaci państwowych i prywatnych zakładów przemysłowych. Przykłady dobrych praktyk z regionu; Ciech S.A. Sarzyna – udział w akcji „drzewko za butelkę”, PGE Obrót SA Rzeszów – akcja „bezpieczniej z prądem” i sponsor Muzycznego Festiwalu w Łańcucie, Lerg Pustków – dofinansowanie Zielonej Szkoły i wsparcie dla zakładowego Klubu Honorowego Dawcy Krwi, Nestlé Nutrition Alima-Gerber S.A. darczyńca „Koncertu Życzliwych Serc”, Elektromontaż Rzeszów S.A. - wieloletni sponsor Filharmonii Podkarpackiej (d. Rzeszowskiej) i Muzycznego Festiwalu w Łańcucie, Huta Szkła Jarosław - organizator dni otwartych huty: „bezpieczeństwo przede wszystkim” i powołania spółki Recykling Centrum sp. z o.o. i sponsorowanie akcji „Sprzątanie świata”. Ponadto znane firmy z regionu ukazują następujące działania: -- FFIL Śnieżka S.A. Lubzina. Realizuje wiele programów. M.in. „Kolorowe boiska” jest konkursem w którym szkoły podstawowe, przy zaangażowaniu uczniów, nauczycieli i lokalnych społeczności. mają szansę na wielofunkcyjnego boisko sportowe. „Dziecięcy świat w kolorach” to program w którym kilkadziesiąt oddziałów dziecięcych zyskało nową kolorystykę z dominującymi bajkowymi motywami i postaciami, przyczyniając się do poprawy komfortu małych pacjentów. Śnieżka założyła też fundację „Twoja Szansa”, która wspiera oświatę, kulturę i edukację, jak również oferuje pomoc finansową dla przewlekle chorych i niepełnosprawnych. -- Grupa Nowy Styl. Firma jest członkiem „Koalicji na rzecz odpowiedzialnego biznesu”, a także Global Compact Network Poland. W roku 2012. otrzymała wyróżnienie w konkursie „Lider Zrównoważonego Rozwoju”, a w „Rankingu Odpowiedzialnych Firm” zajmuje od lat czołową pozycję. Oprócz szeroko działań ekologicznych w trosce o poprawę środowiska naturalnego (m.in. stworzenie raportu Zrównoważonego Rozwoju Grupy Nowy Styl, opartego na filarach: ludzie, produkt i środowisko), widoczne są też akcje społeczne 97 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój z myślą o dzieciach w postaci charytatywnych bali noworocznych. Grupa Nowy Styl zaangażowała się także w działalność na rzecz społeczności lokalnej poprzez wspieranie młodych talentów i założyła Fundację im. Janusza Korczaka. -- Firma Oponiarska Dębica S.A. Reklamuje się jako aktywny obywatel Dębicy. Wśród wielu działań możemy wyróżnić; „Fundusz Darowizn”, obejmujący pomoc osobom niepełnosprawnym i potrzebującym, partnerstwo w programie „Bezpieczna droga do szkoły”, wespół z Centrum Edukacji Obywatelskiej zrealizowano „Drogowe Abecadło Goodyeara” zawierający materiały edukacyjne dla nauczycieli nauczania początkowego, uczestnictwo uczniów szkół średnich w Dębicy w udzielania pierwszej pomocy medycznej, na profesjonalnych fantomach resuscytacyjnych dorosłego człowieka wyposażonego w elektroniczne czujniki, wspólnie z MOPS i Fundacją Przyjaciółka akcja związana z świetlicami środowiskowymi: „Dobre Dzieciństwo”. Firma zapewniła też letnie zajęcia dla dzieci z lokalnych świetlic środowiskowych i przygotowanie paczek świątecznych. Z działań związanych z kulturą alternatywną, odnotujmy znany w branży festiwal GOODFEST. -- Pratt& Whitney Rzeszów S.A. Wspiera programy edukacyjne dla dzieci i młodzieży nakierowane na popularyzację nauk ścisłych, jako przyszłych kierunków kształcenia. Wspomagano również bieszczadzką grupę GOPR, Festiwal Muzyczny w Łańcucie czy rzeszowskie teatry. Wartym odnotowania są projekty edukacyjne: Politechnika Dziecięca, Odlotowa fizyka i Sugestia, a wśród wykładowców pojawiła się kadra z Politechniki, ludzie biznesu, a także studenci. Młodzi ludzie wyposażeni w indeksy uczestniczą w niezwykle pasjonujących zajęciach na terenie województwa podkarpackiego. Łącznie Politechnikę ukierunkowaną na dzieci ukończyło ponad kilka tysięcy absolwentów. Pomysłodawcom zależało na zaszczepieniu w dzieciach miłości do nauk ścisłych i technicznych. Również zajęcia dla starszych roczników, organizowane są w gimnazjach i liceach, w ramach programu: „Odlotowa fizyka” i „Sugestia” gdzie omawiane są np. prawa fizyki w lotnictwie. -- Valeant ICN Polfa Rzeszów S.A. Od lat jest mecenasem Biura Wystaw Artystycznych w Rzeszowie, wspiera Teatr im. Wandy Siemaszkowej w stolicy województwa. Za wyjątkowe można uznać, organizowane „Firmowe spotkania ze sztuką” dla pracowników. Akcja ta ma na celu promowanie artystów i obcowania pracowników z kulturą wysoką. Wydarzenie to ma również za cel podnoszenia rangi i prestiżu, gdyż „Firmowe spotkania ze sztuką” ma znaczenie na scenie biznesowej spółki. Pojawia się okazja do zaproszenia VIP-ów, do firmowej galerii, a wernisaże stwarzają także możliwość na wyróżnienie się sztuki z terenu ściany wschodniej i zaistnienie na arenie krajowej. Ponadto zaznaczmy, że władze firmy ściśle w zakresie sztuki i kultury, współpracują z Elektromontażem Rzeszów S.A., w którym działa „Galeria na 11 piętrze”. 98 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 -- Asseco Poland S.A. Asseco jawi się jako wiodący lider regionu na gruncie społecznym i biznesowym. Jedną z głównych idei założyciela firmy i prezesa Asseco Poland Adama Górala jest hasło „patriotyzmu gospodarczego”. Wyjaśniając i charakteryzując to pojęcie wymieńmy następujące kwestie: -- kapitał ma narodowość, a prywatyzacja nie powinna się odbywać bez polskiego kapitału, -- polskie firmy powinny wzajemnie się wspierać, a biznesmeni powinni płacić podatki w Polsce, w ten sposób możemy wspierać naszą gospodarkę. To właśnie wpływy z podatków wspierają rozwój kraju i lokalnych społeczności, -- wybór Polaka, jeżeli istnieje taka możliwość. Jeżeli mam np. do wyboru kilku wykonawców i Polak gwarantuje mi dobrą cenę i jakość, to ja go preferuję i się tego nie wstydzę, -- patriotą można być także w korporacji Taka osoba bez przerwy powinna w swojej pracy myśleć, jak wciągnąć swoją korporację w zainwestowanie pieniędzy w Polsce, -- celem musi być zrównoważony rozwój. Jeśli gospodarką zajmują się ludzie przyzwoici, to mamy gwarancję, że oni będą dbali o to, aby wraz z nimi bogacili się wszyscy. W ostatnich latach spółka Asseco Poland została wyróżniona wieloma nagrodami z zakresu relacji inwestorskich. Do najbardziej prestiżowych można zaliczyć nagrody m.in: -- najlepsze relacje inwestorskie osiągnięte w konkursie „Warsaw Scan”, -- w konkursie „Best Investors Relations by a Polish Company” organizowanym przez poświęcony problematyce relacji inwestorskich „IR Magazine”, -- relacje inwestorskie w konkursie Giełdowa Spółka Roku. Spółka wydaje kwartalnik „Asseco News” skierowany do pracowników spółki Asseco Poland S.A. Zawarte w nim artykuły obejmują zagadnienia dotyczące zarówno bieżącego funkcjonowania i osiągnięć, jak i planów i strategii przedsiębiorstwa. Pismo prezentuje m.in. prezentacje poszczególnych działów spółki, sylwetki zawodowe i prywatne pracowników, wywiady z członkami kadry zarządzającej, informacje na temat imprez integracyjnych oraz działań sponsoringowych o charakterze społeczno - kulturalnym i sportowym. Można w nim także przeczytać artykuły poradnicze, eksperckie i edukacyjne oraz informacje na temat aktualnych konkursów dla pracowników Asseco. Ponadto, Nowe Media PR wydaje anglojęzyczne pismo „Asseco Family”, które stanowi istotny element budowania lojalności Grupy Asseco. Czytelnikami tego magazynu jest kilkanaście tysięcy osób zatrudnionych w europejskich przedsiębiorstwach należących do Grupy. Zawiera on informacje na temat poszczególnych spółek, ich kluczowych produktów i projektów oraz ważnych wydarzeń z życia korporacji. W piśmie tym znaleźć można przede wszystkim wywiady z głównymi postaciami Grupy oraz tematy związane z integracją, jak i np. informacje sportowe czy też 99 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój świąteczne. Ważną rolę w piśmie odgrywa ponadto analiza branży informatycznej. Wydaje się, iż warto również wspomnieć, że „Asseco Family” zostało nominowane do nagrody Najlepszy Biuletyn Wewnętrzny Roku przyznawanej przez Jury Konkursu Biuletynów Firmowych. Spółka Asseco Poland S.A., stosuje również działania o charakterze wewnętrznym nakierowane na budowę lojalności pracowników. Wydaje się, iż działania te są ściśle skorelowane z rozumieniem lojalności pracownika, według którego oznacza ona; duże zaangażowanie, radość z wykonywanej pracy, identyfikację oraz emocjonalną więź z firmą, długotrwałą i dobrowolną wierność, ambicję i przedsiębiorczość, aktywną ustną promocję przedsiębiorstwa. Działania lojalnościowe wobec pracowników opierają się głównie na tym, iż każdy z nich ma prawo do: spotkań szkoleniowych, wsparcia w kontynuacji nauki (np. studia podyplomowe), refundacji różnego rodzaju szkoleń i kursów językowych, bezpłatnego abonamentu medycznego gwarantującego prywatną opiekę medyczną, podleganiu ubezpieczeniom grupowym (PZU), dopłaty do rekreacji sportowej - karty Benefit, funduszu pożyczkowego dla pracowników przedsiębiorstwa. Spółka prowadzi również cały szereg działań stymulujących tę lojalność oraz umacniających integrację pracowników, tj. m.in.: służbowy samochód, komórka i laptop dla kadry wyższego szczebla, spotkania integracyjne (o charakterze zespołowym, międzyzespołowym bądź też z pracownikami nowo przyjętego przedsiębiorstwa, upominki dla pracowników o najdłuższym stażu pracy (dyplom oraz pióro z wygrawerowanym imieniem i nazwiskiem), spotkania wigilijne, życzenia świąteczne w postaci e - maila od prezesa, upominki świąteczne, e - mailowe życzenia urodzinowe od prezesa dla każdego pracownika Asseco, kwartalny konkurs fotograficzny dla pracowników, kalendarze firmowe wykorzystujące zdjęcia zrobione przez pracowników, możliwość udziału w aukcjach samochodów i innych środków trwałych, możliwość uzyskania członkostwa w sekcji fotograficznej lub sekcji żeglarskiej Asseco Poland S.A. (konkursy fotograficzne, regaty żeglarskie). Wyrazem dbałości o dobre relacje z partnerami jest uczestnictwo Asseco w programie SAP AQM Quality. Działające w strukturze spółki Centrum Kompetencyjne zrealizowało dotychczas dziesiątki projektów dedykowanych dla największych polskich przedsiębiorstw. Program służyć ma zarządzaniu jakością, które ma się przełożyć wprost na wzrost satysfakcji klientów i wesprzeć sukces przeprowadzanych wdrożeń. Członkostwo w programie SAP pozwoliło na uzyskanie formalnej akredytacji tego przedsiębiorstwa. Wyróżnienie to ma pomóc w promocji spółki Asseco i wpłynąć na wzrost efektywności tego przedsiębiorstwa w pozyskiwaniu nowych nabywców. Natomiast Program Partnerski Asseco Business Solutions otrzymał wyróżnienie konkursie na „Najlepszy Program Partnerski” organizowanym przez dwutygodnik IT Resellerw. 100 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 W ramach CRS w ostatnim czasie pojawiły się następujące wydarzenia: -- akcja charytatywna pracowników Asseco – „Pomagamy”. Asseco zostało finalistą rankingu „Odpowiadam Polsce” w kategorii „Zdrowie i społeczeństwo”, który przygotowała redakcja „Gazety Polskiej”. -- firma znalazła się też w raporcie „Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki”, który już po raz 13. przygotowało Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Inicjatywa Asseco to cykliczna akcja świąteczna na rzecz najbardziej potrzebujących. Asseco zostało wyróżnione w kategorii działania charytatywno-filantropijne. W ramach akcji „Pomagamy” pracownicy firmy decydują o tym komu i w jakiej formie udzielić wsparcia. Istotne jest to, że typują instytucje, w pomoc którym sami są już zaangażowani. -- Asseco otrzymało nagrodę „Responsible Business Awards” w kategorii “Outstanding Corporate Philanthropist”. Statuetki przyznano firmom, organizacjom oraz osobom, które wyróżniły się inicjatywami podjętymi w ramach swojej działalności społecznej i charytatywnej. Organizator: Executive Club, „Responsible Business Awards Gala”. Asseco zostało docenione m.in. za wspieranie oraz promowanie studentów i specjalistów z branży IT. Firma współfinansowała m.in. organizację Olimpiady Informatycznej oraz międzynarodowego konkursu informatycznego – Asseco Programming Marathon. Prowadzi się też konkurs technologiczny dla studentów „Imagine Cup” - który skupia 300 tys. najzdolniejszych studentów z całego świata. Asseco Poland S.A. prowadzi również szeroko pojętą działalność sponsoringową przejawiającą się w finansowym i rzeczowym wspieraniu instytucji związanych z kulturą, sztuką i sportem. Spółka wspiera również rozwój samorządności lokalnej, a także systematycznie uczestniczy jako sponsor w konkursach dla młodych, uzdolnionych informatyków, odbywających się poziomie szkolnym oraz akademickim. Należy podkreślić, iż spółka Asseco deklaruje, że podejmowane przez nią akcje sponsoringowe są działaniami długofalowymi zorientowanymi na trwałe interakcje z ich beneficjentami. Do działań sponsoringowych spółki należą: Fundacja TVN „Nie jesteś sam”, Fundacja Anny Dymnej „Mimo Wszystko”, Fundacja „AKOGO?”. drużyna koszykarska Asseco Prokom Gdynia, Sopocki Klub Tenisowy, Fundacja Rozwoju Bankowości Spółdzielczej, Festiwal Muzyczny w Łańcucie. Głównym działaniem jest sponsorowanie drużyny siatkarskiej Resovii Rzeszów. Wśród wielu zachwytów nad postawą kibiców Resovii, można dostrzec również dwa incydenty które zostały mniej lub bardziej nagłośnione przez media i stanowiły poważną rysę na wizerunku społecznej odpowiedzialności spółki. Między innymi doszło do rasistowskiego skandalu wśród kibiców Resovii – czarnoskóry kibic został wyproszony z sektora zajmowanego przez klub kibiców Resovii. Władze były tym wydarzeniem oburzone, a odpowiednie przeprosiny po tym wydarzeniu zostały wystosowane. W miesiącu maju 2010 r. doszło do protestów po antysemickim wybryku kibiców Resovii. Amerykańsko-żydowska Liga 101 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Przeciw Zniesławieniom (ADL) zaprotestowała przeciw antysemickiemu incydentowi podczas meczu piłkarskiego w Polsce. Żydzi domagali się kary za oprawę Resovii, która nawiązywała do skrajnie dyskryminacyjnej symboliki. W czasie meczu 8 maja kibice Resovii Rzeszów rozpostarli na stadionie transparent z napisem „Śmierć garbatym nosom” i wielki rysunek będący stereotypową karykaturą Żyda w jarmułce w niebiesko-białe pasy. Idący na mecz w pochodzie kibice mieli transparent z hasłem „Aryjska świta powraca”. 3 września 2010 r. Adam Góral ogłosił zakup jednej z największych izraelskich firm informatycznych: Formula Systems w mieście Or Jehuda, w izraelskiej Dolinie Krzemowej. To jedno z najbardziej spektakularnych przejęć dokonanych przez polskie firmy za granicą. Gdy Asseco podpisywało umowę handlową w Izraelu, Adam Góral musiał przepraszać za zachowanie pseudokibiców podczas pamiętnych derbów ze Stalą. Pomimo, że Resovia siatkarska i piłkarska to obecnie dwa oddzielnie funkcjonujące kluby, firma mogła być kojarzona z antysemityzmem. Podsumowanie Z jednej strony województwo podkarpackie, a w szczególności stolica Rzeszów, charakteryzuje się coraz bardziej kwalifikowanymi kadrami, potencjałem istniejących uczelni technicznych i przewagą konkurencyjną regionu w obszarach: IT i przemysłu lotniczego oraz występuje zwiększone zaangażowanie koncernów międzynarodowych. Z drugiej strony Podkarpacie to też jedno z województw Polski Wschodniej, które ma najniższy poziom rozwoju gospodarczego w Polsce, istnieje niski poziom przedsiębiorczości mierzony ilością firm w stosunku do ilości mieszkańców i zbyt niski poziom współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a nauką, przejawiający się małą liczbą wspólnych projektów o charakterze innowacyjnym. Działania CSR stają się motorem działań, sukcesu i czynnikiem wyróżniającym na trudnym odcinku działalności w obszarze tzw. Ściany Wschodniej, a przykładem są najbardziej znane marki - firmy z Podkarpacia, które zostały omówione w powyższym opracowaniu i sygnalizują interesariuszom, jak również opinii publicznej, że są bliskie potrzebom mieszkańcom województwa. Bibliografia: 1.Arystoteles, Etyka Nikomachejska, Warszawa 1956. 2. Friedman M.: The Social Responsibility of Business is to Increase its Profits [w:] The New York Times Magazine, 13.09. 1970. 3. Friedman M.: Capitalism and Freedom, Chicago 1962. 4. Friedman M.: Społeczna odpowiedzialność biznesu to zwiększanie zysków [w:] Wprowadzenie do etyki biznesu, Chryssides G.D., Kaler J.H., Warszawa 1999. 102 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 5.Gołaszewska-Kaczan U.: Zaangażowanie społeczne przedsiębiorstw, Białystok 2009. 6. Griffin R.W.: Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa 2004. 7. Gryżenia K.: Współczesna moralność bez etyki? [w:] Annales. Etyka w życiu gospodarczym 2009, vol. 12, nr 1. 8. Kowalska S.: Argumenty za i przeciw społecznej odpowiedzialności biznesu, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie” 2014, nr 1. 9. Legutko R.: Etyka kapitalizmu, Kraków 1994. 10. Micklethwait J., Wooldridge A.: Czas przyszły dokonały, Poznań 2003. 11. Rudnicka A., CSR doskonalenie relacji społecznych w firmie, Warszawa 2012. 12. Smith A.: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, rozdz. X, księga I [w:] Chryssides G.D., Kaler J., Wprowadzenie do etyki biznesu , Warszawa 1999. 13. Smith A.: Teoria uczuć moralnych, Warszawa 1989. 14. Sułkowski Ł.: Dylematy etyczne z perspektywy krytycznego nurtu zarządzania [w:] Sułkowski Ł, Ignatowski G. (red.), Etyka w służbie biznesu, Studia i Monografie nr 44, Łódź 2013. 15. Sroka W.: Etyka w biznesie – wyniki badań polskich przedsiębiorstw [w:] Przegląd organizacji 8/2016. 16. Sroka W., Hittmar Ś.: Business Ethics in Central European Countries: A Case Study of Poland and Slovakia, [in:] Sroka W., Hittmar Ś, Kurowska-Pysz J. (eds.), New Trends in Management and Production Engineering. Regional, Cross-Border and Global Perspectives, Shaker Yeriag, Aachen 2016. 17. Szwajca D.: Rola społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa w budowaniu jego reputacji, „Pragmatates Oikonomias”, Nr 8, 2014. 18. Szwajca D., Nawrocki T.L.: Możliwości oceny zaangażowania przedsiębiorstw w działania społecznie odpowiedzialne a ich polityka informacyjna w zakresie CSR [w:] Przegląd organizacji 4/2016. 19. Zwoliński A.: Etyka bogacenia, Kraków 2002. Źródła internetowe: 1.http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/gospodarka/20151230/glod-handel-zarzycki [dostęp 31.12.2015] 103 Adrian Pyszka1 Rozwój innowacyjnych przedsięwzięć w ramach ekonomii współdzielenia a wyzwania w obszarze zarządzania ich odpowiedzialnością Development of innovative sharing economy businesses and responsibility management challenges Streszczenie Główną przyczyną artykułu była chęć wyjaśnienia sposobu w jaki modele biznesu w ramach ekonomii współdzielenia (Sharing Economy - SE) integrują zagadnienia społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) w ramach swoich działań. O ile praktyki w zakresie CSR są opisane w literaturze przedmiotu z różnych perspektyw, o tyle brakuje opracowań w połączeniu z ekonomią współdzielenia. W oparciu o analizę czterech międzynarodowych przypadków modeli biznesu z ekonomii współdzielenia ukazano specyfikę relacji z CSR na poziomie strategicznym i operacyjnym. Przeanalizowano sposób, w jaki ekonomia współdzielenia stymuluje CSR i określono czynniki wspierające ideę odpowiedzialności i wyłaniające się wzorce odpowiedzialnego współdzielenia się z innymi. Odkryte zależności wskazują, że w rozwoju CSR biznesów opartych na ekonomii współdzielenia istotną rolę odgrywają ich założyciele. W kwestii wykreowaniu odpowiedniego poziomu zaufania i bezpieczeństwa dla interesariuszy istotna jest rola zastosowanej technologii i mechanizmów grywalizacji. Na koniec sugeruje się, że tego typu organizacje (peer-2-peer) powinny w większym stopniu skupić się na proaktywnych działaniach CSR zamiast ciągłej presji na doskonalenie reaktywnych w swojej naturze procedur zabezpieczeń. Słowa kluczowe: ekonomia współdzielenia, konsumpcja kolaboratywna, CSR, Społeczna Odpowiedzialność Biznesu, Model Biznesu, Innowacja 1 1 Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Wydział Zarządzania, Katedra Zarządzania Zasobami Ludzkimi 105 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Development of innovative sharing economy businesses and responsibility management challenges Abstract The purpose of this article is to investigate how Sharing Economy (SE) Business Models integrate Corporate Social Responsibility (CSR) into their activities. Although CSR practices have been embraced by many authors in many perspectives there is a lack of articles that connect CSR with sharing economy. Relying on the analysis of cases from 4 international business models, author specify the SE contributions to responsible management at the operational level of analysis. The article analyze whether and how sharing economy drive CSR and describe issues that support responsibility and emerging practices of responsible sharing with others. Discovered findings indicate that the development of CSR in businesses based on the sharing economy important role is played by their founders. In terms of creating appropriate level of trust and security for stakeholders important is the technology and gamification mechanisms. Finally, it is suggested that such organizations (peer-2-peer) should focus more on the proactive CSR activities instead of constant pressure on the improvement of the reactive nature of its security procedures. Keywords: Sharing Economy, Collaborative Consumption, CSR, Corporate Social Responsibility, Business Model, Innovation Wstęp Obecnie w literaturze przedmiotu coraz częściej zwraca się uwagę na wykorzystanie zależności między społeczną odpowiedzialnością biznesu (CSR) i innowacjami [MacGregor i Fontrodona, 2008 s.13]. Nawet wytyczne Unii Europejskiej [EC Communication, 2012] w zakresie wprowadzania CSR wskazują na wyjście poza postrzeganie jej jako obowiązku w zakresie wypełniania zobowiązań wobec interesariuszy, w kierunku robienia czegoś więcej niż wymaga prawo [McWilliams i Siegel 2001]. Nawiązując do potrzeby tworzenia wartości wspólnej (shared value) przez współczesne organizacje, wskazywana jest konieczność tworzenia takiej wartości szukając powiązania CSR z innowacjami w partnerstwie z interesariuszami [Porter i Kramer 2011]. Jednakże oprócz deklaracji konieczności łączenia CSR z innowacjami trudno odnaleźć takie rozwiązania, zwłaszcza w zakresie tworzenia i rozwijania modeli biznesu. Widoczny jest brak wyraźnego powiązania CSR w ramach ekonomii współdzielenia (ang. sharing economy - SE), co stanowi wyzwanie szczególnie w czasach jej dynamicznego rozwoju i rosnącej skali wyżej wymienionych przedsięwzięć. Potwierdzają to badania firm konsultingowych, które wskazują ekonomię współdzielenia, jako „czwartą rewolucję 106 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 przemysłową” i szacują, że do roku 2025 globalny przychód generowany przez ekonomię współdzielenia, jedynie w pięciu sektorach gospodarki osiągnie 335mld USD (Raport PWC 2016, s.5). W niniejszym opracowaniu autor stara się wyjść poza definiowanie i identyfikowanie działań CSR w ramach ekonomii współdzielenia, celem wyszukania sposobów aplikowania CSR w ramach rozwijanych na rynku modeli biznesu. Celem niniejszego artykułu jest więc ukazanie powiązań społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) z przedsięwzięciami biznesowymi w ramach ekonomii współdzielenia (SE) w kontekście rozmytych granic ww. przedsięwzięć. Aby to osiągnąć postawiono następujące pytanie badawcze: • Jakie zmienne wyróżniają ekonomię współdzielenia od innych tego typu rozwiązań? • Dlaczego CSR jest istotny w procesie tworzenia innowacyjnych modeli biznesu w ramach SE? Ekonomia współdzielenia i jej wpływ na modelowanie biznesu Obecnie na rynku dostrzec można duże zmiany społeczne i ekonomiczne wynikające między innymi z rozwoju technologii, zwłaszcza w ramach sieci internetowej i rozwiązań dla urządzeń mobilnych, umożliwiających redukcję kosztów i czasu oraz wzrost efektywności w dostarczaniu produktów i usług. Powoduje to, że zmieniają się zachowania konsumentów, którzy ulegają dwóm przeciwstawnym trendom tj. coraz częściej wpadają w pułapkę konsumpcjonizmu, czyli stanu ciągłego rozbudzania nowych potrzeb zamiast ich zaspokajania lub w wyniku wzrostu świadomości i zrozumienia bezsensu tego procesu kierują się ku zrównoważonej konsumpcji [Małecka i Mitręga 2015, s.140 [1]]. Nowemu trendowi, zwłaszcza w aspekcie poszukiwania możliwości lepszego zaspokojenia potrzeb pod względem społecznym i ekologicznym towarzyszy rozwój tzw. konsumpcji kolaboratywnej, zwanej współpracującą, która zamiast posiadania dóbr skupia się na funkcji produktu i wykorzystaniu idei współdzielenia (product service approach) tj. na ich pożyczaniu, wymianie, barterze bądź płatnym udostępnianiu [Wardak, Zalega 2013, s.9]. Trend ten ma służyć między innymi zmianie zachowań i postaw konsumentów, którzy coraz częściej ulegają hiperkonsumpcji i wpadają w tzw. paradoks wyboru, czyli stan wiecznego nienasycenia w zakresie nabywania dóbr. Stan ten pogłębiają m.in. nowoczesne rozwiązania płatnicze takie jak karty kredytowe [tamże, s.12]. Ciekawe eksperymenty opisane przez Botsman i Rogers [2010] wskazują na stopniowe narastanie świadomości, w jaki sposób rozwój współczesnego społeczeństwa napędza zbędną konsumpcję. Konsumenci coraz częściej zdają sobie sprawę, w jaki sposób stosowane techniki marketingowe i prześciganie się producentów w wypuszczaniu kolejnych nowości powoduje skracanie cyklu życia produktów i zwiększanie ilości śmieci i rzeczy, które mimo że są jeszcze dobre nie są już w użyciu. Ciekawym przykładem są akcje happeningowe celebrytów, na przykład eksperyment znanego kamerzysty z Los Angeles [Tamże, s.10-11], który postanowił niczego 107 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój nie wyrzucać z domu i podróży przez okrągły rok, zagospodarowując część odpadów, zwłaszcza organicznych. W efekcie podejmowanych starań udało mu się dojść do rocznej ilości śmieci (po odjęciu śmieci, które udało się recyklingować) podobnej do ilości produkowanej przez przeciętnego Amerykanina w ciągu sześciu dni. Ciekawą sprawą była jego konkluzja a mianowicie stwierdził, że najlepszym sposobem zminimalizowania ilości śmieci jest zmniejszenie konsumpcji. W osiągnięciu powyższego celu coraz więcej konsumentów wybiera nowy model konsumowania, któremu towarzyszy rozwój alternatywnych form dostarczania produktów i usług, zarówno non-profit jak i w ramach rozwiązań komercyjnych. Kierunek ten określa się najczęściej jako wspomnianą już konsumpcję kolaboratywną (ang. collaborative consumption) lub jako ekonomię współdzielenia (ang. sharing economy), gdzie coraz częściej odchodzimy od spojrzenia „JA” (jednostki) na spojrzenie „MY” (społeczność). W literaturze przedmiotu [Hamarii at al. 2015, s.1], ale również w popularnych mediach internetowych obydwa terminy konsumpcji stosuje się zamiennie lub łączy z innymi formami współdzielenia. Wymiana dóbr między jednostkami towarzysząca współdzieleniu była znana od wieków, jednakże dopiero rozwój technologii internetowych i sieci społecznościowych ukazał potencjał wymiany. Nowy paradygmat w postaci ekonomii współdzielenia okazał się szczególnie pomocny zwłaszcza w zakresie tworzenia bardzo efektywnych modeli biznesu [Harvey, 2001]. Pomimo zamiennego stosowania różnych pojęć w zakresie wspólnej konsumpcji i wymiany dostrzec można różnice (Tabela 1), które pozwalają wyodrębnić poszczególne rozwiązania przydatne do poszukiwania różnic w modelach biznesu i wzorcach zachowań konsumentów. Tabela 1. Rodzaje współdzielenia i ich przykłady rozwiązań Rodzaj współdzielenia Definicja Przykłady rozwiązań rynkowych Ekonomia kolaboratywna (Collaborative economy) System ekonomiczny zdecentralizowanych sieci i rynków odblokowujący wartość rzadko stosowanych aktywów poprzez łączenie potrzeb i posiadania w taki sposób, aby ominąć tradycyjnych pośredników. Etsy, Kickstarter, Vandebron, LendingClub, Quirky, Transferwise, Taskrabbit Ekonomia współdzielenia (Sharing economy) Ekonomiczny system bazujący na współdzieleniu rzadko stosowanych aktywów lub usług, za darmo lub za opłatą prosto od indywidualnych jednostek. Airbnb, Cohealo, BlaBlaCar, JustPark, Skillshare, RelayRides, Landshare Konsumpcja kolaboratywna (Collaborative Consumption) Ponowne odkrycie tradycyjnych zachowań rynkowych - wypożyczania, pożyczania, zamiany, dzielenia się, barteru, darowania - z udziałem technologii, mające miejsce w sposób i skali niemożliwej przed powstaniem internetu. Zopa, Zipcar, Yerdle, Getable, ThredUp, Freecycle, eBay Usługi na żądanie (on-demand services) Platformy łączące bezpośrednio potrzeby konsumenta z dostawcami, którzy natychmiast dostarczają dobra i usługi. Instacart, Uber, Washio, Shuttlecook, DeskBeers, WunWun Źródło: opracowanie na podstawie Botsman R. (2015) Defining The Sharing Economy: What Is Collaborative Consumption—And What Isn’t? http://www.fastcoexist.com/3046119/defining-the-sharing-economy-whatis-collaborative-consumption-and-what-isnt [Dostęp na dzień: 28.04.2015] 108 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Okazuje się również, że mimo deklarowanych przez konsumentów pobudek pozafinansowych (np. ekologicznych), w literaturze przedmiotu podkreśla się poszukiwanie finansowych efektów stosowania ww. modeli, zwłaszcza w ramach ekonomii współdzielenia (SE) i jej wpływu na zachowania konsumentów oraz stosowane modele biznesu. Dostrzegalne są badania [Hamarii at al. 2015], gdzie co prawda motywy konsumentów w zakresie korzystania z przedsięwzięć EW nadal powiązane są z ideami zrównoważonego rozwoju i poszukiwania większego zadowolenia z danej działalności, ale analiza zachowań już w większym stopniu wskazuje na poszukiwanie korzyści materialnych. Jak sugerują wskazani autorzy nie ma bezpośredniego związku między partycypacją w platformach współdzielenia i zrównoważoną konsumpcją, chyba że uczestnicy już wcześniej przejawiali postawy i zachowania proekologiczne. Z drugiej strony zdaniem Botsman [2015] ekonomia współdzielenia bazuje na idei odblokowania wartości ukrytej w nieużywanych lub niewykorzystywanych (bezczynnych) zasobach, niezależnie czy odbywa się to dla celów finansowych, czy pozafinansowych. Jedyne, co jest istotne to fakt równoważenia kwestii ekonomicznych i pozaekonomicznych, bo współdzieleniu powinna towarzyszyć misja oparta na konkretnych wartościach oraz zasadach gwarantujących przejrzystość, człowieczeństwo i autentyczność w każdym wymiarze czasu, w którym dany podmiot podejmuje decyzje. Dostawcy zasobów, po stronie podaży, powinni być wartościowi i przestrzegać zasad, jednocześnie wzmacniając podmiot, który stara się zmienić ich ekonomiczne i społeczne życie na lepsze. Po stronie popytu konsumenci i zarazem klienci platformy powinni uzyskiwać korzyści z dostępu do towarów i usług w bardziej efektywny sposób, jednakże z opcją opłaty za dostęp, ale bez posiadania własności. Tak skonstruowany biznes powinien opierać się na rozproszonych rynkach lub zdecentralizowanej sieci, tworząc dla jego społeczności poczucie przynależności, zbiorowej odpowiedzialności i wzajemnych korzyści. Ekonomia współdzielenia pozwala na wypracowanie modeli zarządzania, których podstawą jest zasada, że im więcej dzielimy się, tym więcej mamy [Botsman i Rogers 2011]. Pozwala to stwierdzić, że dzielenie się jest sposobem afirmacji kooperacji między jednostkami pokazując pozytywne efekty porzucenia własności na rzecz dostępu do zasobów, zwłaszcza w relacji B2B (business-to-business) [Rifkin 2000]. Również relacja B2C (business-tocustomer) przyczynia się do współtworzenia wartości [Prahalad i Ramaswamy, 2004], w której konsument przestaje być jedynie nabywcą dóbr i celem dla, którego tworzona jest propozycja wartości, coraz częściej stając się jej współtwórcą. Wykorzystując nowe technologie i sieci społecznościowe organizacje wyszukują zewnętrzne zasoby do rozwijania i usprawniania swoich ofert [Djelassi, Decoopman, 2013], przy czym wymiana ta wymaga przejścia od zamkniętych do otwartych modeli biznesu. W tym celu angażowanie konsumentów może przyjąć formę prosumpcji, gdzie konsument staje się prosumentem. Prosumcja zmienia klientów we współtwórców wartości, gdzie dzięki dostępowi technologicznemu i z wykorzystaniem idei croudsourcingu [Howe 2006], czyli 109 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój outsourcowania zadań do bliżej niezidentyfikowanego tłumu coraz częściej angażowani są przez korporacje, jako alternatywa dla droższych profesjonalistów. Aczkolwiek oryginalnie, terminu tego jako pierwszy użył Toffler [1980] określając tym mianem ludzi produkujących produkty pod kątem ich własnej konsumpcji. Prosumpcja jest procesem, w ramach którego następuje integracja fizycznych aktywności, mentalnych starań, socjo-psychologicznych doświadczeń. Generalnie zdaniem Xie at. al [2008] prosumpcja skupia się na połączeniu doświadczeń bycia konsumentem i wartości w użyciu (value-in-use), gdzie wartość jest tworzona w procesie konsumpcji i poprzez użycie. Drugi komponent, współtworzenie (co-creation), czyli tworzenie czegoś kluczowego oferując siebie, poprzez współdzieloną wynalazczość, wspólny dizajn, wspólną produkcję dóbr pokrewnych. Zdaniem Xie at al. [2008] prosumpcja jest wynikiem zmian technologicznych, umożliwiających samowytwarzanie i innych zjawisk, które wymuszają prosumpcję, jako alternatywę wobec rosnących kosztów. Z drugiej strony ludzie poprzez prosumpcję poszukują auto-ekspresji i identyfikacji, produkując swoje produkty i doświadczając dumy i samospełnienia. Prosumpcja stała się ważnym elementem systemów zarządzania dużych firm np. IKEI, gdzie elastyczne systemy produkcji i logistyki z jednej strony służą poprawie efektywności procesów z drugiej sprawiają, że nawet w przypadku tak zaawansowanych produktów, jak samochody, możemy brać udział w projektowaniu i dostosowywaniu do swoich wyobrażeń. Obecnie rynek obfituje w produkty typu zrób-to sam, kursy, czy udział w łańcuchu wartości dotychczas zarezerwowany dla komercyjnych aktorów, jak projektowanie produktów (Nike, Starbucks Frappuccino) i reklam (Mastercard, Sony). W swoich badaniach Xie at. al [2008] wskazują, że prosumpcja wynika z teorii próbowania (Theory of Trying) [Bagozzi & Warshaw 1990], pozwalającej wyjaśnić dążenie przez ludzi do wykonywania trudnych zadań lub osiągnięcia celów. Skłonność do prosumpcji jest funkcją nastawienia do sukcesu, do procesu i poczucia samoskuteczności. Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie ekonomii dzielenia się i rozmywania granic współczesnych organizacji W literaturze przedmiotu wskazuje się szeroki zakres korzyści z wykorzystania ekonomii współdzielenia, która pozwala efektywniej zaspokajać potrzeby ludzkie, redukować koszty i ryzyko [Lambertom i Rose, 2012; Bardhi i Eckhardt, 2012]. Dodatkowo, obserwacje współczesnych modeli biznesu potwierdzają, iż konsumenci są skłonni angażować się w tego typu działalność dla satysfakcji będącej wynikiem możliwości pełnego zaangażowania się we współtworzenie wartości. W przypadku ekonomii współdzielenia dostrzega się wiele korzyści także w innych sferach, nie tylko ekonomicznych, ale i społecznych, czy ekologicznych m.in. przynależenie do społeczności, wzrost standardu życia, redukcja zbędnej konsumpcji, redukcja odpadów i zanieczyszczenia [Ozanne, Ballantine, 2010]. W tym sensie ekonomia współdzielenia podąża w podobnym kierunku, 110 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 co CSR. Aczkolwiek zmiany powodowane przez ekonomię współdzielenia mogą znacząco wpłynąć na budowę modeli biznesu nie tylko nowych, ale i istniejących firm zmieniających się według tego paradygmatu. Zdaniem Boesler [2013] dopasowanie się do nowych potrzeb konsumentów odchodzących od zakupów w stronę wynajmu wpłynie na konieczność dostosowania produkcji, sprzedaży a nawet struktur zatrudnienia w dotychczasowych firmach, czego skutkiem będą pozytywne lub negatywne zmiany organizacyjne, na przykład zwolnienia pracowników [przyp.autora]. Zwłaszcza orientacja na interesariuszy jest mocno podkreślana podczas odwoływania się do podstawowych zmiennych decydujących o sposobie działania firmy. Teoria interesariuszy rozwinięta przez Freemana [1984], podważyła popularne stwierdzenie Friedmana [1970] o społecznej odpowiedzialności firmy jedynie wobec akcjonariuszy i wyłącznie za kwestie ekonomiczne i prawne. W swoich publikacjach [Freeman 1984, 2002, 2008] wskazuje, że interesariusze są grupami bądź jednostkami, które oddziałują lub na które oddziałuje organizacja realizując swoje cele biznesowe [1984, s.46]. Dodatkowo Freeman stwierdził, że organizacje i ich menedżerowie powinni być ukierunkowani na tworzenie wartości dla klientów, dostawców, pracowników, społeczności i udziałowców [2008, s.39]. Pomimo pewnych luk i niedociągnięć spojrzenie z perspektywy interesariuszy zmieniło podejście biznesu w stronę bardziej etycznej ekonomii, etycznej produkcji i działania zgodnie z logiką wartości odwołując się do tworzenia efektywnych relacji społecznych i integrowania tych kwestii z wartościami, normami i kulturą organizacyjną wykorzystując relacje społeczne, jako istotny pobudzacz zachowań proefektywnościowych [Arvidsson et al. 2008]. Jak zauważa Van de Ven i Jeurissen [2005] z takiej perspektywy organizacja postrzegana jest, jako przedsięwzięcie kooperacyjne dla obopólnych korzyści, koalicja udziałowców (klientów, pracowników, udziałowców, dostawców) i staje się łańcuchem interesariuszy zależnych od jej przetrwania. Zdrowie i dobrobyt firmy staje się ważnym instrumentalnym a zarazem moralnym celem, legitymizującym interesy i prawa wielu interesariuszy. Nowe spojrzenie na społeczną odpowiedzialność organizacji pomogło wyszukać sposoby łączenia kwestii ekonomicznych ze społecznymi, gdzie jednym z nich jest model „after profit obligation” Carrolla [1991], który wskazuje na odpowiedzialność organizacji w czterech obszarach tj. ekonomicznym (być zyskownym), prawnym (przestrzegać prawa), etycznym i filantropijnym (być dobrym obywatelem). Łączność między ekonomią współdzielenia a CSR umożliwia również zmiana w samej koncepcji odpowiedzialności, która z koncepcji CSR 1.0 musi przejść metamorfozę w wersję 2.0. Jak wskazuje Visser [2012] w związku z rozwojem technologii i coraz większą otwartością na interesariuszy następuje redefinicja roli biznesu w społeczeństwie. Dotychczasowa rola (wersja CSR 1.0) opierała się na założeniu, że CSR jest wehikułem umożliwiającym ustanowienie relacji ze społeczeństwem, otwarcie kanału do realizacji działań filantropijnych i wizerunkowych zakładając standaryzację i kodyfikację praktyk 111 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój („jeden rozmiar pasuje wszystkim”). Wersja 2.0 jest inna, bardziej globalna i nastawiona na innowacyjne partnerstwo, zaangażowanie zróżnicowanych interesariuszy, transparentne raportowanie w czasie rzeczywistym i wykorzystanie nowej fali przedsiębiorczości społecznej. Visser [2012] wskazuje na następujące zmiany: siła nacisku - z centralizacji w stronę decentralizacji; skala działań - z niewielu dużych na wiele małych działań, aplikacyjność rozwiązań - z pojedynczych ekskluzywnych do wielu i współdzielonych z innymi. Ten holistyczny obraz CSR zdaniem Vissera [2012] oparty jest na czterech kodach DNA dla modelu 2.0 tj. tworzeniu wartości (rozwój ekonomiczny), dobrych praktykach zarządczych (efektywność instytucjonalna), wkład społeczny (orientacja na interesariuszy), integracja ze środowiskiem (zrównoważone ekosystemy). Z drugiej strony odnaleźć można przykłady krytyki w związku z niedopasowaniem dotychczasowych rozwiązań w zakresie społecznej odpowiedzialności do wyzwań ze strony konsumentów. I tak Claydon [2011] proponuje nowy model CSR tzw. pobudzany przez konsumentów model odpowiedzialności przedsiębiorstw (consumer-driven corporate responsibility CDCR). Model ten opiera się na założeniu, że popyt konsumencki na CSR jest zarówno najbardziej prawdopodobnym, jak i najefektywniejszym czynnikiem napędzającym wdrażanie CSR w organizacji. Innowacyjność w ramach nowej fali działań przedsiębiorczych wydaje się tym trwalsza, im bardziej opiera się na nowych sposobach postrzegania i zaspokajania potrzeb klientów. Nidumolu at al. [2010, s. 62–71] zauważają, że współczesne firmy w ramach swoich działań społecznie odpowiedzialnych poza zapewnieniem realizacji lub wręcz wyprzedzaniem wymogów prawnych, nadaniem zrównoważonego charakteru łańcuchowi wartości i wypracowaniem nowych modeli biznesu, szukają swojej szansy w platformach dla praktyk nowej generacji poprzez kwestionowanie istniejącego stanu i zmiany w obowiązujących paradygmatach. Wydaje się to lepiej dopasowane do idei „płynnych rynków” [Accenture 2014], gdzie produkty i zasoby są optymalnie wykorzystywane poprzez stawanie się łatwo dostępnymi i wymiennymi między użytkownikami. W takich warunkach dochodzi do wyłonienia się innowacyjnych modeli biznesu ukierunkowanych na bardziej produktywne zasoby i redukcje ilości zużywanych zasobów m.in. poprzez model platform współdzielenia umożliwiających zwiększenie stopnia wykorzystania produktów poprzez umożliwienie współdzielonego użytkowania, dostępu lub wspólnej własności. Przykłady modeli biznesu opartych na idei „sharing economy” i ich konsekwencje dla CSR Podczas, gdy w literaturze przedmiotu rozpatruje się różne przypadki i odmiany stosowania CSR w organizacjach, nawet w sposób bardzo kompleksowy, jak w przypadku firm wzorców typu Patagonia (kalifornijski producent odzieży rekreacyjno-sportowej), 112 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 okazuje się, że powstała grupa przedsiębiorstw nie pasujących do obecnych wzorców, ale mających w różnym stopniu CSR zintegrowany ze swoim modelem biznesu. Mowa tutaj o firmach działających w ramach ekonomii współdzielenia, konsumpcji kolaboratywnej i innych odmianach tego typu działań. Jak wspomniano wcześniej w ramach niniejszego opracowania przyjęto wyżej wymienioną formułę celem odpowiedzi na pytanie: W jaki sposób firmy z SE (sharing economy) odnoszą się specyficznych problemów w obszarze Społecznej Odpowiedzialności Biznesu w nawiązaniu do ich deklarowanej misji i działań? W tym celu wybrano cztery wyróżniające się firmy komercyjne [analogicznie do Cholette at. al 2014] z dwóch różnych obszarów działania celem wykrycia cennych kwestii na styku wymienionych obszarów. Wybór przypadków jest podyktowany funkcjonowaniem wybranych firm w sieci internetowej i dostęp do materiałów w wersji elektronicznej. Wybrane firmy posiadają rozbudowane serwisy internetowe, dużą liczbę uczestników oceniających ich działalność on-line. W celu ukazania różnic w podejściu do CSR w podobnej działalności wybrano po dwie wyróżniające się pary firm [Yin 2009], obie działające w tych samych branżach, ale obsługujące różne grupy klientów i budujące swoje modele biznesu na innych zasobach oraz założeniach. Ta wewnętrzna spójność a zarazem różnorodność stanowi ciekawe podłoże do porównań i wyciągnięcia wniosków do dalszych badań we wskazanym zakresie. Co wydaje się interesujące, wymienione firmy przyjęły zasady odpowiedzialności w następstwie wizji ich założycieli chcących rozwiązać jakieś problemy społeczne, czy ekologiczne. a) Odpowiedzialna wizja i misja założycieli Pierwszą parą do porównania jest Blablacar.com i Getaround.com. Portale te są odpowiedzią na rosnące zapotrzebowanie na usługi w obszarze zrównoważonej konsumpcji i ochrony środowiska, gdyż ich domeną jest realizacja potrzeb w zakresie przemieszczania się, ale z naciskiem na zmniejszenie oddziaływania na środowisko poprzez lepsze wykorzystanie dostępnych w gospodarstwach domowych samochodów. Blablacar.pl organizuje tzw. wspólne przejazdy łącząc kierowców z pasażerami. Getaround.com pomaga wynajmować samochody prywatne osób innym kierowcom, którzy ich w danym momencie potrzebują. Patrząc z perspektywy celu założenia ww. firm, obie powstały jako odpowiedź na potrzeby społeczne i ekologiczne. Blablacar został założony, gdy jego założyciel będący studentem chciał wrócić z zagranicy do domu samochodem z osobą, z którą podzieliłby się kosztami i nie mógł się z nikim umówić on-line bo nie było takiej strony. Z kolei Getaroud powstał celem ograniczenia ilości samochodów na drogach poprzez lepsze wykorzystanie tych, które już tam są i stoją bezużyteczne. W przypadku porównania AirBnB.com (serwis koordynujący wynajem 113 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój cudzych nieruchomości) i Liquidspace.com (serwis koordynujący wynajem cudzych przestrzeni szkoleniowo-biurowych do prezentacji, pracy i współpracy) trudno mówić bezpośrednio o odpowiedzialnej misji. Jednakże tak, jak w przypadku dwóch poprzednich platform również tutaj mamy do czynienia z zaspokojeniem potrzeby społecznej, bo AirBnB został założony przez studentów, którzy chcieli taniej podróżować, a Liquidspace ułatwić zwiększenie szans na znalezienie właściwej przestrzeni do pracy i przyspieszenie rozwoju, zwłaszcza start-up’om. Większość platform założyli ludzie kierujący się wizją zrównoważonego rozwoju. b) Bezpieczeństwo i zaufanie jako fundament relacji z interesariuszami W przypadku wszystkich platform najważniejszym i wszędzie podkreślanym elementem jest bezpieczeństwo i zaufanie. Zwłaszcza zaufanie stało się kluczową wartością modeli biznesu SE, bez której nic by się nie udało. Platformy samochodowe opierają się na bezpieczeństwie i zaufaniu z różnych powodów. W Blablacar to priorytet, bo jak podkreślają „(…) to oparty na zaufaniu serwis społecznościowy łączący kierowców dysponujących wolnymi miejscami w swoich samochodach z pasażerami podróżującymi w tę samą stronę”. Zaufanie i bezpieczeństwo są zabezpieczane przez szereg rozwiązań m.in. transparentny i ogólnie dostępny system ocen kierowców i pasażerów, awansowanie kierowców na coraz wyższe poziomy doświadczenia, podróże tylko dla kobiet, dział wsparcia - konsultanci, transparentny kalkulator kosztów przejazdu i ich niezmienność. Getaround z kolei troszczy się zwłaszcza o dawców zasobów tj. samochodów oferując im kilka rozwiązań podnoszących oba wskaźniki tj. poziom zaufania i bezpieczeństwo, a mianowicie: systemy ocen wynajmujących i posiadaczy aut, połączenia z bazami danych dotyczących historii wykroczeń i karalności osób, zabezpieczenie transakcji finansowych, ubezpieczenie przejazdów, specjalne moduły zabezpieczające auta przed kradzieżą i zwiększające ich użyteczność dla najemców itp. AirBnB daje możliwość wcześniejszego poznania najemców i wynajmujących oraz ich akceptację lub nie, dodatkowo zabezpieczenie interesu jednych i drugich poprzez opóźniony transfer pieniędzy gwarantujący płatność za lokal ale i gwarantujący, że ten lokal jest i jego dostępność. Liquidspace ma podobne rozwiązania, gdzie podstawą jest elastyczność i brak kruczków zmuszających do długotrwałego najmu, możliwość najmu na godziny. c) Tworzonej wartości dzielonej (ekonomicznej i społecznej) Wszystkie wskazane platformy wykorzystują cudze zasoby pomnażając ich wartość ekonomiczną i tworząc wartość społeczną i ekologiczną, bo zapobiegają marnotrawstwu, łączą ludzi i zmniejszają oddziaływanie na ekologię. Blablacar podkreśla, że dzięki jego rozwiązaniom (tzw.ride-sharing) ludzie podróżują w inny sposób, już nie samotnie, ale w grupie osób wchodzących w interakcje, co zapobiega osamotnieniu, sprawia 114 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 że podróż dla obojga jest bezpieczniejsza (zamiast samotnego podróżowania) i daje więcej radości (w podróż wybierasz się z kimś kto pasuje do twoich preferencji) a nawet może być pretekstem do zawiązania przyjaźni lub związku. Dodatkowo podkreślanym efektem jest ekologia, bo jeden samochód zabiera nawet pięć do siedmiu osób („tylko w ciągu 12 m-cy klienci używając wspólnie samochodów zaoszczędzili 1 mln ton CO2”). Getaround na głównej stronie podkreśla wartość ekonomiczną, jaką uzyskują zwłaszcza posiadacze mało wykorzystywanych aut („Share Your car. Earn $10,000 per year”). Wartość społeczna i ekologiczna powstaje jako wartość uboczna w ramach realizowanego łańcucha wartości, bo z jednej strony zmniejsza się marnotrawstwo zasobów w postaci niewykorzystywanych aut i zakupu kolejnych, zwiększa się sprawność tych aut, bo są używane i Getaround oferuje wsparcie w zakresie utrzymania odpowiedniego ich stanu technicznego, ludzie wchodzą w nowe relacje społeczne. AirBnB oferuje transparentny system kosztów i płatności, co sprawia że właściciel nieruchomości od razu wie ile na tym zarabia a uczestnicząc w międzynarodowej platformie zasięg i częstość wywołania jego oferty jest o wiele wyższa, niż gdyby robił to sam (pojawia się efekt skali). Dodatkowo właściciele często oferują coś więcej, wchodzą w relacje przyjacielskie z najemcami, oferują pomoc w przemieszczaniu i służą wręcz jako przewodnicy po lokalizacjach, co zwiększa wartość tej oferty i zmniejsza stres klientów. Natomiast klienci otrzymują od serwisu dodatkowe środki, które mogą wykorzystać w ramach poleceń, które zrobili ich znajomi, co z jednej strony jest sprytnym posunięciem marketingowym, ale z drugiej strony zmniejsza ich koszty. W przypadku Liquidspace największą zaletą jest elastyczność w najmie i maksymalne uproszczenie procedur, co powoduje, że najem jest skalowalny do potrzeb firmy, która rosnąc, czy zmieniając swój profil elastycznie się przemieszcza nie zaniedbując swoich interesów a jej koszty są dopasowane do obecnych możliwości, łącznie z praca w ramach tzw. co-workingu czyli współnajmu biura przez osoby pracujące w ramach wolnych zawodów lub pojedynczych przedsiębiorców. d) Innowacyjność modelu biznesu i usług jako podstawa konkurowania Innowacyjność modelu biznesu jest podstawą, która zwiększa jego rozwój wraz ze wzrostem ilości uczestników. Wskazane modele bazują relacjach budowanych z użytkownikami, trudno imitowanych mechanizmach lub pierwszeństwie w branży oraz skali działania (duża ilość lojalnych użytkowników systemu). Taką tezę można postawić analizując, co dzieje się w ramach czterech wskazanych przypadków. Bablacar wyróżnia się poprzez prostu mechanizm łączący osoby podróżujące autem z pasażerami. Jest to analogiczne do jazdy „autostopem”, ale dzięki umieszczeniu tego w sieci i obudowaniu odpowiednią technologią, zwłaszcza mobilną (na smartfony) daje to ogromną przewagę w stosunku do rozwiązań tradycyjnych. Getaround połączył osoby chcące zarabiać na swoich samochodach bez zbędnego angażowania się w proces z tymi, którzy nie chcą tracić na zakupie aut lub drogim najmie. Dodano do tego szereg urządzeń 115 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój zabezpieczających, procedur i baz danych, co sprawiło że cały mechanizm jest bezpieczny i zyskowny a zarazem trudny do imitacji (wysokie bariery kapitałowe i wiedzy wejścia). AirBnB jest innowacyjny poprzez samą ideę żeby wykorzystać cudze mieszkania, domy a nawet łodzie do udostępniania ich osobom chcącym podróżować i mieszkać w nietypowych lub/i bardzo atrakcyjnych ale niedostępnych dla hoteli lokalizacjach. Innowacyjność polega też na pobudzeniu ludzi do budowania networkingu, gdzie do produktu dołączana jest dodatkowa wartość w postaci relacji, uczuć i doznań uzyskanych w kontakcie z właścicielami. Liquidspace zauważył, że skalowalność najmu do potrzeb rozwijającej się firmy jest ważna dla jej przetrwania. Dokładając do tego proste zasady, połączenie z narzędziami informatycznymi i prostotę w zakresie zmian oraz dużą różnorodność oferty uzyskał grupę firm, które dłuższy czas mogą rozwijać się w oparciu o jego zasoby. e) Technologia jako źródło przewagi konkurencyjnej i narzędzie zwiększania odpowiedzialności firm oraz ich interesariuszy Technologia umożliwia uzyskanie efektu „lustra”, gdzie poprzez transparentność zasad i historii uczestników, każdy przeglądając się dokonuje samoregulacji swoich zachowań w stronę bardziej odpowiedzialnych. Wyniki tego są zarówno w aspekcie socjologicznym, psychologicznym, ale zwłaszcza ekonomicznym, bo zmniejszają się koszty transakcyjne między firmą i interesariuszami, co pozwala się szybciej rozwijać poprzez regulację tzw. rynkową. Blablacar używa technologii do lepszego i szybszego łączenia ofert z podróżnikami, ale również do budowy procedur (rutyn) wymuszających np. odpowiedzialne zachowanie kierowcy w zakresie poziomu kosztów jakie ponosi współpasażer (pokrywa wyliczoną część kosztów w stosunku do ilości miejsc w aucie), czy pasażera odnośnie jego zachowania w aucie i preferencji kierowcy. Do tego wbudowane elementy grywalizacji (system ocen za pomocą gwiazdek, poziomy zaawansowania kierowców itp.) służy kształtowaniu zachowań i postaw oraz eliminowaniu osób, które nie chcą ich przestrzegać. Daje to też możliwość podnoszenia zaufania do firmy jako strażnika porządku i jakości świadczenia usług. W przypadku Getaround technologia robi to samo, ale dodatkowo umożliwia zabezpieczanie przed wzrostem poziomu ryzyka poprzez zapobieganie dostaniu się niewłaściwych osób do systemu (osoby karane, z przeszłością wypadkową i nie mające aktualnych uprawnień w prowadzeniu pojazdów). W AirBnB podobnie jak w Blablacar system zabezpiecza transakcję i jej uczestników, ale wychodzi poza budowanie relacji w stronę zmniejszenia ryzyka poprzez sterowanie przepływem środków finansowych. W Liquidspace również, ale w większym stopniu technologia zwiększa elastyczność i szybkość najmu oraz dokonywania zmian, co w biznesie pozwala uzyskać natychmiastową przewagę nad innymi. 116 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Podsumowanie i sugestie do dalszych badań W ramach analizy porównawczej odkryto trzy wyróżniające się kategorie. Dwie kategorie będące najistotniejszymi elementami łańcuchów wartości budowanych modeli biznesu tj. społeczność i zaopatrzenia. Dopiero na dalszym miejscu znajduje się kategoria środowisko, mimo że często deklarowana przez dane firmy nie stanowi wyróżniającego elementu ich strategii ani podejmowanych działań w łańcuchu wartości. W ramach wymienionych kategorii postawiono następujące tezy: 1. Ekonomia współdzielenia (SE) wpływa na wzrost poziomu odpowiedzialności w wyniku wzrostu wartości wspólnej tj. ekonomicznej i społecznej. 2. W ramach modeli SE poziom odpowiedzialności w łańcuchu wartości kształtowany jest poprzez rutyny służące poprawie reputacji poprzez oddziaływanie na poziom zaufania i bezpieczeństwa. 3. Modele SE integrują uczestników wokół technologii. 4. Modele biznesu oparte na SE łączą w sobie sprzeczności w zakresie regulacji działań procedurami i technologią oraz pobudzania zaangażowania i emocji poprzez tworzące się w procesie wymiany relacje między uczestnikami łańcucha wartości. Powyższe tezy nie stanowią wyczerpującej refleksji na temat analizy działania firm w ramach ekonomii współdzielenia (SE), ale są podsumowaniem najważniejszych wniosków z dotychczasowego przeglądu działań CSR i wymagają szerszych, bardziej pogłębionych badań m.in. obejmujących wypowiedzi uczestników łańcucha wartości oraz samych założycieli i publikacje prasowe na ich temat. Jednakże jak wskazują w swojej przełomowej publikacji Porter i Kramer [2011, s.76] modele umożliwiają generowanie wartości wspólnej (shared value) poprzez wykorzystanie mechanizmu reputacji (reputationdriven CSR initiatives). Okazuje się również, że wbrew pozorom rozwój technologii typu peer-2-peer i aplikacji mobilnych nie zmniejsza wykorzystania CSR a wręcz przeciwnie, jedynie zmienia jego sposób implementacji w ramach firmy i przerzuca część poza nią tj. na jej interesariuszy. Technologia staje się również systemem wczesnego ostrzegania, zwłaszcza o sytuacjach wyjątkowych, które są zakodowane w algorytmach obsługujących poszczególne platformy. Analogicznie do Zarządzania przez Wyjątki (ZPW) również tutaj ustalane są normy, w których należy się mieścić lub zasady, które umożliwiają automatyczne zapobieganie wystąpieniu niepożądanych zdarzeń. Aby modele w ramach SE stały się bardziej CSR-owo proaktywne, niż reaktywne ich kierownictwo musiałoby podjąć więcej działań wykraczających poza wskazywaną przez Carroll [1991] odpowiedzialność ekonomiczną i prawną w stronę etycznej a zwłaszcza filantropijnej, ku czemu mają ogromne możliwości (wykorzystanie crowdsourcingu i crowdfundingu). Dodatkowo umyka analizie wewnętrzne środowisko badanych organizacji, które jest niewidoczne dla badacza z zewnątrz. Nie wiadomo, kto i jak pracuje, jak jest traktowany oraz jakimi wartościami się kieruje? Często wskazane platformy SE 117 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój należą do mikro lub małych firm, które dzięki technologii mogą funkcjonować raczej jako rozmyte struktury sieciowe, co utrudnia badanie ich świata. Podsumowując w dobie rozwijającej się ekonomii współdzielenia słowo odpowiedzialność nabiera szerszego znaczenia a zarazem powoduje przeniesienie jej na zewnątrz organizacji, która poprzez swoje technologiczne rutyny zabezpiecza odpowiedzialne funkcjonowanie interesariuszy, samemu stając się „strażnikiem” i „twórcą lepszego, nowego świata usług”. Autor publikacji wskazuje, że podkreślanym i ważnym aspektem odpowiedzialności jest zbudowanie odpowiedniego poziomu zaufania, które staje się spoiwem łączącym interesy dawców i biorców umożliwiając przeprowadzenie między nimi transakcji dzielenia się zasobami. Pomimo tego, że jak wskazuje się w literaturze [Małecka i Mitręga 2015 [2]] w tych platformach powstaje tzw. „szybkie zaufanie” charakterystyczne dla grup przejściowych, osadzonych w warunkach wirtualnej współpracy i wysokiego poziomu niepewności, okazuje się, że między ludźmi będącymi on-line ma to równie dużą wartość emocjonalną, jak te zawierane poprzez kontakty bezpośrednie. Jest to o tyle istotne, że modele ekonomii współdzielenia powodują szereg kontrowersji, zwłaszcza, gdy zasobem są ludzie i ich umiejętności, czy poświęcany czas, co powoduje, że pojawiają się pytania o wchodzenie w role pracowników i kwestie odprowadzania podatków oraz niezdrowej konkurencji i upadku tradycyjnych biznesów np. taksówkarskiego (patrz przykład platformy Uber). To powoduje, że twórcy platform w ramach ekonomii współdzielenia muszą zwracać baczną uwagę na wszystkie wymiary odpowiedzialności oraz nie przekraczanie ogólnie przyjętych norm społecznych, bo zakończy się to tym, że wszystko będzie na wynajem, czy sprzedaż – a to już jest nieodpowiedzialne. Bibliografia: 1. Accenture: Circular Advantage: Innovative Business Models and Technologies to Create Value without Limits to Growth, 2014 2. Arvidsson, A., Bauwens, M. and Pietersen, N.: The crisis of value and the ethical economy, Journal of Futures Studies, Vol. 12 No. 4, 2008 3. Bagozzi, R., Warshaw, L.: Trying to Consumer. Journal of Consumer Research, 1990, 17, (2) pp. 127 – 140. 4. Bardhi, F., & Eckhardt, G. M. (2012). Access-based consumption: the case of car sharing. Journal of Consumer Research, 39(4), 881-898. 5. Botsman R., Rogers R.: What’s mine is yours. New York: Harper Business, 2011 6. Carroll, D.: The pyramid of corporate social responsibility: toward the moral management of organisational stakeholders, Business Horizons, Vol. 34 No. 4, 1991 7. Cholette S., Kleinrichert D., Roeder T., Sugiyama K.: Emerging Social Entrepreneurial CSR Initiatives in Supply Chains Exploratory Case Studies of Four Agriculturally Based 118 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Entrepreneurs. The Journal of Corporate Citizenship, Issue 55, September 2014 8. Claudon J.: A new direction for CSR: the shortcomings of previous CSR models and the rationale for a new model. Social Responsibility Journal, 2011, Vo.7 No.3 pp.405-420 9. Djelassi S., Decoopman I.(2013). Customers’ participation in product development through crowdsourcing: Issues and implications. Industrial Marketing Management, 42, 683–692. 10. Freeman R.E.: Strategic Management: A Stakeholder Approach, Pitman Publishing, London, 1984 11. Freeman R.E.: Stakeholder theory of the modern corporation, in Donaldson, T. and Werhane, P. (Eds), Ethical Issues in Business: A Philosophical Approach, 7th ed., Prentice Hall, Upper, Saddle River, NJ. 2002 12. Freeman R.E.: Managing for stakeholders, in Donaldson, T. and Werhane, P. (Eds), Ethical Issues in Business: A Philosophical Approach, 8th ed., Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ., 2008 13. Friedman M.: The social responsibility of business is to increase its profits, The New York, Times, 13 September, 1970 14. Hamari J., Sjöklint M., Ukkonen A.: The sharing economy: Why people participate in collaborative consumption. Journal of the Association for Information Science and Technology, 2015, DOI: 10.1002/asi.23552 15. Harvey, D.: Competing in Collaborative Economy. Business Intelligence, London, 2001 16. Lamberton, C. P., & Rose, R. L. (2012). When is ours better than mine? A framework for understanding and altering participation in commercial sharing systems. Journal of Marketing, 76(4), 109-125. 17. MacGregor S.P., Fontrodona J.: Exploring The Fit Between CSR And Innovation. Working Paper, WP-759, July, 2008 18. Małecka A., Mitręga M.: Konsumpcja kolaboratywna–wyzwania pomiarowe i menedżerskie w kontekście tzw. Ride sharing. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania 2015, nr 39 2, 139-150 [1] 19. Małecka A., Mitręga M.: Konsumpcja kolaboratywna jako innowacja w zachowaniach konsumenckich i bodziec innowacyjny dla przedsiębiorstw. Logistyka 2/2015, (CD) s.961-968 [2] 20. McWilliams A., Siegel D.: Corporate Social Responsibility: A Theory Of The Firm Perspective. Academy of Management Review 2001, Vol. 26, No. 1, 117-127. 21. Nidumolu R., Prahalad C.K., Rangaswami M.R: Zrównoważony rozwój: główny motor dzisiejszych innowacji, „Harvard Business Review Polska”, marzec 2010 22. Ozanne, L. K., Ballantine, P. W.: Sharing as a form of anti-consumption? An examination of toy library users. Journal of Consumer Behaviour, 9(6), 485-498, 2010 23. Porter M., Kramer M.R.: Creating shared value. How to reinvent capitalism - and unleash a wave of innovation and growth. HBR, Jan-Feb 2011, pp.62-77 24. Prahalad, C. K., & Ramaswamy, V. (2004). Co-creation experiences: The next practice in value creation. Journal of interactive marketing, 18(3), 5-14. 25. Wardak P., Zalega T.: Konsumpcja kolaboratywna jako nowy trend konsumencki. Studia i Materiały, 2013 (16): 7– 32 26. Toffler, A.: The Third Wave, William Collins, New York, NY, 1980 119 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 27. Van de Ven B., Jeurissen R.: Competing Responsibly, Business Ethics Quarterly, Vol.15, Iss. 2, 2005. 28. Visser W.: The Future of CSR: Towards Transformative CSR, or CSR 2.0. Kaleidoscope Futures Paper Series, No. 1, 2012, pp.1-17 29. Xie Ch.., Bagozzi R.P., Troye S.V.: Trying to prosume: toward a theory of consumers as co-creators of value. Academy of Marketing Science. Journal 36.1 (Mar 2008): 109-122. 30. Yin R.K.: Case study research: Design and methods. 4th edition, Applied social research series, Vol. 5, 2009. Sage Publications, Thousand Oaks Źródła internetowe: 1. EC Communication „A renewed EU strategy 2011-2014 for Corporate Social Responsibility”, 17 January 2012, www.eurocoop.coop [dostęp 15.05.2015] 2. RAPORT PWC (2016) pt. „(Współ)dziel i rządź! Twój nowy model biznesowy jeszcze nie istnieje”, s.1-18. http://www.pwc.pl/pl/pdf/ekonomia-wspoldzielenia-1-raport-pwc.pdf 3. Howe J.: The Rise of Crowdsourcing. Wired. http://www.wired.com/wired/archive/14.06/ crowds.html. (June 2006) [Dostęp na dzień 20.05.2016r.] 120 Sylwia Jarosławska-Sobór1 Rola społecznej odpowiedzialności w budowaniu relacji między nauką a biznesem Streszczenie Idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw [CSR] jest obecnie powszechnie znana na całym świecie, a odpowiedzialny biznes stał się zjawiskiem globalnym. Budowanie trwałych, zaangażowanych relacji jest dziś kluczowym elementem w procesie implementacji zasad społecznej odpowiedzialności i tworzeniu wartości współczesnej organizacji. Celem referatu jest omówienie znaczenia, jakie pełni społeczna odpowiedzialność w procesie rozwijania i wzmacniania relacji pomiędzy jednostką naukową a biznesem na przykładzie Głównego Instytutu Górnictwa. Analiza taka została opracowana na podstawie doświadczeń GIG w rozwijaniu strategicznego CSR, który uwzględnia specyfikę jednostki naukowej. Społecznie odpowiedzialne działania Instytutu są realizowane praktycznie we wszystkich podstawowych obszarach: pracownicy, ochrona środowiska, klienci i partnerzy, lokalna społeczność. Poprzez zaangażowanie na polu CSR zwłaszcza w obszarach pokrewnych do podstawowej dziedziny przedsiębiorstwa pojawia się możliwość nie tylko bliskich relacji, ale też wzbudzania kreatywności i innowacji. słowa kluczowe: CSR, strategia, relacje, innowacje 1 The role of the social responsibility in builiding relations between science and business Abstract The idea of the corporate social responsibility [CSR] is now commonly well known in a worldwide and socially responsible business become a global fact. Building a persistent, 1 Główny Instytut Górnictwa 121 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój engaged relations not is a key element in the process of CSR implementation and creation a value of contemporary enterprise. The goal of the paper is to discuss a significance of a social responsibility in the process of development and strengthen a relationship between scientific unit and a business by experience of Central Mining Institute. This analysis has been made on the base of the Institute experiences in the developing strategic CSR that took account special features of scientific organization. Socially responsible activities of the Institute are being realized within practically whole based ranges: employees, environment protection, clients and partners, local communities. Through the CSR engagement, especially in the common field of activities, the possibility of close relationship as well as creativity and innovations appear. Keywords: CSR, strategy, relations, innovations Wprowadzenie Idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (CSR) jest obecnie powszechnie znana na całym świecie, a odpowiedzialny biznes stał się zjawiskiem globalnym. Jego cel długofalowy, jakim jest wzrost konkurencyjności firmy poprzez budowę przyjaznego wizerunku i utrwalenie go w świadomości różnych grup interesariuszy, łączy się w synergiczny sposób z innymi dziedzinami zarządzania firmą. Odpowiedzialny biznes to podejście strategiczne i długofalowe, oparte na zasadach dialogu społecznego i poszukiwaniu rozwiązań korzystnych dla wszystkich [Young, 2005]. Podwaliną społecznej odpowiedzialności biznesu była etyka biznesu – dyscyplina, która w nowoczesnym ujęciu narodziła się na przełomie XIX i XX wieku, kiedy zaczęły powstawać pierwsze duże firmy, jednak właściciele w głównej mierze według własnego uznania definiowali odpowiedzialność społeczną [Carnagie, 1899, Everett, 1926]. Jednak źródeł tej idei można szukać w bogatym dorobku wielu wieków rozwoju naszej cywilizacji u Platona, Arystotelesa, czy w nauce kościoła, np. w encyklice Leona XIII „Rerum novarum” czy Jana Pawła II „Centesimus annus”. Nowoczesne ujęcie CSR pojawiło się wraz z opublikowaniem w latach pięćdziesiątych XX w. książki „Social Responsibility of the Businessman” H. Bowena (1953) gdzie autor wyjaśnia, że biznes wpływa na społeczeństwo, dlatego powinien być prowadzony w zgodzie z wartościami społecznymi. Idea CSR dalej ewoluowała i pojawiły się kolejne istotne głosy w dyskusji, m.in.: McGuire (1963) Carroll (1979), Freeman (1984). Podążając za Frederickiem (2006) możemy przyjąć ogólny podział rozwoju idei CSR w wymiarze historycznym na 5 etapów: 122 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 • CSR1 [1950–1960s] - działania oparte na zasadzie dobrowolności i filantropii, • CSR2 [1960–1970s] - działania oparte na zasadzie odpowiadania na oczekiwania społeczne, • CSR 3 [1980–1990s] - etap skoncentrowany na rozwijaniu etycznej kultury korporacyjnej oraz wspieraniu różnych grup interesariuszy, • CSR 4 [1990–2000s] – etap skoncentrowany na minimalizowaniu negatywnego wpływu biznesu na otoczenie społeczne i środowisko, • CSR 5 : Sustainability [2000–2050] - główna wartość to odpowiedzialność w wymiarze ogólnoświatowym, a podstawowe problemy tego okresu obejmują najważniejsze wyzwania współczesnego świata, takie jak problemy ze zmianami klimatu czy skażenie środowiska naturalnego. Takie cele zostały też określone w ramach Agendy „17 Wyzwań Zrównoważonego Rozwoju” przyjętej przez ONZ 25 września 2015r. [United Nations, 2015]. Badając różnorodne ujęcia teoretyczne i istniejące modele CSR można zawęzić ich ramy pojęciowe do 3 podstawowych modeli: 1. Model dobroczynności - gdzie firma angażuje się w inicjatywy zaangażowania społecznego, głównie poprzez działalność charytatywną. Motywacją do działań CSR są cele wizerunkowe (Caroll,1979; Porter&Kramer, 2001; Davies et al.,2003). 2. Model interesariuszy – koncepcja prowadzenia działalności gospodarczej poprzez budowanie przejrzystych, długoterminowych i trwałych relacji ze wszystkimi zainteresowanymi stronami. Celem głównym jest budowanie relacji. Organizacja widzi wzajemne korzyści i angażuje się w dialog z wybranymi interesariuszami, stara się równoważyć ich potrzeby i oczekiwania (Freeman, 1984; Drucker, 1984). 3. Model innowacyjności – innowacje i partnerstwa są rezultatem współpracy z interesariuszami. Firma rozumie i chce wykorzystywać swoją rolę w społeczeństwie, nakierowana jest na odpowiadanie społeczne, które buduje innowacje. Celem jest budowanie trwałej wartości i rozwoju poprzez rozwiązywanie problemów społecznych (Wartrick&Cochran, 1985; Wood, 1991). B. Rok [Rok, 2008] nazwał ten model społeczną odpowiedzialnością poprzez tworzenie szans. W wymiarze praktycznym i pragmatycznym w publicznej debacie na temat odpowiedzialności biznesu stanowisko zajęła również Komisja Europejska, która w 2001r. przedstawiła dokument pt. Green Paper on Corporate Social Responsibility. Unijna koncepcja CSR opiera się na założeniu, iż przez stosowanie zasad społecznej odpowiedzialności, środowiska biznesowe mogą w znaczącym stopniu uczestniczyć w rozwiązywaniu problemów gospodarczych współczesnego świata, minimalizować ujemne skutki procesów globalizacji i przyczyniać się do zrównoważonego wzrostu światowej gospodarki [KE, 2001]. W efekcie dyskusji nad Zieloną Księgą, pojawił się kolejny dokument UE „Wkład biznesu w Zrównoważony Rozwój” adresowany do instytucji 123 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój europejskich, państw członkowskich, partnerów społecznych, organizacji biznesowych i konsumenckich. Jednym z ostatnich dokumentów wydanych przez Komisję Europejską na ten temat jest „Odnowiona strategia europejska CSR” opublikowana 25 października 2011 roku, w której podkreśla się, że społeczne konsekwencje kryzysu negatywnie wpłynęły na zaufanie konsumentów i na poziom zaufania w biznesie [KE, 2011] oraz dyrektywa dotycząca raportowania danych pozafinansowych, co prawdopodobnie będzie miało istotne znaczenie dla wielu polskich jednostek naukowych, jako opisanych w dyrektywie „podmiotów zainteresowania publicznego” [KE, 2014]. Nie ma wątpliwości, że zaangażowanie społeczne organizacji może wspierać jej prestiż, ale też zmieniać stan otoczenia i świadomość różnych grup interesariuszy. Budowanie trwałych relacji jest dziś kluczowym elementem w procesie implementacji zasad społecznej odpowiedzialności i tworzeniu wartości współczesnej organizacji. Musi ona jednak umieć zidentyfikować problemy, jakie w tym otoczeniu występują. Należy jednak pamiętać, że każda organizacja ma swoją specyfikę, określony zespół kadrowy, sobie tylko właściwe warunki pracy i własne tradycje, które wnosi jako aport do otoczenia. W nowoczesnej organizacji szczególnie akcentuje się zdolność jednostek do innowacji, spontanicznej kooperacji oraz przejawiania działań kreatywnych i odpowiedzialnych, co jest sprawą niezwykle istotną dla jej przetrwania i rozwoju. Organizacja, która opiera się jedynie na powielaniu nakazanych zachowań jest bardzo kruchym systemem społecznym [Koźmiński&Piotrowski, 2006]. W wielu wypadkach społeczna odpowiedzialność jest czynnikiem warunkującym proces tworzenia innowacji, który z jednej strony wynika z natury samych innowacji oraz podejścia firm do sposobu kształtowania działań społecznie odpowiedzialnych. Z drugiej strony wynika z cech rynku i organizacji, a nawet osób decyzyjnych [Pyszka, 2012]. Metodologia Celem referatu jest omówienie znaczenia, jakie pełni społeczna odpowiedzialność w procesie rozwijania i wzmacniania relacji pomiędzy jednostką naukową a biznesem na przykładzie Głównego Instytutu Górnictwa. Analiza taka została opracowana na podstawie doświadczeń GIG w rozwijaniu strategicznego CSR, który uwzględnia specyfikę jednostki naukowej. Niewiele jest wciąż jednostek naukowych i badawczych, które posiadają opracowaną strategię społecznej odpowiedzialności i wynikające z niej przyjęte formy działań. Przed jednostkami badawczymi stoi dziś wyzwanie, jakim jest prowadzenie racjonalnych działań CSR opartych na strategii „uszytej” na miarę. Przedstawiona w niniejszym artykule analiza jakościowa wewnętrznych dokumentów normatywnych i danych GIG wskazuje które wartości uznawane są przez Instytut za kluczowe w kontekście ich znaczenia dla idei społecznej odpowiedzialności. 124 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 CSR w Głównym Instytucie Górnictwa Zasady społecznej odpowiedzialności są stałymi elementami strategii Głównego Instytutu Górnictwa, a cele CSR w prosty sposób wynikają z misji Instytutu, w której system naczelnych wartości jest skojarzony z hierarchią wartości. Strategia Społecznej Odpowiedzialności GIG powstała w 2009 r. i jest dostosowana jest do specyfiki i skali działania Instytutu. Obejmuje takie elementy jak: deklaracja, system wartości Instytutu, kluczowe działania w poszczególnych obszarach CSR. Przyjęty w niej system naczelnych wartości Instytutu to: odpowiedzialność, otwartość, innowacyjność. Opiera się na 3 filarach: 1. człowiek – odpowiedzialność społeczna [tworzenie wspólnych wartości, program rozwoju kadry], 2. przemysł – innowacyjność [innowacyjność, badania i rozwój], 3. środowisko – odp. środowiskowa [inwestycje, realizacja celów Zintegrowanego Systemu Zarządzania, monitoring działalności środowiskowej] [GIG, 2009]. Rys. 1 Struktura społecznej odpowiedzialność w Głównym Instytucie Górnictwa Źródło: opracowanie własne Działania z obszaru społecznej odpowiedzialności prowadzone przez GIG uwarunkowane są tradycją 90-letniej aktywności na rynku i w nauce. Na bieżąco poszukiwane są sposoby, a także wdrażane rozwiązania, które są odpowiedzią na oczekiwania społeczne. Działalność ta dotyczy zarówno obszaru interesariuszy zewnętrznych [otoczenia, klientów, kontrahentów], 125 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój jak i własnej załogi. Za działania z obszaru społecznej odpowiedzialności GIG dwukrotnie otrzymał tytuł „Firma Dobrze Widziana” w konkursach Business Centre Club oraz tytuł „Pracodawca Roku”. Doceniony został za wspieranie rozwoju zawodowego kadry Instytutu, dbałość o dobre i bezpieczne warunki pracy, respektowanie wymogów bezpieczeństwa i ochrony środowiska, kierowanie się zasadami uczciwej konkurencji oraz angażowanie się w akcje społeczne i udział w kreowaniu innowacyjności. W 2011 roku opracowany został po raz pierwszy wśród polskich jednostek naukowych Raport Społeczny GIG. Odpowiedzialność firmy oznacza zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy, z różnymi grupami interesariuszy. Trudno to bezpośrednio przełożyć na konkretne efekty ekonomiczne, ale na pewno dążenie do zbudowania wzajemnego zaufania i przejrzystości zarówno w relacjach z otoczeniem zewnętrznym, jak i środowiskiem wewnętrznym organizacji jest dziś sposobem na prowadzenie biznesu i osiąganie przewagi konkurencyjnej. Tak jest i w przypadku Instytutu, w którym ponad 60% środków finansowych to przychody rynkowe, a corocznie jest realizowanych blisko 6000 różnego rodzaju opracowań, projektów, ekspertyz, opinii i dokumentacji technologicznych oraz około 150 zadań badawczych w ramach działalności statutowej i blisko 50 projektów badawczych. Działania prowadzone w ramach CSR w Instytucie można podzielić na 4 podstawowe obszary wykorzystywane najczęściej w praktyce i teorii społecznej odpowiedzialności [zgodnie z ogólnie przyjętą podstawową klasyfikacją we wszystkich znanych i funkcjonujących obecnie w świecie standardach CSR]: 1. relacje z pracownikami, 2. relacje z klientami, 3. środowisko naturalne, 4. relacje z otoczeniem społecznym. Patrząc z perspektywy czasu i specyfiki jednostki badawczej, najskuteczniejsze i najlepsze efekty w ramach społecznej odpowiedzialności dał kompleksowy program rozwoju kadry oraz stosowanie zasad zrównoważonego rozwoju – również w obszarze własnej działalności. Relacje z pracownikami Dbałość o systematyczny rozwój naukowy pracowników oraz ich optymalne wykorzystanie jest uważana za klucz do rozwoju Instytutu. Dlatego też przyjęta strategia w zakresie rozwoju kadry naukowej, obejmuje między innymi: • kompleksowo realizowany program rozwoju kadry, min. ścisłe powiązanie rozpraw naukowych [doktoratów i habilitacji] z programem badawczym Instytutu, dbałość o systematyczny rozwój naukowy pracowników oraz ich optymalne wykorzystanie, 126 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 umożliwienie pracownikom współpracy z jednostkami naukowymi w kraju i za granicą, w tym możliwość wyjazdów na staże zagraniczne. Z uwagi na charakter naszego Instytutu najważniejszy dla nas jest awans naukowy, uwarunkowany uzyskiwaniem przez pracowników stopni i tytułów naukowych. • bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracowników, m.in. poprzez program dodatkowych, rozszerzonych badań profilaktycznych dla pracowników; Pracowniczy Program Emerytalny zarejestrowany w Komisji Nadzoru Finansowego, nowoczesne techniki i metodologia prowadzenia prac badawczych oraz systematycznie prowadzone prace remontowo–modernizacyjne, które wpłynęły na wyraźną poprawę i komfort warunków pracy oraz zmniejszenie zagrożeń związanych z procesem pracy. • aktywne włączanie pracowników GIG w tworzenie i realizację strategii firmy, • integrację załogi, m.in. spotkania okolicznościowe, w tym dla emerytów, Dzień Dziecka. Według stanu na dzień 1 stycznia 2016 r. w GIG zatrudnione były 551 osób, w tym 334 mężczyzn (60,62 % ogółu zatrudnionych) i 217 kobiet (39,38 %). W Instytucie zatrudnionych jest 10 pracowników z tytułem naukowym profesora oraz 133 ze stopniami dr i dr hab. Łącznie stanowią oni 25,95 % ogółu zatrudnionych [GIG, 2016]. Średnia wieku pracowników wynosiła 47,01 lat. Tab. 1 Struktura stopni i tytułów naukowych pracowników Głównego Instytutu Górnictwa, GIG 2016 Pracownicy z tytułami i stopniami naukowymi Liczba kobiet Liczba mężczyzn Ogółem % do ogółu zatrudnionych w GIG Z tytułem profesora Ze stopniem doktora habilitowanego Ze stopniem doktora 2 4 32 38 8 16 81 105 10 20 113 143 1,81 3,63 20,51 25,95 GIG posiada pełne uprawnienia akademickie w dyscyplinach: górnictwo i geologia inżynierska (od 1961r.) i inżynieria środowiska (od 1998r.) , w ramach których wykształcił 56 profesorów, 73 doktorów habilitowanych oraz 299 doktorów. W celu zapewnienia przyjaznego środowiska pracy naukowej i transparentnych zasad rekrutacji pracowników naukowych w Instytucie przyjęto program drożenia HR Excellence in Research, który jest europejskim znakiem jakości dla prowadzenia badań naukowych. W 2015r. Kierownictwo Głównego Instytutu Górnictwa podjęło decyzję o pełnym wdrożeniu w Instytucie Europejskiej Karty Naukowca i Kodeksu Postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych, przyjętych przez Komisję Europejską w dniu 11 marca 127 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 2005r. Wprowadzenie w GIG zapisów przedmiotowej Karty i Kodeksu ma zwiększyć atrakcyjność Instytutu dla naukowców oraz przyczynić się do dalszego rozwoju nauki. W 2015r. wśród pracowników naukowych i badawczo-technicznych GIG przeprowadzane były również wewnętrzne badania ankietowe na temat oceny jakości działań informacyjno-promocyjnych prowadzonych przez GIG w zakresie komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej. Wyniki związane z odczuciami pracowników w zakresie chęci rekomendowania instytutu i jego oferty , postrzegania przez pracowników i ocenę atmosfery w pracy pokazuje tabela nr 2. Tab. 2 Wpływ działań komunikacyjnych prowadzonych w Instytucie na postrzeganie Instytutu Źródło: opracowanie własne Takie podejście strategiczne i długofalowe pozwala na realizację zasad CSR w praktyce działania Instytutu, która opiera się na zasadach dialogu społecznego i poszukiwaniu rozwiązań korzystnych tak dla jednostki, jak i jej interesariuszy. Szczególnie dla pracowników, którzy są najlepszymi ambasadorami własnej firmy. Relacje z klientami Podstawą działań podejmowanych w Głównym Instytucie Górnictwa w relacjach z klientami są: spełnienie wymagań klienta oraz dążenie do uzyskania zadowolenia klienta. Ten cel jest osiągany przez: • identyfikowanie wymagań klienta, ich spełnienie w trakcie realizacji wyrobów i usług oraz analizę oczekiwań klienta, dla zwiększenia stopnia jego zadowolenia, • identyfikowanie zagrożeń występujących na stanowiskach pracy i innych zagrożeń 128 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 związanych z działaniami Instytutu, ocenianie związanego z nimi ryzyka zawodowego oraz podejmowanie działań dla poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, • identyfikowanie i ocenianie aspektów środowiskowych związanych z działalnością Instytutu oraz podejmowanie działań ograniczających wpływ Instytutu na środowisko. Jasne procedury handlowe funkcjonują w ramach Zintegrowanego Systemu Zarządzania GIG, a zgodność systemu z wymaganiami norm PN-EN ISO 9001:2009, PN-N-18001:2004 i PN-EN ISO 14001:2005 potwierdza certyfikat nr JBS-54/7/2015, wydany przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji S.A. w dniu 05.06.2015 r. Pozwala to przede wszystkim na doskonalenie metod zarządzania. Poprzez rozwój nowoczesnej bazy badawczej GIG wspiera konkurencyjność kooperujących przedsiębiorstw i jednostek pozabiznesowych. Efektywne wykorzystanie unikalnej aparatury i stanowisk badawczych, m.in. w Centrum Czystych Technologii Węglowych czy Śląskim Centrum Radiometrii Środowiskowej im. Marii Goeppert-Mayer, najnowocześniejszych tego typu kompleksach laboratoryjno-badawczych w Polsce, jest priorytetem dla Instytutu. Środowisko naturalne Odpowiedzialność za środowisko naturalne jest ważnym elementem misji Głównego Instytutu Górnictwa. W ramach Zintegrowanego Systemu Zarządzania [jakość, środowisko, bezpieczeństwo pracy] na bieżąco identyfikowane są różne aspekty środowiskowe i oceniany jest ich wpływ na otoczenie. Spełniane są wszystkie wymagania prawne w zakresie ochrony środowiska, ale też podejmowane są działania ponadplanowe, takie jak: angażująca wszystkich pracowników racjonalna gospodarka odpadami wraz z ich segregacją, czy realizowanie nowych inwestycji poprawiających komfort otoczenia, Należą do nich m.in. nowy bunkier strzałowy na Kopalni Doświadczalnej „Barbara” należącej do GIG, dodatkowe pomiary kontrolne emisji hałasu do środowiska z obiektów GIG, regularne badanie jakości ścieków, minimalizacja strumienia odpadów, poprawa efektywności wykorzystania energii elektrycznej i cieplnej poprzez modernizację sieci centralnego ogrzewania instalacji oświetleniowej. Działania Głównego Instytutu Górnictwa mocno wpisują się w obszar nazywany dzisiaj green growth, czy też green economy. W tym obszarze realizuje zarówno projekty badawcze (również w ramach funduszy europejskich), ale również komercyjne prace usługowe dla bardzo wielu odbiorców z różnych grup (administracji, przemysłu, small biznesu). Dotyczą one przede wszystkim inżynierii środowiska i geoinżynierii. Centrum Inżynierii Środowiska GIG, prowadzi kompleksowe prace w zakresie nowych technologii i rozwiązań, które mają ograniczać skutki oddziaływania człowieka na środowisko, 129 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój wspomagać ochronę zasobów naturalnych i ich użytkowanie zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Instytut wspiera systemowe działania w zarządzaniu zasobami oraz rozwija innowacyjne technologie ze szczególnym uwzględnieniem ograniczenia emisji do powietrza, wód i gleb oraz zagospodarowania strumienia odpadów. Badania obejmują praktycznie wszystkie czynniki mające wpływ na jakość środowiska: od analiz poszczególnych elementów środowiska po ocenę stanu powietrza, gleby, wód, ścieków i osadów, poprzez monitoring zdegradowanych terenów poprzemysłowych, aż po badania produktów rolnych i spożywczych. W ramach IATI Instytut Autostrada Technologii i Innowacji GIG przystępuje też do tworzenia Wirtualnego Instytutu Badawczego związanego z procesami gospodarki o obiegu zamkniętym. Przykłady działań mieszczących się w pojęciu zielonej gospodarki dotyczą również górnictwa. Rozwiązania wypracowane w ramach projektu „Innowacyjne technologie i koncepcje dla inteligentnej głębokiej kopalni przyszłości”, którego celem było stworzenie kopalni „niewidocznej”, bezpiecznej i bez negatywnego wpływu na środowisko naturalne i otoczenie mogą być z powodzeniem wykorzystane w projektowanych zakładach górniczych. A ponieważ polskim złożom węgla towarzyszy metan, gaz niezwykle groźny dla podziemnego środowiska pracy, ale także jeden z najbardziej aktywnych gazów cieplarnianych, GIG prowadzi szereg prac w zakresie rozwoju technik odmetanowania podziemnego oraz zwiększania gospodarczego wykorzystania metanu jako surowca energetycznego. Specjaliści Instytutu uczestniczyli w procesie sprzedaży jednostki uprawnień do emisji gazów cieplarnianych, tzw. jednostki emisji zredukowanej ERU (Emission Reduction Unit) japońskiemu koncernowi energetycznym Chugoku Electric Power. Od 2016 roku pod auspicjami Europejskiej Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych w Głównym Instytucie Górnictwa działa też Międzynarodowe Centrum Doskonałości w zakresie metanu z kopalń węgla (ICE-CMM, International Centre of Excellence on Coal Mine Methane). Relacje z otoczeniem społecznym Instytut zawsze był otwarty na nowe wyzwania i nowe oczekiwania społeczne. Mając szerokie rozeznanie w lokalnych problemach, włącza się w ich rozwiązywanie lub wspiera inicjatywy lokalnej społeczności. Jest między innymi członkiem-założycielem Fundacji Rodzin Górniczych, która powstała w 1997r. i jest jedyną organizacją branżową w Polsce, która wspiera osoby dotknięte tragedią wypadku w górnictwie węgla kamiennego. Natomiast działalność charytatywna Instytutu skupia się przede wszystkim na pomocy w obrębie najbliższej społeczności lokalnej, m.in. regularną opieką otoczeni są podopieczni ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Karola Boromeusza w Katowicach. 130 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Współpraca międzysektorowa między biznesem, samorządem terytorialnym oraz środowiskiem naukowym jest w Instytucie ważnym elementem społecznej odpowiedzialności. Przedstawiciele Instytutu uczestniczą w różnego rodzaju gremiach opiniotwórczych i doradczych, takich jak: komisje powoływane przez Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego, Komitety powoływane przez Wojewodę Śląskiego i Marszałka Województwa Śląskiego oraz w zespołach i radach na poziomie ministerstw i innych organów administracji państwowej, a także komitetów sterujących Unii Europejskiej, np. Komitetu Węgla i Stali (COSCO) – organu programowego Funduszu Badawczego Węgla i Stali (RFCS), czy Doradców ds. Węgla (Coal Advisory Group) Komisji Europejskiej. Eksperci GIG włączają się w debaty i dyskusje o istotnym znaczeniu społecznym i gospodarczym dla regionu oraz kraju. Instytut jest też członkiem-założycielem Międzynarodowej Sieci Naukowej ENERO (European Network of Environmental Research Organizations) oraz Globalnego Instytutu Wychwytywania i Składowania CO2 (GCCSI), członkiem Światowego Kongresu Górniczego (WMC), Międzynarodowego Biura Mechaniki Górotworu (IBSM) oraz takich organizacji jak OIPEEC (International Organization for the Study of Endurance of Ropes) i IMWA (International Mine Water Association). Główny Instytut Górnictwa wspiera także przebieg procesów modernizacyjnych w regionach i gminach, między innymi poprzez dobór inteligentnych specjalizacji. Inteligentne specjalizacje to nowy instrument UE, który zobowiązuje regiony państw członkowskich do wybrania tych obszarów, w których chcą się specjalizować i podnosić swoją konkurencyjność. Opracowania zawsze poprzedzone są wnikliwą analizą przewag i potencjału, którymi dysponuje region. Pozwala to otworzyć nowe możliwości rozwoju, zarówno w wymiarze inwestycyjnym, kształtowania innowacji oraz wzmacniania sieciowej współpracy pomiędzy nauką i gospodarką. Wnioski Innowacyjność jest dzisiaj najbardziej pożądaną cechą relacji między nauką a biznesem. Projekty o takim charakterze przyciągają uwagę firm i coraz bardziej widać chęć łączenia ich z działaniami społecznie odpowiedzialnymi. Specyfika aktywności jednostek naukowych i badawczych pozwala połączyć te dwie domeny i wytworzyć efekty synergiczne. Często wymaga to zmiany modelu zarządzania, kierunków i sposobów działania. Wdrożenie zasad społecznej odpowiedzialności do strategii zarządzania organizacji działających w strefie nauki i badań przynosi wymierne korzyści i tworzy rynkową wartość dodaną. Analiza działań CSR realizowanych w praktyce przez Główny Instytut Górnictwa wskazuje, jakie obszary są uważane za kluczowe dla przyszłości Instytutu. Tu podstawową grupą interesariuszy jest własna kadra i na niej skupiona jest największa uwaga kierownictwa. Elementem istotnie wpływającym na miejsce Instytutu w otoczeniu społecznym 131 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój jest inicjowanie innowacyjnych rozwiązań, podnoszących w ten sposób również konkurencyjność partnerów Instytutu i wpływających na ich wzrost gospodarczy. Uzyskanie dostępu do wyników badań naukowych, prac rozwojowych czy też najnowocześniej bazy laboratoryjnej daje kontrahentom możliwość praktycznego wykorzystania w kraju pozyskanej wiedzy, umiejętności lub technologii. Bliskie relacje nauka i biznesu pozwalają na wytworzenie wartości ekonomiczno-społecznej, co może zaowocować większym zaangażowaniem i większą kreatywnością w wypracowywaniu nowych rozwiązań. Referencje: 1. Bowen H.: Social Responsibility of the Businessman, New York: Harper & Row 1953 2. Carnagie A.: The Gospel of Wealth, The North American Review Publishing Company, 1899 3. Carroll, A.B.: A three-dimensional conceptual model of corporate performance, “Academy of Management Review”, Vol. 4, No. 4, 1979 4. Carrol A. B.: Corporate Social Responsibility. Evolution of a Definitional Construct, “Business & Society”, Vol. 38 No. 3, 1999 5. Davies, G., Chun, R., DaSilva, R. and Roper, S.: Corporate Reputation and Competitiveness. Routledge. London and New York, 2003 6. Drucker. P.: The new meaning of corporate social responsibility, “California Management Review”, Vol. 26, No.2, 1984 7. Everett W.: The Fundamentals of Business Ethics, The Ronald press company, New York 1926 8. Frederick W. C.: Corporation, Be Good! The Story of Corporate Social Responsibility, Dog Ear Publishing, Indianapolis, 2006. 9. Kuraszko I.: Nowa komunikacja społeczna wyzwaniem odpowiedzialnego biznesu, Difin, Warszawa 2010 10. Koźmiński A. K., Piotrowski Wł.: [red.] Zarządzanie. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 11. McGuire J. W.: Business and Society, McGraw-Hill, 1963 12. Pyszka A.: Społecznie odpowiedzialne innowacje - konieczność czy moda?. W: Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, [w:] Knosala R. [red.] Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole, 2012 13. Rok B.: Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w kontekście strategii osiągania obopólnej korzyści. [w:] Pisz, Z., Rojek-Nowosielska M. [red.], Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw. Akademia Ekonomiczna, Wrocław: 2008 14. Wartick S., Cochran P.: The evolution of the corporate social performance model, [w:] “Academy of Management Review” Vol. 10, 1985 15. Young S.: Etyczny kapitalizm. Jak na powrót połączyć prywatny interes z dobrem publicznym, Metamorfoza, Wrocław 2005 132 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 16. 17 Sustainable Development Goals, Resolution adopted by the General Assembly on 25.09.2015 [za:] w.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals 17. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/95/UE z dnia 22 października 2014 r. zmieniająca dyrektywę 2013/34/UE w odniesieniu do ujawniania informacji niefinansowych i informacji dotyczących różnorodności przez niektóre duże jednostki oraz grupy 18. Europejska Karta Naukowca i Kodeks Postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych [za:] www.europa.eu.int/eracareers/europeancharter 19. HR Excellence in Research Analiza wewnętrzna i plan działań, GIG, 2016 20. Materiały własne GIG 2009-2015, GIG, Katowice 21. Green Paper Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility, European Commision, Bruksela, 18.7.2001 22. Odnowiona strategia UE na lata 2011-2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności Przedsiębiorstw Komunikat Komisji do Parlamentu, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Komisja Europejska, Bruksela, 25.10.2011r. 23. Zalecenie Komisji Europejskiej 2005/251/EC 133 Robert Sroka1 Etyka transparentności w biznesie – od wymieszania do odróżniania. Nowe wyzwania raportowania na rynku kapitałowym Streszczenie Celem artykułu jest ukazanie rynkowych i etycznych wyzwań związanych z nowym podejściem do transparentności w obszarach niefinansowych na rynku kapitałowym. Analiza indeksu S&P 500 znakomicie obrazuje zmianę wagi czynników generowania wartości współczesnych przedsiębiorstw. Jeszcze w 1975 roku o wartości indeksu w 83% decydowały aktywa materialne a w 2015 roku w 84% decydują aktywa niematerialne i prawne. Mamy do czynienia z nową rzeczywistością rynkową. W takich warunkach konieczna jest nowa interpretacja etycznej zasady transparentności, która domaga się prowadzenia takiej komunikacji. Pamiętając, że podmiot raportujący jest moralnie odpowiedzialny za stratę odbiorcy informacji. Słowa kluczowe: etyka biznesu, etyka transparentności, raportowanie niefinansowe, CSR, odpowiedzialność biznesu 1 Ethics of transparency in business - from mixing to distinguish. New challenges of reporting on the financial market Abstract The aim of this article is analysis of market and ethical challenges related to new approach to non-financial transparency on capital markets. The market value of organizations has slowly shifted from a price based largely on tangible assets to greater emphasis on intangible assets. In 1975 about the value of S&P 500 index decided tangible assets in 83% 1 Akademia Leona Koźmińskiego, Centrum Etyki Biznesu i Innowacji Społecznych, Katedra Etyki Biznesu. Firma doradcza EY. 135 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój but in 2015 decided intangible assets in 84%. In such conditions, it is necessary a new interpretation of the ethical principles of transparency which requires the conduct of new communication approach. The organization which reporting is morally responsible for the loss of customers of information. Keywords: business ethics, ethics of transparency, non-financial reporting, CSR, corporate responsibility Wprowadzenie Analiza indeksu S&P 500 znakomicie obrazuje zmianę wagi czynników generowania wartości współczesnych przedsiębiorstw. Jeszcze w 1975 roku o wartości indeksu w 83% decydowały aktywa materialne. Pod koniec pierwszej dekady XXI wieku te proporcje się odwróciły i o wartości indeksu w 2015 roku w 84% decydują aktywa niematerialne i prawne a jedynie w 16% czynniki materialne [Ocean Tomoto 2015]. Jest to empiryczny dowód potwierdzający, że mamy do czynienia z nową rzeczywistością rynkową, zdecydowanie różną od tej, z którą mieliśmy do czynienia jeszcze 20 - 30 lat temu. Wiedza i kapitał społeczny zastępują kapitał ekonomiczny jako podstawowe źródło tworzenia wartości. A jak zauważają autorzy książki Zarządzanie zaufaniem w przedsiębiorstwie [Gruszewski, Hejduk, Sankowska, Wańtuchowicz 2009], ekonomia dla aktywów niematerialnych działa inaczej niż w przypadku aktywów materialnych. Celem referatu będzie próba odpowiedzi na pytanie o znaczenie kategorii transparentności w zakresie ujawniania danych niefinansowych dla funkcjonowania rynku. Wydaje się, że tak postawiony problem należy rozpatrywać zarówno na gruncie etyki jak i ekonomii. W referacie zostaną przedstawione najważniejsze obszary dyskusji związane zagadnieniem transparentności na rynkach kapitałowych. Przeanalizujemy zjawiska na poziomie rynkowym, regulacyjnym oraz etycznym aby podjąć próbę wskazania skutecznej realizacji transparentności w nowych warunkach rynkowych. Wybrane obszary zmian na rynkach kapitałowym w kontekście ujawniania informacji niefinansowych Rynek finansowy, głównie w Polsce, zdaje się nie zauważać zmiany zachowań rynkowych i trendów regulacyjnych w zakresie transparentności ujawniania informacji niefinansowych, a jeśli nawet ją dostrzega to nie bardzo potrafi się w nowych warunkach odnaleźć. Można wskazać chociażby na brak metod uwzględniania danych niefinansowych w metodologiach wyceny akcji, budowania portfeli inwestycyjnych, szacowania ryzyka kredytowego, czy polityk regulacyjnych rynków finansowych wielu państw. Brak uwzględniania potencjałów 136 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 i ryzyk nowych czynników generowania wartości powoduje, że modyfikacji powinny podlegać metody realizacji jednego z podstawowych zadań rynku finansowego, jakim jest szacowanie relacji ryzyka i oczekiwanej stopy zwrotu z inwestycji. Nie ważne czy jest to inwestycja w akcje czy obligacje, decyzja kredytowa czy ubezpieczeniowa. W tym kontekście należy uwypuklić jeszcze jeden fakt związany ze sferą społecznogospodarczą. Otóż jedną z podstawowych cech współczesnego świata jest złożoność. Przede wszystkim złożoność na poziomie intelektualnym przejawiająca się w teorii złożoności oraz na poziomie ekonomicznym i politycznym dostrzegalna w zjawisku globalizacji. Ta złożoność, zdaniem francuskiego filozofa Andre Comte-Sponville, nie jest wystarczającym powodem aby popadać w pomieszanie. Właśnie tam, gdzie rośnie złożoność, rosną również wymagania co do jasności i odróżniania [Comte-Sponville 2012, s.14]. Ta jasność i odróżnienie pozwalają tworzyć warunki do budowania transparentności i podejmowania właściwych decyzji. Przyjrzyjmy się zatem bliżej temu, co obecnie w zakresie podnoszenia transparentności obserwujemy na poziomie rynkowym, regulacyjnym oraz etycznym aby podjąć próbę wskazania skutecznej realizacji transparentności w nowych warunkach rynkowych, a przynajmniej odmiennych od tych, jakie panowały w latach 60-tych XX wieku kiedy kształtowały się standardy raportowania finansowego przedsiębiorstw. Transparentności, która pozwoli na realizację celu jakim jest stabilny i bezpieczny rynek finansowy. Poziom rynku emitenta Wskazać można podmioty i organizacje związane z rynkiem finansowym, które dostrzegły potrzebę nowego spojrzenia na zagadnienie raportowania danych przez firmy. Impulsem do zmiany były między innymi odmienne czynniki generowania wartości, które zdeterminowały zmianę sposobu komunikacji. Brak transparentności rynku wynika często nie tyle z braku dobrej woli, co z braku umiejętności raportowania nowych czynników generowania wartości. W skutek czego powstają luki komunikacyjne na rynku finansowym. Ekonomiści wyróżniają pięć podstawowych luk informacyjnych przekładających się na luki wartości. Luka zrozumienia – pokazuje rozbieżność pomiędzy wagą, jaką dyrektorzy przykładają do danego obszaru tworzenia wartości, a jego postrzeganiem przez analityków i inwestorów, co w rezultacie powoduje uznawanie za istotne innych wskaźników oceny. Luka informacyjna – pokazuje rozbieżność pomiędzy ważnością otrzymywanych danych, a sposobem ich przedstawiania w sprawozdawczości na potrzeby wartości. Luka jakościowa – pokazuje rozbieżność między wagą, jaką zarządy przedsiębiorstw przywiązują do danego obszaru, a rzetelnością jego kontroli wewnętrznej. Luka w sprawozdawczości – pokazuje rozbieżność pomiędzy wagą, jaką przywiązują zarządy przedsiębiorstw do danego obszaru wartości, a aktywnością ich działania na rzecz jego właściwego prezentowania w sprawozdawczości i tym samym 137 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój zaspokajania potrzeb informacyjnych analityków i inwestorów. I wreszcie luka percepcyjna – pokazuje rozbieżność pomiędzy odczuciem zarządów w stosunku do ich aktywności na rzecz raportowania zewnętrznego, a dokładnością jego postrzegania i odbioru przez analityków i inwestorów [Sroka, Grzymisławski, Kustra 2013, s. 24]. Ostatnia luka związana jest z powszechnym błędem komunikacyjnym, który sprowadza się do złudzenia, że naprawdę do komunikacji doszło. Główny problem w raportowaniu nowych czynników generowania wartości polega na tym, że znane metody ilościowe już nie wystarczają. Do pokazania wskaźników opisujących aktywa niematerialne i prawne konieczne jest sięgnięcie do metod oceny jakościowej. Czyli niewymiernej, subiektywnej, niewygodnej dla raportujących i analityków. W tym kontekście powstaje problem porównywalności danych jakościowych. Używając metody statystycznej analitycy uzasadniają swoje decyzje zmianami sytuacji makroekonomicznej czy odniesieniem do „benchmarku” rynkowego. Natomiast ocena jakościowa wiąże się z większa odpowiedzialnością analityka i niemożliwością liczbowego porównania do konkurencji. Kluczem do oceny danych niefinansowych jest słowo „istotność”. Analitycy mają świadomość konieczności doboru i prezentowania istotnych danych. Niemniej jednak ciągle w Polsce brakuje dobrych przykładów raportów zawierających kluczowe dane niefinansowe, które zostałyby zaprezentowane z punktu widzenia wpływu na wartość spółki. Pomoc w takim skonstruowaniu zestawu wskaźników stanowią uznane metody raportowania danych ESG (od angielskich słów E – environment; S – social; G – governance) takie jak Wytyczne Global Reporting Initiative czy Międzynarodowe Ramy Raportowania Zintegrowanego. Paleta propozycji jest znacznie większa, ale te dwie możemy zaliczyć do najbardziej uznanych i najczęściej stosowanych. Wytyczne Global Reporting Initiative (GRI) zostały opracowane przez organizację pozarządową Global Reporting Initiative. Wytyczne podpowiadają jak raportować dane niefinansowe poprzez określenie zasad oraz konkretnych wskaźników. Zasady raportowania mówią o tym jak raportować, a wskaźniki, co raportować. GRI zdefiniowało siedem zasad. Zasada wyważenia mówi o tym, że raport powinien odzwierciedlać pozytywne i negatywne fakty o działalności organizacji, co ma umożliwić właściwą ocenę wartości spółki. Zasada porównywalności wskazuje na konieczność dobierania, zestawiania oraz prezentowania informacji w sposób spójny i konsekwentny. Dzięki zaprezentowaniu porównywalnych danych ich odbiorcy będą w stanie przeanalizować zmiany w wynikach organizacji na przestrzeni czasu oraz porównać wyniki danego przedsiębiorstwa z danymi z innych organizacji. Informacje powinny być również raportowane dokładnie. Zasada dokładności i szczegółowości ma na celu umożliwienie właściwej oceny wyników organizacji. Kolejna zasada to terminowość. Zgodnie z tą zasadą raporty powinny być sporządzane regularnie i przekazywane w odpowiednim czasie. Zbyt późne przekazanie informacji powoduje utratę jej wartości. Terminowość jest istotna dla świadomego podejmowania decyzji 138 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 na rynku. Informacje powinny być raportowania także zgodnie z zasadą przejrzystości. Raportowanie w sposób przejrzysty to ujawnianie informacji, które będą zrozumiałe i dostępne dla interesariuszy. Ostatnią zasadą jest wiarygodność. Autorzy wytycznych GRI zalecają, aby informacje i procesy zastosowane przy sporządzaniu raportu zebrać, zapisać, zestawić, przeanalizować i zaprezentować w sposób, który może podlegać weryfikacji i który umożliwi ocenić raportowane informacje pod kątem jakości oraz istotności. GRI proponuje również konkretne wskaźniki mające ułatwić organizacji ujawnianie poszczególnych czynników funkcjonowania oraz oddziaływania przedsiębiorstwa. Zostały wyodrębnione trzy rodzaje wskaźników: ekonomiczne, środowiskowe oraz społeczne. Dla firm największe wyzwanie stanowi raportowanie wskaźników społecznych, do których zalicza się takie obszary, jak praktyki dotyczące zatrudnienia i godzin pracy, prawa człowieka, społeczeństwo i odpowiedzialność za produkt [Sroka 2014, s. 9]2. Po pierwsze brakuje na rynku osób mających doświadczenie w raportowaniu danych niefinansowych. Po drugie, pozostaje pytanie jak pokazać wpływ zmian w obszarze pozafinansowym takim, jak na przykład bezpieczeństwo pracy, edukacja pracowników, równość szans, czy społeczność lokalna na wartość spółki? W wytycznych GRI nie znajdziemy satysfakcjonującej odpowiedzi na to pytanie. Próbę określenia metodologii wskazywania zależności między zmianą w obszarach niefinansowych a wynikami firmy prezentuje inny standard Międzynarodowe Ramy Raportowania Zintegrowanego opracowany przez Komitet Raportowania Zintegrowanego. O znaczeniu tego narzędzia na rynku finansowym świadczy chociażby liczba ponad 80 przedsiębiorstw, głównie wielkich korporacji międzynarodowych, które zaangażowały się w jego opracowania oraz ponad 30 globalnych instytucji finansowych, w tym inwestorów instytucjonalnych. Co ważne, Międzynarodowa Rada Raportowania Zintegrowanego ściśle współpracuje na mocy porozumienia z Radą Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (IASB), która jest twórcą i administratorem Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (MSSF). Obydwie organizacje deklarują konieczność podejmowania działań mających na celu poprawę jakości raportowania korporacyjnego. Konkretnym owocem współpracy ma być włączenie elementów raportowania zintegrowanego do MSSF. Model raportowania zintegrowanego składa się z ram oraz obszarów. Na ramy raportowania składają się takie elementy jak: zogniskowanie na strategii i zorientowanie na przyszłość, spójność informacji, odpowiadanie na oczekiwanie interesariuszy, istotność i zwięzłość, wiarygodność i kompletność oraz spójność i porównywalność. Natomiast w samym raporcie powinny znaleźć się informacje odnoszące się do: modelu biznesowego, obszaru zarządzania, strategii i alokacji zasobów, perspektyw na przyszłość, wyników, szans i ryzyk 2 Według badań poziomu raportowania danych pozafinansowych wśród spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie jedynie nieco ponad 11% spółek raportuje istotne dane społeczne. Źródło: R. Sroka (red.), Raportowanie danych niefinansowych ESG, a odpowiedzialne inwestowanie. Przewodnik dla spółek i inwestorów, Stowarzyszenie Emitentów Giełdowych, Warszawa 2014, s. 9. 139 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój oraz przeglądu organizacji i środowiska zewnętrznego. To, co wydaje się przełomowe w tej propozycji, to zdecydowanie większa orientacja na przyszłość. I z pewnością jest to jedno z największych wyzwań zarówno dla raportujących jak i dla analizujących ujawniane dane. Powyżej jedynie zostały zarysowane najważniejsze dwie propozycje rynkowe na podniesienie poziomu transparentności, zwłaszcza w odniesieniu do nowych czynników generowania wartości. Wymienione metodologie ulegają procesowi ciągłego doskonalenia. Metody te są coraz częściej stosowane przez firmy, a możliwość zewnętrznego audytu biegłego rewidenta powoduje, że inwestorzy chętniej z nich korzystają uznając je za wiarygodne, a przede wszystkim użyteczne w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Niestety, wciąż jedynie marginalna część przedsiębiorstw decyduje się na publikację kompleksowych raportów z danymi pozafinansowymi, a argumenty w stylu: oczekuje ich rynek, inwestorzy, inni interesariusze czy partnerzy biznesowi nie zawsze są skuteczne. Jak pokazuje praktyka, to oczekiwanie nie jest wystarczające. A skoro tak, to pozostaje nam funkcjonować w sytuacji przejściowej, gdzie dotychczasowe metody raportowania nie wystarczają a nowe jeszcze nie są stosowane. Taka sytuacje nie sprzyja zwiększaniu bezpieczeństwa uczestników rynku i możemy ją porównać do bezpieczeństwa na drodze, na której, jak wiemy zdarza się wiele niebezpiecznych wypadków w sytuacji, w której mamy samochody jutra, dzisiejszych kierowców a wczorajsze drogi. Poziom rynku inwestora Z nowymi czynnikami generowania wartości oraz modelami raportowania mierzą się również inwestorzy. Na tym polu dostrzegalny jest trend tzw. odpowiedzialnego inwestowania, czyli taki, w którym w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych uwzględniane są dane niefinansowe. A dokładniej odpowiedzialne inwestowanie to proces, w którym analitycy aktywnie biorą się pod uwagę czynniki środowiskowe, społeczne i związane z ładem korporacyjnym podczas podejmowania decyzji inwestycyjnych i praktyk właścicielskich. Czynniki ESG3 wpływają na alokację aktywów, dobór akcji, konstrukcję portfela oraz aktywności związane z zaangażowaniem i głosowaniem akcjonariuszy. W ramach odpowiedzialnych inwestycji wyróżnić można dwa główne rodzaje motywacji inwestorów. Jedną możemy nazwać motywacją etyczną, drugą finansową. Chociaż obydwu grupom zależy na jak największym zwrocie z inwestycji, to motywy jakie im przyświecają są odmienne. Motywacja etyczna jest związana z wyznawanymi przez inwestora wartościami. Dla przykładu, inwestorzy wyznający wartości chrześcijańskie będą unikać inwestowania w przedsiębiorstwa z takich branż jak pornograficzna, medyczna związana z usługami aborcyjnymi lub antykoncepcyjnymi czy hazardowa. Będą oni wymagać od zarządzających budowania portfela inwestycyjnego wykluczającego spółki z tych branż. Motywacja finansowa przyświeca inwestorom świadomym potencjalnych ryzyk niefinansowych, którzy 3 Skrót pochodzący od pierwszych liter angielskich słów: E – Environment; S – Social; G - Governance 140 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 poprzez uwzględnianie wskaźników ESG w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych minimalizują ryzyko inwestycyjne. Aby jednak móc prowadzić takie procesy inwestycyjne konieczne jest posiadanie danych niefinansowych na temat emitentów. Szacuje się, że obecnie na świecie w około 22% profesjonalnie zarządzanych aktywów w procesie inwestycyjnym uwzględnia się dane niefinansowe [GSIA 2014]. Wyróżnia się siedem głównych sposobów odpowiedzialnego inwestowania, a każdy na swój sposób wymusza zwiększanie transparentność przekazywanych danych przez emitentów. Inwestowanie tematyczne, to inwestowanie w aktywa powiązane z czynieniem postępów w zrównoważonym rozwoju. Fundusze tematyczne skupiają się na jednej lub kilku kwestiach ESG. Selekcja liderów ESG, to selekcja oparta na wyborze spółek lub aktywów osiągających najlepsze rezultaty lub najbardziej rozwiniętych pod względem kwestii ESG w danym spektrum inwestycyjnym. Selekcja oparta na normach polega na wykluczeniu ze spektrum inwestycyjnego spółek lub krajów łamiących międzynarodowe normy związane z obszarami zarządzania środowiskowego, odpowiedzialności społecznej i ładu korporacyjnego. Inwestorzy najczęściej opierają się na normach opracowanych przez OECD, ONZ. Selekcja wykluczenia, to selekcja oparta na odrzuceniu ze spektrum inwestycyjnego określonych spółek, sektorów lub krajów, jeśli są one zaangażowane w konkretną działalność. Najczęściej używanymi kryteriami jest działalność w branży zbrojeniowej, pornograficznej, tytoniowej i wykonywanie testów na zwierzętach. Integracja ESG, to wyraźne włączenie przez zarządzających aktywami do tradycyjnej analizy finansowej szans i ryzyk ESG. Proces integracji skupia się na potencjalnym wpływie (pozytywnym lub negatywnym) kwestii ESG na wyniki finansowe firmy, co w efekcie może przełożyć się na decyzje inwestycyjne. Zaangażowanie, to włączenie się w dialog z firmami i wykonywanie prawa głosu na walnych zgromadzeniach, w celu podniesienia poziomu kwestii ESG w spółkach. Uwzględnianie danych niefinansowych w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych na świecie wchodzi do głównego nurtu zarządzania aktywami. A co za tym idzie, ze strony inwestorów rośnie zapotrzebowanie na nowy rodzaj danych oraz zwiększenie transparentności rynku. W Polsce takie podejście do inwestowania praktycznie nie funkcjonuje. Oprócz niewielkich dwóch funduszy oraz Respect Index – indeksu spółek odpowiedzialnych na GPW w Polsce nie są dostępne inne instrumenty inwestycyjne z nurtu odpowiedzialnego inwestowania. Wydaje się nawet, że występuje zjawisko nadpodaży danych ESG w stosunku do braku popytu. Coraz więcej spółek w Polsce aktywnie i profesjonalnie ujawnia dane niefinansowe. Co więcej, projekt „Analiza ESG spółek w Polsce” dostarcza kompleksowych danych niefinansowych o wszystkich spółkach notowanych na rynku głównym GPW oraz New Connect. Druga edycja projektu przeprowadzona w 2013 roku objęła swoim zasięgiem 865 spółek, a trzecia prawie 900 [Sroka 2013]. Wyniki badania wskazują, o czym zostało już wcześniej wspomniane, że spółki najsłabiej radzą sobie z ujawnianiem wskaźników odnoszących się do obszaru społecznego, praw człowieka i miejsca pracy. W tym zakresie pozostaje sporo do zrobienia 141 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój na poziomie edukacyjnym aby poprawić transparentność rynku w zakresie czynników, które współcześnie zaczynają coraz więcej ważyć w rachunku szacowania wartości spółki przez inwestorów. Poziom regulacyjny Potrzeba nowego podejścia do budowania transparentności rynku poprzez szukanie innego modelu raportowania oraz analizowania danych jest również dostrzegana na poziomie regulacyjnym. Przedstawiając ten wątek ograniczę się do obszaru Europy. Na poziomie Unii Europejskiej od kwietnia 2013 roku trawa dyskusja wywołana opublikowaną przez Komisję Europejską nowelizacją dyrektyw UE dotyczącą rachunkowości. Propozycja przewiduje zaostrzenie wymogów ujawniania danych niefinansowych przez wszystkie duże europejskie przedsiębiorstwa i zakłada wprowadzenie zmian do dyrektyw o rachunkowości (Czwarta i Siódma Dyrektywa). Celem zmian jest zwiększenie przejrzystości raportowania europejskich firm w kwestiach środowiskowych i społecznych, co ma skutecznie przyczynić się do długofalowego wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. W myśl propozycji spółki duże giełdowe oraz inne jednostki zainteresowania publicznego, zatrudniające ponad 500 pracowników oraz mające sumę bilansową powyżej 20 mln € lub obrót netto powyżej 40 mln €, będą zobowiązane do ujawniania w swoich rocznych sprawozdaniach istotnych dla ich działalności informacji na temat polityk, wyników i ryzyk dotyczących zarządzania środowiskowego, zagadnień społecznych, relacji z pracownikami, poszanowania praw człowieka, przeciwdziałania korupcji i łapówkarstwu oraz kwestii różnorodności w organach zarządzających i kontrolnych. Ostateczny kształt Dyrektywy został opublikowany w 2014 roku [Dyrektywa 2014/95/UE]. Propozycje Komisji spotkały się z wieloma komentarzami przeciwników takiego rozwiązania, którzy podnieśli kwestie dodatkowych kosztów i zamachu na wolność gospodarczą, oraz zwolenników, dla których proponowane zmiany są zbyt łagodne oraz nie obejmują mniejszych przedsiębiorstw. Propozycja Komisji Europejskiej jest konsekwencją rozwiązań regulacyjnych kilku europejskich państw zobowiązujących przedsiębiorstwa do raportowania danych niefinansowych. Wystarczy krótko wspomnieć o najważniejszych. Francja ustawą Grenelle II wprowadziła obowiązek ujawniania w raporcie rocznym informacji o obszarach społecznych i środowiskowych. W ustawie zapisano konieczność zewnętrznej weryfikacji procesu raportowania, co ma zapewnić wiarygodność prezentowanych danych a jednocześnie budować bezpieczeństwo rynku. W 2007 roku rząd Szwecji przyjął ustawę zobowiązującą wszystkie firmy, w których państwo ma całościowy lub częściowy udział, do raportowania danych ESG. W ślad za wprowadzeniem tego obowiązku władze Szwecji zdecydowały się monitorować jego skutki. Raport z analiz skutków pokazuje, że zwiększyła się świadomości firm raportujących zaangażowania 142 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 w kwestie zrównoważonego rozwoju; poprawiła się efektywność pracy oraz procesów organizacyjnych; a zarządy i rady nadzorcze nadały większy priorytet istotności niefinansowych informacji [Borglund, Frostensonand, Windell 2010]. Natomiast w 2009 roku duński parlament zobowiązał ok. 1100 dużych duńskich spółek do ujawniania danych niefinansowych. W tym przypadku również mamy możliwość śledzenia skutków takiej regulacji. I tak, 93% firm spełnia wymogi regulacyjne, 94% ze spełniających wymogi pracuje również nad rozwojem odpowiedzialności społecznej a 95% firm publikuje informacje nt. polityk CSR, 92% nt. działań i 67% nt. rezultatów [Corporate Social Responsibility and Reporting in Denmark]. Kilka powyższych przykładów wskazuje, że na poziomie europejskim oraz w krajach Europy Zachodniej podejmowanych jest szereg działań w obszarze regulacyjnym poszukując nowego modelu raportowania. Jednak nie w Polsce. Administracja centralna nie jest aktywna w tym temacie zarówno na poziomie regulacyjnym jak i zarządczym. Wystarczy przywołać wyniki badania poziomu raportowania danych niefinansowych 205 największych przedsiębiorstw państwowych i spółek z udziałem Skarbu Państwa przeprowadzonych na zlecenie rządowego Zespołu ds. Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw [Sroka, Kustra 2011]. Wyniki wskazują na znikomy poziom ujawniania danych niefinansowych. Aż 60% przeanalizowanych przedsiębiorstw państwowych oraz spółek z udziałem Skarbu Państwa nie publikuje żadnej istotnej informacji dotyczącej czynników ESG, a 38,5% spółek nie publikuje żadnej informacji dotyczącej ESG. Natomiast na poziomie regulacyjnym w Polsce, przed planowanymi na koniec 2016 roku zmianami, odnajdujemy jedynie enigmatyczny paragraf 49 w Ustawie o Rachunkowości, gdzie czytamy, że sprawozdanie z działalności jednostki powinno obejmować istotne informacje o stanie majątkowym i sytuacji finansowej, w tym ocenę uzyskiwanych efektów oraz wskazanie czynników ryzyka i opis zagrożeń. Po wymienieniu zagrożeń ustawa stanowi, że sprawozdanie z działalności jednostki powinno również obejmować – o ile jest to istotne dla oceny sytuacji jednostki – wskaźniki finansowe i niefinansowe, łącznie z informacjami dotyczącymi zagadnień środowiska naturalnego i zatrudnienia, a także dodatkowe wyjaśnienia do kwot wykazanych w sprawozdaniu finansowym. Bardziej szczegółowo do nowego rodzaju ujawnień podeszło Ministerstwo Finansów w projekcie Krajowego Standardu Rachunkowości nr 8 „Sprawozdanie z działalności”. Dokument zawiera propozycje ujawnień przez spółki danych ESG wzbogaconych szeregiem podpowiedzi, jak tego typu dane należy ujawniać. Należy jednak pamiętać, że są to jedynie dobrowolne zalecenia dotyczące niewielkiej liczby spółek. 143 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Poziom etyczny Przyjrzyjmy się również temu, co na poziomie teorii etycznej można powiedzieć o potrzebie budowania transparentności rynku oraz jak należy taki proces uzasadniać oraz przeprowadzać. Będzie to jedynie zarys wskazujący propozycję podstaw budowania etycznej teorii transparentności na rynku finansowym. Nie chcę tutaj rozstrzygać czy transparentność jest bardziej kategorią etyczną czy rynkową. Jak wspomniałem na początku, transparentność należy traktować raczej jako środek do celu niż cel. Co zatem jest celem? Budowanie dobra wspólnego? Sprawiedliwa dystrybucja dóbr? Zrównoważony rozwój? Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia? A może po prostu celem jest stworzenie warunków do podejmowania bezpiecznych decyzji, zawodowych czy moralnych w obliczu wyzwań stawianych nam przez współczesny świat. Porównując poziom rynkowy oraz legislacyjny można postawić tezę, że rynek szybciej i lepiej niż legislacja stara się dostosować do nowych wyzwań w zakresie budowania transparentności na rynku finansowym. Jednak dopiero wprowadzenie regulacji przyczyni się do powszechnego stosowania metod dostosowanych do odmiennych warunków wynikających z nowych czynników generowania wartości i ryzyka na rynku. Pozostaje pytanie czy wysiłki na poziomie rynkowym i regulacyjnym są wystarczające aby doprowadzić do podniesienia poziomu transparentności rynków finansowych a tym samym do podniesienia bezpieczeństwa uczestników rynku? Wydaje się, że nie. Intuicja prowadzi nas w stronę uzasadnienia etycznego, czyli takiego dzięki któremu prawo nabiera wartości. Jest to ważne zwłaszcza w odniesieniu do rozpatrywanego zagadnienia, jakim jest raportowanie nowego rodzaju czynników, których nie da się uchwycić za pomocą metod ilościowych. A pamiętać należy, że w szybkim tempie zachodzących zmian społecznych i gospodarczych z jakim mamy obecnie do czynienia, czynniki te będę ewaluowały, znikały, będą pojawiały się nowe. Dlatego zagadnienia raportowania danych niefinansowych nie da się zawrzeć w sztywnych ramach kolejnej ustawy o rachunkowości. Tam gdzie nie ma adekwatnego zapisu prawnego tam należy sięgnąć po odpowiednią normę etyczną. Proponuję model składający się z trzech kroków pozwalających na budowanie etyki transparentności na rynku finansowym. Są to w kolejności: odróżnienie, interpretacja, dialog. Krok 1 - Odróżnienie Rozwijając, przywołaną na początku tego artykułu diagnozę dotyczącą złożoności i pomieszania, Comte-Sponville wskazuje na cztery główne porządki. Porządek naukowotechniczny, określany również jako ekonomiczno-naukowo-techniczny, którego wewnętrzną strukturę wyznacza opozycja między tym, co możliwe, i tym, co niemożliwe. Co ważne, ten porządek jest niezdolny do ograniczania samego siebie. Ogranicza go natomiast drugi porządek prawno-polityczny. Ten również charakteryzuje wewnętrzna 144 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 opozycja między tym, co legalne, i tym, co nielegalne. Ten także jest niezdolny do ograniczania siebie samego. Jego funkcję ograniczającą z zewnątrz pełni trzeci porządek, porządek moralności (obowiązek, zakaz), który jest dopełniony czwartym porządkiem, porządkiem etycznym [Comte-Sponville 2012, s. 17]. Wyróżniając te porządki ComteSponville sprowadza je jedynie do roli strażnika granic, odrzucając jednocześnie możliwość prowadzenia badań w zakresie etyki biznesu. Comte-Sponville słusznie wskazał na konieczność odróżniania, jednak nie można zgodzić się na ostateczne wnioski do których dochodzi, a które stawiają znak równości między rozróżnianiem a separowaniem. Nie istnieją różne światy, niczym nie mające ze sobą nic wspólnego odległe planety, takie jak świat biznesu, świat społeczny, świat moralny czy świat polityczny. Oczywiście świadomość oddzielnych reguł odnoszących się do każdej z tych sfer pozwala zachować równowagę i zdrowy rozsądek. Pozwala unikać mówienia o wskaźnikach finansowych kupna i sprzedaży językiem kategorii moralnych i na odwrót. Chociaż z tym drugim mamy częściej do czynienia. Odróżnianie sfer nie może odebrać na poziomie ideologicznym prawa do prowadzenia etycznego namysłu nad biznesem. Wyróżnienie porządków jest natomiast kluczowe dla budowania świadomości doboru metod do odpowiednich wskaźników raportowania. Błędem jest niedocenianie danych finansowych na rzecz danych niefinansowych. Ale błędem jest również próba uchwycenia danych niefinansowych za pomocą metod ilościowych. Ta świadomość, a jest to świadomość filozoficzna, pozwala nie tylko na poprawne raportowanie ale również na dokonanie właściwej oceny, co do konieczności ujawniania i analizowania danych poprzez nadanie im odpowiedniej hierarchii ważności. Krok 2 – Interpretacja Sytuacja, w której przystępujemy do dokonania wyboru istotnych wskaźników lub ich oceny, wydaje się być jeszcze bardziej skomplikowana, a ma to związek z brakiem właściwej wykładni oraz implikacji zasad etycznych w nowych warunkach rynkowych. Pytanie, które najczęściej zadaje się prawnikom ale również etykom, na co zwraca uwagę amerykański filozof Michael Walzer, przybiera postać z dziedziny etyki, które jest zaproszeniem do interpretacji. Pytanie to brzmi: jakie postępowanie jest zgodne z prawem, konstytucją lub zasadą etyczną? Pytanie to zawiera odniesienie do określonego zbioru zasad lub do konkretnego tekstu konstytucyjnego i nie można na nie odpowiedzieć inaczej, niż podając wykładnię prawa bądź konstytucji. Jedno i drugie pozbawione jest prostoty i precyzji niezawodnego kryterium, które pozwalałoby porównać roszczenia stron. Wobec braku takiego kryterium musimy polegać na egzegezie, komentarzach i historycznych precedensach, na tradycji dyskusji i interpretacji. Każda interpretacja będzie oczywiście sporna, ale najczęściej panuje zgoda, co do przedmiotu interpretacji i potrzeby wysiłku interpretacyjnego [Walzer 2002, s. 30]. 145 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Należy mieć na uwadze, że w obszarze gospodarczym, a w szczególności na rynku finansowym, zgody na potrzebę dokonywania etycznego wysiłku interpretacyjnego często nie ma. Wiele ważnych działań mających na celu podnoszenie transparentności na poziomie rynkowym oraz regulacyjnym, wielokrotnie jest ignorowanych lub wprost dyskredytowane z powodów czysto ideologicznych. Część ekonomistów bez względu na fakty, nie patrząc na zmiany społeczne i gospodarcze a priori odrzuca wszelkie próby ograniczania wolności rynku, jaką niewątpliwie jest również propozycja zwiększenia transparentności ujawniania danych finansowych oraz niefinansowych. Co zatem stanowi zasada transparentności i jaka może być jej interpretacja na gruncie działalności gospodarczej? Zasada transparentności domaga się prowadzenia takiej komunikacji, która pozwoli na dokonywanie bezpiecznych decyzji rynkowych: inwestycyjnych, konsumenckich czy pracowniczych związanych z wyborem przyszłego pracodawcy. Podmiot raportujący jest moralnie odpowiedzialny za stratę odbiorcy informacji, która powstała w wyniku braku komunikacji lub złej komunikacji. Strata, jako konsekwencja braku transparentności pociąga winę podmiotu raportującego. Tyle mówi zasada. Pojawia się pytanie o praktyczną realizację zasady transparentności. Trudności jest wiele i zawsze będą odnosiły się do konkretnego przedsiębiorstwa. Prawo nie wymaga tego typu ujawnień. Standardy rynkowe już tak, ale one nie są obowiązkowe. Decyzja o tym czy raportuję czy nie, staje się decyzją na poziomie moralnym. Użyteczna, jako narzędzie oceny istotności, może okazać się wiedza z zakresu praw człowieka, które współcześnie wydają się być najbardziej uniwersalnym, uznanym przez większość społeczeństw katalogiem zasad etycznych. Prawa człowieka mają również tę cechę, że dają się skonkretyzować na polu praktyki gospodarczej, co ułatwia późniejsze ich raportowanie. Krok 3 - Dialog Odpowiednią drogą do ustalenia właściwej interpretacji zasady transparentności przez uzgodnienie istotnych czynników generowania ryzyka i wartości zarówno po stronie dostawców informacji jak i ich odbiorców, wydaje się droga dialogu. Dzięki dialogowi nie tylko podmiot raportujący może upewnić się, czy właściwie wskazał czynniki generowania wartości ale również poprawić sposób ich komunikowania i zidentyfikować te wskaźniki, które są cenne dla odbiorców informacji. Przemysław Rotengruber przekonuje, że gospodarczym adresatem argumentów przemawiającym za wyborem dialogowego pryncypium jest najpierw przedsiębiorstwo. Czynności dialogowe powinny być kombinacją jego symetrycznych zobowiązań i asymetrycznych wyzwań [Rotengruber 2010]. Należy pamiętać, że z etycznego punktu widzenia obowiązku transparentności, stroną odpowiedzialną za prawidłową komunikację jest przedsiębiorstwo, jako silniejsza strona relacji komunikacyjnej. Rotengruber przestrzega, że dialog może przybrać kształt utopii wspólnoty komunikacji jeśli nie dojdzie do akceptacji formy przekazywanych danych. Wskazuje również pięć argumentów przemawiających na 146 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 rzecz prowadzenia dialogu z zainteresowanymi stronami. Pierwszy etyczny odnosi się do wymogu integralności stron w grze o lepsze życie. Drugi metaetyczny, który wyklucza możliwość konsekwentnego zakomunikowania odmowy uczestnictwa w spotkaniu bez równoczesnego inicjowania zależności konfrontacyjnych uzasadniających zarzut etycznej dezercji. Trzeci ekonomiczny, obejmuje korzyści gospodarcze wynikające z porozumienia. Czwarty psychologiczny, dzięki któremu powstaje szansa budowania z innymi warunków wzajemnego zaufania. I piąty polityczny, pozwalający na uzyskanie wiążącego charakteru ustaleń potwierdzonych przez uczestników dialogu. Podsumowanie Pojawić się mogą zarzuty, że wartość czynników niefinansowych jest przeszacowana a ich transparentne raportowanie nie jest konieczne do budowania bezpieczeństwa rynku. Oczywiście dane ESG nie są jedynymi informacjami, których uczestnicy rynku potrzebują do podejmowania właściwych decyzji, ale coraz częściej stają się niezbędnym uzupełnieniem danych finansowych. Tak jak wspominałem, jesteśmy w okresie przejściowym i poszukujemy nowego modelu raportowania. Dlatego potrzebujemy punktu odniesienia jakim jest etyczna kategorii transparentności. Brak informacji lub niepewna informacja naraża wykorzystujących ją na stratę. Oznacza to, że podmiot raportujący jest winny straty podmiotu, który bądź nie miał istotnej danej, którą powinien otrzymać bądź otrzymał ją niepełną lub niewłaściwie podaną. Powstaje sytuacja odpowiedzialności za budowanie bezpieczeństwa rynku i nie narażania jego uczestników na stratę. Nie ważne, czy od podmiotu raportującego prawo lub standardy rynkowe wymagają ujawnienia informacji niefinansowych. Ważne czy brak zaraportowania tej informacji, czyli brak transparentności powoduje stratę uczestników rynku. Odpowiedź na postawione na początku artykułu pytanie raportować czy nie raportować dane niefinansowe, a jeśli tak, to w jaki sposób musi zostać udzielona na trzech poziomach: zarządczym, regulacyjnym i etycznym. Przedstawiony przegląd najważniejszych faktów i trendów ujawniania danych niefinansowych oraz propozycja ich etycznego uzasadnienia za pomocą kategorii transparentności jest jedynie początkiem drogi do nowego modelu raportowania. Bibliografia: 1. Comte-Sponville A., Czy kapitalizm jest moralny? O niedorzeczności i tyranii naszych czasów, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2012. 2. Gruszewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Zarządzanie zaufaniem w przedsiębiorstwie. Koncepcja, narzędzia, zastosowania, Oficyna Wolters Kluwer Business, Kraków 2009. 147 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój 3. Rotengruber P., Dialogowe podstawy etyki gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2011. 4. Sroka R. (red.), Raportowanie danych niefinansowych ESG, a odpowiedzialne inwestowanie. Przewodnik dla spółek i inwestorów, Stowarzyszenie Emitentów Giełdowych, Warszawa 2014. 5. Sroka R. (red.), Transparentność w obszarze ESG jako element przewagi konkurencyjnej spółki giełdowej, Stowarzyszenie Emitentów Giełdowych, Warszawa 2013. 6. Sroka R., Grzymisławski A., Kustra A., Raportowanie danych niefinansowych. Przewodnik dla przedsiębiorstw, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2013. 7. Sroka R., Pitura M., Analiza ESG w przedsiębiorstwach państwowych i spółkach z udziałem Skarbu Państwa, Crido Taxand, Analiza przygotowana dla rządowego Zespołu ds. Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw, Warszawa 2011. 8. Walzer M., Interpretacja i krytyka społeczna, Fundacja Aletheia, Warszawa 2002. Akty prawne i raporty: 1. Corporate Social Responsibility and Reporting in Denmark: Impact of the third year subject to the legal requirements for reporting on CSR in the Danish Financial Statements Act, 2013. 2. Dyrektywa 2014/95/UE zmieniająca dyrektywę 2013/34/UE 3. Global Sustainable Investment Alliance, Global Sustainable Investment Review 2014, 4. How to Do Business with Respect for Human Rights. A Guidance Tool for Companies 5. Increasing responsibility through transparency? A study of the consequences of new guidelines for sustainability reporting by Swedish state-owned companies; 2010. 6. Ocean Tomo, Components of S&P Market Value, 2015. 148 Ewa Stawiarska1 Polityka rozwoju zrównoważonego transportu i konieczne działania marketingowe na rynku usług transportowych Streszczenie Celem artykułu było wskazanie odpowiedzialnych za działania marketingowe na potrzeby rozwoju zrównoważonego transportu. Przedstawiono przesłanki, osiągnięcia i zadania dla zrównoważonej polityki transportowej Unii Europejskiej. Podano przykłady działań marketingowych na rzecz zrównoważonego transportu miejskiego. Wykorzystano metodę desk research literatury i dokumentów - metoda ta posłużyła przede wszystkim identyfikacji i analizie celów i zadań polityki transportowej UE. Case study – metoda ta posłużyła do wskazania wykorzystywanych działań marketingowych realizowanych na rzecz zrównoważonego transportu miejskiego. Słowa kluczowe: polityka transportowa, marketing transportu 1 Policy development of sustainable transport and the necessary marketing activities in the market of transport services Abstract The aim of the article was to identify who are responsible for marketing activities for the development of sustainable transport. The article presents evidences, achievements and tasks for a sustainable EU transport policy. In the article, examples of marketing activities for sustainable urban transport were shown. Literature and documents desk research - this method was used to analyze the objectives and tasks of the EU transport policy. Case study - this method was used to describe the used marketing activities undertaken to promote sustainable urban transport. Keywords: transport policy, transport marketing 1 Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania 149 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Wstęp Marketing społeczny oznacza zastosowanie zasad i technik marketingu do wywierania wpływu na docelową grupę adresatów, aby dobrowolnie przyjęli określone zachowania, odrzucili je, zmodyfikowali, albo zrezygnowali z nich dla dobra społeczeństwa jako całości [Kotler 2005, s.26] (na potrzeby poprawy jakości życia, ochrony środowiska naturalnego, rozwoju wszystkich interesariuszy). Polityka UE i poszczególnych państw członkowskich mająca na względzie zrównoważony rozwój transportu pasażerskiego o charakterze publicznym musi zakładać wydatki/działania na marketing społeczny. Za pośrednictwem działań marketingowych należy nakłonić podróżujących do rezygnacji z użytkowania własnych samochodów (zwłaszcza tych zanieczyszczających środowisko), korzystania z rowerów i komunikacji miejskiej. Władze regionalne należy skłonić do rozwoju intermodalizmu w transporcie pasażerskim (tj. budowania parkingów podmiejskich, wielofunkcyjnych ”hubów” przesiadkowych, wprowadzania zintegrowanych biletów na różne środki komunikacji itp.). Trudnym wyzwaniem marketingowym jest promowanie intermodalnego transportu towarowego. Społeczna odpowiedzialność nadawców ładunków nie jest wystarczającym motywatorem do wybierania transportu intermodalnego, albowiem wybór ten pozostaje dziś w sprzeczności z ekonomicznością przewozów. Trudno też nakłonić do współpracy usługodawców sektora TSL. Usługa w transporcie intermodalnym jest zbiorem szeregu usług pośredników (przewozy drogowe, załadunek, wyładunek, przewóz kolejowy świadczą różne firmy), którzy dopiero zaczynają opanowywać procesy i usługi dodatkowe (jak: uzyskiwanie gwarancji dostępu do dróg kolejowych, sprawne wyliczanie opłat drogowych i kolejowych stawek dostępu, śledzenie przesyłki itd.). Działania marketingu społecznego na potrzeby rozwoju transportu zrównoważonego muszą iść w parze z wdrażaniem interoperacyjnych informatycznych systemów transportowych, jednak nie wolno ich pominąć ponieważ mają ogromny wpływ na zrozumienie zrównoważenia rozwoju w tej gałęzi przemysłu. Polityka transportowa – organy cele, narzędzia Komisja Europejska wypracowała koncepcję zrównoważonego rozwoju transportu (sustainable transport development). Zrównoważony rozwój polega na rozwoju transportu odpowiadającego na zmiany popytu, zharmonizowanym z potrzebami społeczeństwa i racjonalnie wykorzystującym zasoby naturalne [Liberadzki, Mindur 2006, s.23]. Celem polityki transportowej jest całokształt poczynań władzy na różnych szczeblach planujących, organizujących, wdrażających i kontrolujących rozwój działalności transportowej. 150 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Polityka transportowa to czynności związane z: • tworzeniem terytorialnej struktury rzeczowo-organizacyjnej, • kształtowaniem zasad prawno-ekonomicznych funkcjonowania i eksploatacji systemów transportowych, • oddziaływaniem na podaż i popyt rynkowy usług transportowych. Cele polityki transportowej można podzielić na: - Cele przedmiotowe polityki transportowej w zakresie rozwoju infrastruktury technicznej i są nimi: • rozwój sieci dróg, • rozwój punktów / węzłów transportowych. - Cele przedmiotowe polityki transportowej w zakresie rozwoju infrastruktury społecznej i są to: • rozwój systemu szkolnictwa i oświaty zawodowej w zakresie transportu, • rozwój nauki i techniki w zakresie transportu, • kształtowanie postaw społeczności podróżującej. - Cele przedmiotowe polityki w zakresie racjonalizacji funkcjonowania systemów transportowych: • oddziaływanie na właściwe wyposażenie suprastrukturalne transportu, • rozwój nowoczesnej organizacji i zasad funkcjonowania transportu, • oddziaływanie na urynkowienie (ekonomizację) działalności przedsiębiorstw transportowych i optymalny (rynkowy) podział zadań transportowych, • rozwój (wdrażanie) nowoczesnych systemów obsługi klientów, • oddziaływanie na polepszenie bezpieczeństwa oraz na ograniczenie oddziaływania na środowisko przez transport, • oddziaływanie na deregulację i liberalizację zasad funkcjonowania transportu. Polityka transportowa realizowana jest przez władze lokalne, regionalne, euroregionalne, krajowe, europejskie, i organizacje o oddziaływaniu globalnym). Analizując zadania, cele i narzędzia polityki transportowej na poszczególnych szczeblach władzy można stwierdzić, kto jest odpowiedzialny za kształtowanie postaw społeczności podróżującej i załadowców. W polityce lokalnej i regionalnej zadania i cele transportu to: [Stawiarska 2015, s.16] • usprawnienia funkcjonowania transportu przez uruchomienie regularnej komunikacji w transporcie pasażerskim, • usprawnienie funkcjonowania transportu ładunków, • wzrost ilościowy i rozwój jakościowy urządzeń transportowych, • ukształtowanie rynku konsumenta na rynku usług transportowych. 151 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Władze euroregionów tj. Europejskie Ugrupowania Współpracy Terytorialnej (EUWT) odpowiedzialne są za niwelowanie wąskich gardeł na szlakach transgranicznych. Ich troską jest też rozwój turystyki w euroregionie, a co za tym idzie transportu dla turystyki. Do zadań polityki krajowej należy tworzenie warunków do: • budowy, utrzymania i eksploatacji kolei, dróg publicznych, portów lotniczych i morskich państwa, • utrzymania ruchu drogowego i lotniczego oraz żeglugi śródlądowej i morskiej państwa, • przewozu osób i rzeczy środkami transportu kolejowego, drogowego, morskiego, lotniczego i żeglugi śródlądowej. Minister odpowiedzialny za transport kraju członkowskiego wykonuje swoje działania poprzez: • opracowanie polityki państwa w zakresie transportu, • udział w planowaniu społeczno-gospodarczym i finansowym (opracowaniu krajowej strategii transportowej KST), • inicjowanie przedsięwzięć i tworzenie warunków w celu zapewnienia właściwego funkcjonowania transportu, • zapewnienie warunków i udział w kształtowaniu zasad współpracy z zagranicą oraz inicjowanie i realizowanie porozumień międzynarodowych w zakresie transportu, • ogłaszanie taryf i wysokości opłat za usługi transportowe, • realizację zadań z zakresu obronności i bezpieczeństwa państwa. Polityka Unii Europejskiej (UE) w zakresie transportu ma najbardziej powszechny charakter. Sektor transportu reguluje Tytuł VI (art. 90–100) Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z 7 lutego 1992 tj. traktatu z Maastricht. Jednak już od chwili wejścia w życie Traktatu Rzymskiego w 1958 r. EWG polityka transportowa koncentrowała się na usuwaniu granic między państwami członkowskimi, przyczyniając się tym samym do swobodnego przepływu osób i towarów. Do celów nadrzędnych polityki transportowej UE należą: • zapewnienie zrównoważonego rozwoju, • rozszerzenie sieci transportowych w Europie, • optymalne wykorzystanie przestrzeni, • poprawa bezpieczeństwa, • promowanie współpracy międzynarodowej. Powyższe można też sprowadzić do dwóch celów tj.: Budowy efektywnego systemu transportowego zapewniającego przemieszczanie towarów po niskich kosztach. System ten powinien stymulować rozwój handlu, aktywizować europejskie regiony mniej rozwinięte i przyczyniać się do ochrony środowiska; liberalizacji rynków transportowych, polegającej na znoszeniu instytucjonalnych barier w dostępie do rynku, ujednolicaniu norm 152 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 technicznych, socjalnych i podatkowych oraz eliminowaniu dyskryminacji przewoźników różnych gałęzi transportu. W globalnej polityce transportowej procesy dostosowawcze obejmują tworzenie wspólnych normatywów i rozwiązań: technicznych, technologicznych, organizacyjnofunkcjonalnych, prawno-ekonomicznych, ekologicznych, informatycznych, kadrowych. Sprowadzając działalność marketingu społecznego do oddziaływania na klientów czterema instrumentami mixu (produktem/usługą, ceną, promocją i dystrybucją) należy powiedzieć, że wszystkie szczeble władzy mają we władaniu narzędzia finansowe i pozafinansowe mogące kształtować te instrumenty. Szczególnie jednak mix marketingowy kształtują władze regionalne i lokalne oraz ich zakontraktowani przewoźnicy. Taryfy bezpośrednio wpływające na ceny usług transportowych zatwierdza rząd kraju członkowskiego, więc i ma do dyspozycji jedno z narzędzi marketingowych - cenę. Jednak inicjatorem i kreatorem polityki lokalnej, regionalnej i krajowej jest Unia Europejska ze swoimi narzędziami prawnymi (dyrektywami), ekonomicznymi (funduszami z których można pozyskać finansowanie na określone projekty transportowe, dotacjami, subwencjami, cłami) i innymi narzędziami jak interwencjonizm, pozafinansowy protekcjonizm (kontyngenty, limity, licencje, zakazy/embarga – narzędzia stosowane również celem ochrony gospodarki wewnętrznej), etatyzm, planowanie, koordynacja. Przesłanki, osiągnięcia i zadania dla zrównoważonej polityki transportowej Unii Europejskiej Komisja Europejska na przestrzeni lat wydała trzy Białe Księgi (transportu) - prezentujące istniejącą sytuację oraz deklarowaną politykę i zamierzenia legislacyjne KE w dziedzinie transportu. Były to: • 1992 - Biała Księga „Przyszły rozwój wspólnej polityki transportowej”, • 2001 - Biała Księga „Europejska polityka transportowa 2010: czas na podjęcie decyzji”, • 2011 - Biała Księga „Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu”. Między 1992 i 2001 wydano pierwsze dyrektywy mające na celu: ograniczenie emisji CO2 do atmosfery przez środki transportu; - podniesienie bezpieczeństwa we wszystkich rodzajach transportu; - liberalizację transportu morskiego i lotniczego w obrębie Wspólnoty; - podniesienie standardów socjalnych poprzez m.in. wprowadzenie Karty Społecznej w dziedzinie transportu; - wzmocnienie połączeń transportowych z krajami spoza wspólnego rynku UE, szczególnie ze Szwajcarią i niektórymi krajami sąsiadującymi z Grecją. Ważne były też kryteria dostępu do zawodu przewoźnika (dobrej reputacji, wypłacalności i kompetencji zawodowych), normy socjalne (czas pracy i odpoczynku kierowców), normy techniczne (dotyczące pojazdów), kontrole wykorzystania pojazdów 153 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój za pomocą tachografów, kontrole kierowców (kontrole: techniczne, przestrzegania przepisów o ruchu drogowym, poziomu alkoholu we krwi kierowcy, przeprowadzonych szkoleń zgodnie z wymogi szkoleniowymi stawianymi kierowcom). W 2001r. Komisja przedstawiła kolejną Białą Księgę „Europejska polityka transportowa 2010: czas na podjęcie decyzji”, w której zgodnie z tytułem nakreślono agendę dla WPT na następne 10 lat, zaliczając do jej podstawowych celów: • zapewnienie sprawnego funkcjonowania rynku transportowego w skali Wspólnoty tzn.: pełne otwarcie rynków krajowych, harmonizacja prawa, przestrzeganie zasad uczciwej konkurencji, • stworzenie spójnego i wydajnego paneuropejskiego systemu transportowego – kombinowane systemy przewozów pasażerów i ładunków, • bardziej zrównoważone obciążenie poszczególnych gałęzi transportu pracą przewozową; • rewitalizacja transportu kolejowego, promocja transportu morskiego i żeglugi śródlądowej oraz właściwe zarządzanie popytem na transport lotniczy, • ograniczenie kosztów zewnętrznych generowanych przez transport, poprawę bezpieczeństwa osób i ładunków oraz poprawę socjalnych warunków pracy w sektorze. • stworzenie satelitarnego system globalnej nawigacji i pozycjonowania Galileo. Księga z 2001 r. została zaktualizowany podczas śródokresowego przeglądu w 2006 r. Wyniki opublikowano w Komunikacie Komisji „Utrzymać Europę w ruchu – zrównoważona mobilność dla naszego kontynentu.” Utrzymano w mocy cele WPT z 2001 r., podkreślając jednocześnie konieczność zapewnienia zrównoważonej mobilności dla obywateli poprzez niezawodny, bezpieczny i pełny transport. Wskazano konkretne działania, które należy podjąć w kwestiach zatrudnienia i warunków pracy w transporcie, praw pasażera, bezpieczeństwa na drogach, ochrony przed zagrożeniami terrorystycznymi, rozwoju transportu miejskiego, a także w kwestiach optymalizacji infrastruktury oraz zależności polityki transportowej i polityki energetycznej. Od 1993 do 2011 (rok opublikowania III Białej Księgi transportu) wydano liczne dyrektywy, stworzono fundusze i uruchomiono z nich szereg priorytetowych projektów transportowych na ok. 76 mld. euro. Programami ekonomicznymi KE uruchomionymi w latach 2001-2010, a będącymi katalizatorami dla zrównoważonego rozwoju transportu intermodalnego to: pierwszy i drugi Marco Polo. Do finansowania w ramach Programu kwalifikowały się następujące działania: • działania katalityczne; takie, których celem była poprawa synergii w sektorach kolejowym, śródlądowych dróg wodnych, krótkodystansowego transportu morskiego, w tym autostrad morskich, • działania związane z autostradami morskimi, • działania związane z przesunięciem modalnym, 154 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 • działania związane z unikaniem ruchu, • działania związane ze wspólnym uczeniem się. Dla programu Marco Polo I, przesunięcie modalne oczekiwane przez projekty osiągnęło 21,9 mtkm (miliardów tonokilometrów) ładunku, dla Marco Polo II 19,5 mtkm. Osiągnięte przesunięcie modalne wyrażane w mtkm zostało przełożone na pieniądze wynikające z korzyści środowiskowych, przeciążenie komunikacyjnego oraz innych poprzez wykorzystanie kalkulatora kosztów zewnętrznych. Kalkulator dokonuje ekonomicznego oszacowania dla różnorodnych typów oraz podtypów transportu w oparciu o wskaźniki kosztów zewnętrznych dostarczonych dla wpływów środowiskowych (jakość powietrza, hałas, zmiana klimatu) oraz wpływów socjalno-ekonomicznych (wypadki, przeciążenia komunikacyjne). W oparciu o dane dotyczące przesunięcia modalnego dostarczone przez projekty Marco Polo I i II wartość korzyści środowiskowych oszacowano na 434 i 438 mln euro. Porównanie tych liczb z funduszami wpłaconymi na projekty, których celem było przesunięcie modalne (32,6 i 41,8 mln euro) pokazuje, że każde 1 euro zainwestowane w te czynności, wygenerowało średnio 13,3 i 10,3 euro korzyści środowiskowych oraz innych oszczędności w kosztach zewnętrznych. Korzyści te zawierają także 1,5 mln ton CO2, który nie został wyemitowany przez transport drogowy w czasie trwania jednego i drugiego programu. Rysunek nr 1 i 2 pokazuje jednak niewielkie zmiany udziału poszczególnych gałęzi transportu w okresach realizowania programów Marco Polo. Rysunek 1. Udział gałęzi transportu w przewozach towarowych w UE-27, w latach 2000-2013 Ź r ó d ł o : h t t p : / / e c . e u ro p a . e u / e u ro s t a t / d o c u m e n t s / 3 2 1 74 9 4 / 6 9 7 5 2 8 1 / K S-G T- 1 5 - 0 0 1 -E N-N. pdf/5a20c781-e6e4-4695-b33d-9f502a30383f 155 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Rysunek 2. Udział gałęzi transportu w przewozach pasażerskich w UE-27, w latach 2000-2013 Ź ró d ł o : h t t p : / / e c . e u ro p a . e u / e u ro s t a t / d o c u m e n t s / 3 2 1 74 9 4 / 6 9 7 5 2 8 1 / K S-G T- 1 5 - 0 0 1 -E N-N. pdf/5a20c781-e6e4-4695-b33d-9f502a30383f W programach Marco Polo była możliwość uzyskania dofinasowania na podnoszenia świadomości i szkolenia osób odpowiedzialnych za kreowanie działań logistycznych o szerokim zasięgu w kierunku tworzenia powiązań i współpracy oraz wymiany know-how (marketing dla transportu intermodalnego) [http://ec.europa.eu/polska/ news/130411_marco_polo_pl.htm]. Jednak z danych Eurostat wynika, że było zaledwie kilka dofinansowanych projektów, w których realizowano to zadanie. Marketing społeczny dla zrównoważonego transportu to również przekaz danych statystycznych i obrazowe przedstawianie danych z minionych okresów (jak na poniższych rysunkach nr 3, 4, 5, 6). Rysunek 3. Śmiertelne ofiary wypadków drogowych, UE-27 Źródło: Europejska Agencja Środowiska, Eurostat (kod danych online: tsdpc270, tsdtr430, tsdpc280) Liczba ofiar śmiertelnych związanych z transportem drogowym spadła średnio o 2300 rocznie od 1991 r. 156 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Rysunek 4. Emisja tlenków azotu i niemetanowych lotnych związków organicznych związana z transportem, UE-27 Źródło: Europejska Agencja Środowiska, Eurostat (kod danych online: tsdpc270, tsdtr430, tsdpc280) Rysunek 5. Emisja gazów cieplarnianych związana z transportem, UE-27 Mln ton ekwiwalentu CO2 Źródło: Europejska Agencja Środowiska, Eurostat (kod danych online: tsdpc270, tsdtr430, tsdpc280) 157 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Rysunek 6. Emisja CO2 na kilometr w nowych samochodach osobowych Źródło: Europejska Agencja Środowiska, Eurostat (kod danych online: tsdpc270, tsdtr430, tsdpc280) Emisja CO2 na kilometr w nowych samochodach osobowych maleje od 1995 r. jednak liczba samochodów na 1 tys. osób wzrosła o 40% od 1991 r., co pokazuje rysunek nr 7. Rysunek 7. Wskaźnik motoryzacji UE-27 Źródło: Europejska Agencja Środowiska, Eurostat (kod danych online: tsdpc270, tsdtr430, tsdpc280) W poprzednich latach czytelny przekaz statystyczny dopełniany był badaniami naukowców np.: Whitelegg opublikował, że około 26,6 ton odpadów i 922 m 2 zanieczyszczonego powietrza jest produkowane przez użytkowany średniej wielkości samochód. 10% z nich emitowane jest już w początkowej fazie cyklu życia samochodu, około 80% zanieczyszczeń związanych jest z użytkowaniem samochodu, a kolejne 10% jest związane z jego utylizacją [Whitelegg 1998, s.16].Dzisiaj przyszedł czas na rozwiązywanie nowych problemów i nowych wyzwań transportu zrównoważonego. Wraz z nowym okresem prognozowania pojawiły się też i nowe fundusze oraz nowe projekty w tym obejmujące marketing społeczny. Nowe cele na rzecz utworzenia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu to: [Zielona księga: W kierunku nowej kultury mobilności w mieście 25 września 2007] 1. Zmniejszenie o połowę liczby samochodów o napędzie konwencjonalnym w transporcie miejskim do 2030 r.; eliminacja ich z miast do 2050 r.; osiągnięcie zasadniczo wolnej od emisji CO2 logistyki w dużych ośrodkach miejskich do 2030 r. 158 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 2. Osiągnięcie poziomu 40 % wykorzystania paliwa niskoemisyjnego w lotnictwie do 2050 r., zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju; ograniczenie emisji w przewozach morskich o 40 % (a w miarę możliwości o 50 %) również do 2050 r. Optymalizacja działania multimodalnych łańcuchów logistycznych, m.in. poprzez większe wykorzystanie bardziej energooszczędnych środków transportu. 3. Do 2030 r. 30 % drogowego transportu towarów na odległościach większych niż 300 km należy przenieść na inne środki transportu, np. kolej lub transport wodny, zaś do 2050 r. powinno to być ponad 50 % tego typu transportu. 4. Ukończenie szybkiej europejskiej sieci kolejowej do 2050 r. Trzykrotny wzrost istniejącej sieci szybkich kolei do 2030 r. oraz zachowanie gęstej sieci kolejowej we wszystkich państwach członkowskich. 5. Stworzenie do 2030 r. w pełni funkcjonalnej ogólnounijnej multimodalnej sieci bazowej TEN-T, zaś do 2050 r. osiągnięcie wysokiej jakości i przepustowości tej sieci, jak również stworzenie odpowiednich usług informacyjnych związanych z zarządzaniem ruchem. 6. Do 2050 r. połączenie wszystkich lotnisk należących do sieci bazowej z siecią kolejową, najlepiej z szybkimi kolejami; zapewnienie, aby wszystkie najważniejsze porty morskie miały dobre połączenie z kolejowym transportem towarów oraz, w miarę możliwości, systemem transportu wodnego śródlądowego. 7. Wprowadzenie w Europie do 2020 r. zmodernizowanej infrastruktury zarządzania ruchem lotniczym (SESAR) oraz zakończenie prac nad Wspólnym Europejskim Obszarem Lotniczym. Wprowadzenie równoważnych systemów zarządzania transportem lądowym i wodnym (ERTMS, ITS, SSN i LRIT, RIS). Wprowadzenie do użytku europejskiego systemu nawigacji satelitarnej (Galileo). 8. Do 2020 r. ustanowienie ram europejskiego systemu informacji, zarządzania i płatności w zakresie transportu multimodalnego. 9. Do 2050 r. osiągnięcie prawie zerowej liczby ofiar śmiertelnych w transporcie drogowym. Zagwarantowanie, aby UE była światowym liderem w zakresie bezpieczeństwa i ochrony w odniesieniu do wszystkich rodzajów transportu. 10. Przejście na pełne zastosowanie zasad „użytkownik płaci” i „zanieczyszczający płaci” oraz zaangażowanie sektora prywatnego w celu eliminacji zakłóceń, w tym szkodliwych dotacji, wytworzenia przychodów i zapewnienia finansowania przyszłych inwestycji w dziedzinie transportu 159 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Na potrzeby realizacji powyższych celów 19.10.2011 powołano dodatkowy, nowy fundusz „Łącząc Europę” (ang. Connecting Europe Facility - CEF), przeznaczony na realizację projektów dotyczących rozwoju, budowy lub modernizacji istniejącej infrastruktury, w dziedzinie transportu, energetyki i telekomunikacji. Pieniądze z tego funduszu będzie można pozyskiwać w okresie finansowania 2014-2020 również na cele promowania zrównoważonego transportu. Przykłady działań marketingowych dla rozwoju zrównoważonego transportu miejskiego Najbardziej widoczne i promowane zmiany dotyczą transportu miejskiego. Złe praktyki w zagospodarowaniu przestrzennym zmuszają dziś do okiełznania suburbanizacji – (rozlewania się miast). Zjawisko to degraduje środowisko, zwiększa ruch i korki. Rozwiązaniem transportowym są: opłata kongesyjna, wytyczenie sfery ograniczonej emisji spalin (gdzie nie mają dostępu pojazdy niespełniające wymogów) ale i innowacje marketingowe jak: • promocja komunikacji zbiorowej, • promocja i dofinansowanie energooszczędności pojazdów komunikacji publicznej, • promocja i dofinansowywanie zmian technologicznych w produkowanych pojazdach (silniki elektryczne, hybrydowe), • promocja ruchu pieszego i systemu ruchu rowerowego. Promocja ta odbywa się równolegle z zaostrzeniem norm emisyjnych, dotowaniem rozwoju środków łączności, wprowadzaniem alternatywnych form zatrudnienia (telepraca) przez instytucje państwowe, przemyślaną rozbudową systemu transportowego (stref wjazdu do miasta i parkowania), powołaniem wypożyczalni elektrycznych miejskich aut, wprowadzaniem innych instrumentów zniechęcających do wjazdu do centrum. Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/40/UE z dnia 7 lipca 2010 r. w sprawie ram wdrażania inteligentnych systemów transportowych (ITS) w obszarze transportu drogowego oraz interfejsów z innymi rodzajami transportu, nałożyła obowiązek interoperacyjności systemów. Wymogi europejskie odnośnie do miejskich systemów ITS oznaczają konieczność wymiany danych z innymi miejskimi systemami dziedzinowymi, konieczność wymiany danych z pozamiejskimi systemami transportowymi, standaryzację, integrację, opiniowanie przez niezależne podmioty audytorskie opracowanych procedur i ich testowanie oraz weryfikację sprawności i jakości wdrażanych systemów. Wynikiem wdrożenia dyrektyw jest do perfekcji dopracowany infrastruktura transportowo-logistyczna oraz systemy informacji i marketing partnerski przewoźników świadczących usługi w dużych miastach UE [http://www.ratp.fr/informer/pdf/orienter/f_ pp?fm=pdf&loc=reseaux&nompdf]. Na rynku usług transportowych działania marketingu partnerskiego przejawiają się przede wszystkim przez: 160 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 • umożliwienie klientom składania zamówień i dokonywania rezerwacji za pośrednictwem Internetu, • aktualne informacje w Internecie (rozkład jazdy), • dostępność informacji telefonicznej, • wzbogacanie oferty przez wprowadzenie nowych usług towarzyszących usłudze transportowej (np. doradztwo, rezerwacja parkingu, miejsc w hotelu), • różnicowanie cen, które zależą od poszczególnych elementów pakietu korzyści. Władze miejskie i ich przewoźnicy od dawna stosują badania marketingowe celem: integracji przewozu osób, przeorganizowania potoków transportowych, przeniesienia przemieszczeń poza poziom jezdni, organizacji podróży multimodalnych w mieście, kształtowania zachowań komunikacyjnych. Bada się popyt efektywny (pomiar liczby pasażerów), zachowania komunikacyjne, rozwój wzorców mobilności na poziomie (miejskim, podmiejskim….) w uwzględnieniem głównych warunków społecznogospodarczych, postulaty i preferencje przewozowe, przeprowadza się badania ankietowe dotyczące jakości usług, struktury biletów (w tym wykorzystania poszczególnych rodzajów ulg i biletów okresowych). Do badań dzisiaj wykorzystywane są kamery, bramki liczące, systemy biletów elektronicznych. W Polsce badania współfinansowane są przez UE w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego. Kolejną innowacją procesową (wymagającą marketingu społecznego) może być włączenie do łańcucha przepływów terminali miejskich. W terminalu miejskim następuje połączenie wysyłek określonych towarów ciążących do obszaru centrum danego miasta. Czasem terminal miejski działa w klastrze z firmami transportowymi obsługującymi miasto. Takie partnerstwo powoduje, że wszystkie przesyłki różnych dostawców są skoordynowane, zebrane i następuje optymalny załadunek samochodów dostawczych, co daje efekt zagęszczania przesyłek i tras. Trasy planuje się w taki sposób, aby postoje pomiędzy punktami dostawy były jak najkrótsze. Terminale miejskie mogą służyć zatem jako centra konsolidacji ładunków i współzarządzać strumieniami ich transportu przez miasto. Włączenie terminalu miejskiego w łańcuch dostaw usprawnia proces dystrybucji dóbr, niesie dla producenta/dystrybutora oszczędności czasu, i pieniędzy, a dla miasta ograniczenie zanieczyszczeń środowiska i kongestji [Tundys 2008, s.23]. Budowa terminali miejskich wymaga wydzielenia terenu przez miasto i promocji jego usług. Zakończenie Pogarszający się stan środowiska naturalnego to jeden z najważniejszych problemów społeczeństw końca XX wieku. Rosnące natężenie ruchu oraz pojawiające się dysproporcje w rozwoju poszczególnych gałęzi transportu powodują, że system transportowy zarówno Polski, jak i całej Unii Europejskiej staje się przeciążony. Komisja Europejska wypracowała 161 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój koncepcję zrównoważonego rozwoju transportu odpowiadającego na zmiany popytu, zharmonizowane z potrzebami społeczeństwa i racjonalnie wykorzystującego zasoby naturalne. Zrównoważony rozwój transportu wymaga stosowania marketingu społecznego. W marketingu społecznym istotne jest zachowanie równowagi między interesami usługodawcy, konsumenta usług transportowych (pasażera lub usługobiorcy na rynku przewozów ładunków) a potrzebami środowiska. Dostrzegane są już efektem oddziaływania marketingu społecznego, a są nimi przeobrażenia na rynku usług transportowych w zakresie doboru gałęzi transportu, preferowania transportu intermodalnego, zmniejszającej się kongestji miejskiej. Podstawą kształtowania polityki transportowej jak też marketingu transportu zrównoważonego są zapisy w Białych Księgach transportu, której zalecenia powinny w większym stopniu przekładać się na decyzje transportowe władz regionalnych i lokalnych. Bibliografia: 1. Kotler P.: Marketing, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2005. 2. Kwarciński T., Kuciaba E. (red.) Innowacje w transporcie, zarządzanie, technologie, procesy, Euro-Trans 2009, Print Group, Szczecin 2009. 3. Liberadzki B.: Europejska polityka transportowa, [w]: B. Liberadzki, L. Mindur (red.), Uwarunkowania rozwoju systemu transportowego Polski, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa–Radom 2006. 4. Stawiarska E., Analiza sieci logistycznych na potrzeby rozwoju specjalizacji regionów, „Transport i komunikacja”, CATI, 1/2015 5. Tundys B.: Logistyka miejska. Koncepcje, systemy, rozwiązania. Difin, Warszawa 2008. 6. Whitelegg J.: Transport for a Sustainable Future: The Case for Europe, London, Belhavent 1998. 7. Zielona księga: W kierunku nowej kultury mobilności w mieście, 25 września 2007. Źródła internetowe: 1. Europejska Agencja Środowiska, Eurostat (kod danych online: tsdpc270, tsdtr430, tsdpc280) 2. http://www.cupt.gov.pl/?id=190 - Centrum unijnych projektów transportowych 3.http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3217494/6975281/KS-GT-15-001-EN-N. pdf/5a20c781-e6e4-4695-b33d-9f502a30383f 4.http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3217494/6975281/KS-GT-15-001-EN-N. pdf/5a20c781-e6e4-4695-b33d-9f502a30383f 5.http://www.ratp.fr/informer/pdf/orienter/f_plan.php?fm=pdf&loc=reseaux&nompdf=metro 162 Danuta szwajca1 Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa w kontekście redukcji ryzyka reputacyjnego Streszczenie Reputacja współczesnego przedsiębiorstwa jest narażona na wiele zagrożeń, wskutek czego rośnie ryzyko jej utraty lub pogorszenia. Źródłem ryzyka reputacyjnego może być każde działanie lub decyzja kierownictwa, niezgodne z oczekiwaniami różnych grup interesariuszy. Powstaje zatem pytanie, czy działania przedsiębiorstwa w zakresie społecznej odpowiedzialności mogą być sprzeczne z interesami niektórych grup, w tym zwłaszcza uznawanych za kluczowe. Celem artykułu jest wskazanie znaczenia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa w kontekście redukcji ryzyka reputacyjnego. Słowa kluczowe: reputacja, ryzyko reputacyjne, społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. 1 Social responsibility of the company in the context of reputational risk reduction Abstract Reputation of a modern company is exposed to many risks, thereby increasing the risk loss or deterioration. The source of reputational risk can be any operation or management decision inconsistent with the expectations of different stakeholders. The question therefore arises, whether the actions of company in the field o social responsibility can be contrary to the interests of certain groups, in particular are considered crucial. The aim of the article is to point out the importance of CSR in the context of reducing reputational risk. Keywords: reputation, reputational risk, Corporate Social Responsibility 1 Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania 163 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Wstęp Reputacja jest bardzo cennym, ale wrażliwym zasobem współczesnego przedsiębiorstwa. Pozytywną reputację buduje się latami, natomiast można ją pogorszyć lub utracić w kilka minut. Współczesne, turbulentne i nieprzewidywalne otoczenie generuje coraz więcej zagrożeń dla reputacji. Wobec tego zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków zarządzania podkreśla się potrzebę ochrony tego zasobu i wdrażania systemów zarządzania ryzykiem reputacyjnym [Szwajca 2014b]. Reputacja jest to ocena przedsiębiorstwa i jego działalności przez różne grupy interesariuszy z perspektywy ich partykularnych interesów, potrzeb i oczekiwań. Niespełnienie wymagań którejkolwiek z grup prowadzi do pogorszenia ich opinii i oceny firmy. W tym kontekście ryzyko reputacyjne można rozumieć jako lukę pomiędzy poziomem oczekiwań interesariuszy a stopniem ich spełnienia przez przedsiębiorstwo zamykanie tej luki oznacza redukcję tego ryzyka [Honey 2007, s. 76]. Przy takim podejściu źródłem ryzyka reputacyjnego może być każde działanie czy decyzja kierownictwa, niezgodne z interesami poszczególnych grup. Powstaje zatem pytanie, jak w tym kontekście postrzegane jest zaangażowanie przedsiębiorstwa w inicjatywy z obszaru Corporate Social Responsibility (CSR) przez kluczowych interesariuszy, w tym przede wszystkim inwestorów. Z ich punktu widzenia działania CSR należałoby traktować jako przedsięwzięcie biznesowe, formę inwestycji, która powinna przynieść wymierne korzyści ekonomiczne. Takie podejście mogłoby jednak stać w sprzeczności z oczekiwaniami innych grup interesariuszy, np. lokalnych społeczności czy pracowników, dla których ważniejszy od ekonomicznego byłby aspekt społeczny lub etyczny tego zaangażowania. Celem artykułu jest próba oceny społecznego zaangażowania przedsiębiorstwa w kontekście łagodzenia sprzeczności oczekiwań interesariuszy i tym samym redukcji ryzyka reputacyjnego. W rozważaniach teoretycznych uwzględniono koncepcje z zakresu: teorii interesariuszy, zarządzania reputacją i ryzykiem reputacyjnym, CSR i zrównoważonego rozwoju, natomiast analizy empiryczne oparto na wynikach badań z zakresu CSR i ryzyka reputacyjnego, prowadzonych przez znane ośrodki badawcze i agencje consultingowe, głównie zagraniczne. Zastosowano metody krytycznej analizy literatury przedmiotu oraz wnioskowania na podstawie wyników badań międzynarodowych ośrodków i agencji badawczych. 164 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa jako wyznacznik i narzędzie budowania reputacji W literaturze można spotkać dwa podejścia do relacji pomiędzy społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstwa a jego reputacją. Z jednej strony społeczna odpowiedzialność jest traktowana jako jeden z wyznaczników i kryteriów oceny reputacji, a z drugiej jako narzędzie budowania i ochrony pozytywnej reputacji [Hillenbrand, Money 2007]. W pierwszym podejściu wskazuje się, że społeczna odpowiedzialność stanowi jeden z kluczowych obszarów oceny działalności przedsiębiorstwa przez jego interesariuszy, obok wyników finansowych, jakości produktów, warunków pracy i kultury organizacyjnej, komunikacji z otoczeniem, przestrzegania prawa i jakości zarządzania (rys. 1). Konsekwencją tego podejścia jest uwzględnianie CSR w koncepcjach jej pomiaru i oceny. W najbardziej popularnej metodzie pomiaru, stosowanej przez czasopismo Fortune, społeczna odpowiedzialność jest jednym z dziewięciu wyznaczników reputacji, obok innowacyjności, jakości produktów, jakości zarządzania, kondycji finansowej, zarządzania personelem, wykorzystania zasobów, długoterminowych inwestycji oraz globalnej konkurencyjności. Jest także jednym z sześciu obszarów, uwzględnianych przez Instytut Reputacji i agencję badawczą Harris Interactive w pomiarze za pomocą Reputation Quotient, a także proponowanym przez M. Schwaigera indeksie reputacji [Schwaiger, 2004, s. 46-71; Szwajca 2012, s. 190-194]. Rysunek 1. Wyznaczniki reputacji przedsiębiorstwa Źródło: [Szwajca, 2014a, s. 343] 165 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój W drugim podejściu społeczna odpowiedzialność traktowana jest jako czynnik albo instrument budowania i ochrony dobrej reputacji. Wielu autorów podkreśla pozytywny wpływ społecznego zaangażowania przedsiębiorstwa na jego reputację, co w konsekwencji przekłada się na poprawę pozycji konkurencyjnej i wyniki finansowe [Porter i Kramer 2006; Melo i Garrido-Morgado 2012]. Wyniki badań Weber Shandwick oraz KRC Research [Safeguarding Reputation 2007], przeprowadzonych w 2006 roku na próbie 950 przedstawicieli zarządów firm pochodzących z 11 krajów Ameryki Północnej, Europy i Azji wykazały, że: 1) ponad połowa badanych (w tym najwięcej z Europy - 56%, potem z Azji - 52% i najmniej z Ameryki Północnej) uważała, że CSR jest bardzo istotnym czynnikiem budowania pozytywnej reputacji przedsiębiorstwa; 2) prawie połowa respondentów (najwięcej z Azji - 62%, najmniej z Ameryki Północnej - 45%, z Europy - 50%) uznała, że reputacja przedsiębiorstw zaangażowanych w CSR jest lepiej chroniona przed kryzysem; 3) prawie 80% badanych ze wszystkich kontynentów przyznało, że aktywność w zakresie CSR pomaga odbudować reputację po kryzysie. Powyższe wyniki zostały potwierdzone w kolejnych badaniach z 2012 roku, przeprowadzone przez Weber Shandwick i Spencer Stuart [The Rising CCO IV, 2012]. Prawie 8 na 10 badanych dyrektorów (76%) stwierdziło, że CSR to podstawowe narzędzie pomagające chronić reputację. Znacznie bardziej dostrzegają to przedstawiciele przedsiębiorstw, które doświadczyły kryzysu reputacji w ciągu ostatnich dwóch lat odsetek takich odpowiedzi wyniósł 82%. Na podstawie wyników obu badań można stwierdzić, że przedsiębiorstwa w coraz większym stopniu zaczynają rozumieć, iż CSR staje się biznesowym imperatywem w budowaniu, ochronie i odbudowie reputacji, gdyż buduje bezcenny zasób - zaufanie społeczne. Trafnie ujął to prezes Xerox Corporation: „odpowiedzialne zachowanie i działania firmy są jak pieniądze ulokowane w banku, stanowiące rezerwuar zaufania, po który można sięgnąć w razie potrzeby”. Docenianie tej istotnej roli CSR znajduje odzwierciedlenie w sprawozdawczości przedsiębiorstw, a zwłaszcza spółek giełdowych, które umieszczają informacje o swoim zaangażowaniu w społeczne inicjatywy za pośrednictwem firmowych stron internetowych, raportów CSR z tabelami GRI, kodeksów etycznych [Szwajca, Nawrocki 2016, s. 46-50]. Niezależnie od teoretycznych podejść do relacji pomiędzy CSR a reputacją, dla praktyki zarządzania można sformułować następującą konkluzję: obszary CSR i reputacji w znacznym stopniu się pokrywają, dlatego powinny być zarządzane w sposób zintegrowany [Hillenbrand, Money 2007, s. 267]. Zasadniczym elementem łączącym są adresaci działań podejmowanych w ramach CSR i budowania reputacji, którymi są interesariusze. Działania w obu zakresach wymagają poznawania ich interesów i spełniania oczekiwań. 166 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Ryzyko reputacyjne w aspekcie sprzeczności oczekiwań interesariuszy wobec CSR Reputacja to opinia interesariuszy o przedsiębiorstwie, formułowana na podstawie oceny różnych aspektów jego działalności dokonywanej przez pryzmat potrzeb i interesów poszczególnych grup: klientów, pracowników, inwestorów, partnerów biznesowych, organów administracji publicznej, organizacji społecznych, mediów, lokalnych społeczności oraz społeczeństwa jako całości. Jeżeli przedsiębiorstwo zaspokaja interesy i spełnia oczekiwania danej grupy interesariuszy, zyskuje pozytywną reputację, w przeciwnym razie reputacja ulega pogorszeniu. Wobec tego ryzyko reputacyjne może być rozumiane jako luka pomiędzy oczekiwaniami różnych grup interesariuszy a stopniem ich spełnienia przez przedsiębiorstwo, a redukcja tego ryzyka - jako zamykanie owej luki. Przy takim podejściu źródłem ryzyka reputacyjnego może być każde działanie czy decyzja kierownictwa, sprzeczne z interesami którejkolwiek z grup interesu. Powstaje zatem pytanie, czy zaangażowanie przedsiębiorstwa w określone inicjatywy CSR jest zgodne z oczekiwaniami interesariuszy, szczególnie tych uznanych za kluczowych? Zakres działań i przedsięwzięć CSR jest bardzo szeroki, wielowymiarowy i wieloaspektowy. Kluczowe obszary CSR, określone w międzynarodowej normie 26000, obejmują [www. pkn.pl/iso-26000]: • prawa człowieka – praktyki w miejscu pracy, tj. niedyskryminowanie pracowników, przestrzeganie regulaminów, konwencji międzynarodowych itp.; • zarządzanie zasobami ludzkimi – zapewnienie pracownikom odpowiednich warunków pracy, możliwości awansu i rozwoju, wspieranie życia rodzinnego; • środowisko naturalne – odpowiedzialne gospodarowanie zasobami i odpadami, aktywne wspieranie działań na rzecz ochrony środowiska; • uczciwe praktyki biznesowe – prowadzenie działalności zgodnie z normami prawnymi i etycznymi, przeciwdziałanie nadużyciom, propagowanie idei CSR; • sprawy konsumenckie – zapewnienie bezpieczeństwa produktów i usług, uczciwe kampanie promocyjne, dbanie o bezpieczeństwo danych swoich klientów; • zaangażowanie i rozwój społeczeństwa – działania na rzecz poprawy poziomu życia społeczeństwa i lokalnych społeczności, edukację, promocję kultury, profilaktykę zdrowotną; • zarządzanie organizacją – zarządzanie w sposób etyczny, zgodny z prawem, transparentny. Porównując wymienione obszary CSR z przedstawionymi na rysunku 1 wyznacznikami reputacji można stwierdzić, że w znacznym stopniu się ze sobą pokrywają. W tabeli 1 zaprezentowano zestawienie wyznaczników z odpowiadającymi im obszarami CSR wraz ze wskazaniem grup interesariuszy, których oczekiwań przede wszystkim dotyczą. Jak widać, 167 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój zdecydowana większość aktywności z zakresu CSR może zaspokoić interesy określonych grup interesariuszy i tym samym redukować ryzyko reputacyjne. Jednakże, ze względu na bardzo szeroki i zróżnicowany obszarowo zakres CSR z jednej strony, a ograniczone możliwości finansowe przedsiębiorstwa z drugiej strony, jest oczywiste, że nie może ono realizować inicjatyw z wielu obszarów. Decydując się na CSR zarządy firm stają przed dylematem wyboru odpowiedniego projektu. Przykładowo, jeżeli przeznaczą środki finansowe na tzw. „czyste technologie”, ograniczające emisję zanieczyszczeń, nie będą mogły zrealizować programów wsparcia najuboższych rodzin lub innych akcji dobroczynnych. W ten sposób spełnią oczekiwania organizacji ekologicznych czy też lokalnych społeczności, ale nie zadowolą pracowników, związków zawodowych, organizacji humanitarnych itp. Na tym tle może dochodzić więc sprzeczności interesów i pewnej rywalizacji między poszczególnymi grupami interesariuszy, co będzie generowało wyższe ryzyko reputacyjne. Tabela 1. Wyznaczniki reputacji a obszary CSR Wyznaczniki reputacji Obszary CSR Grupy interesariuszy Wyniki finansowe i wartość inwestycji Jakość produktów i usług --- Inwestorzy, udziałowcy, właściciele Sprawy konsumenckie Klienci, organizacje konsumenckie Jakość zarządzania Zarządzanie organizacją Pracownicy, inwestorzy, partnerzy biznesowi Komunikacja z otoczeniem Zarządzanie organizacją Przestrzeganie prawa Uczciwe praktyki biznesowe Zarządzanie zasobami ludzkimi Prawa człowieka Zaangażowanie i rozwój społeczeństwa Środowisko naturalne Media, administracja publiczna, inwestorzy, klienci partnerzy biznesowi, pracownicy, administracja publiczna Warunki pracy i kultura organizacyjna Społeczna odpowiedzialność Pracownicy, organizacje humanitarne, instytucje międzynarodowe Społeczeństwo jako całość, społeczności i władze lokalne, organizacje społeczne, stowarzyszenia na rzecz kultury, partie polityczne Źródło: Opracowanie własne Jedynym rozbieżnym obszarem pomiędzy reputacją i CSR jest kwestia wyników finansowych, które stanowią bardzo istotny wyznacznik reputacji, dotyczący interesów jednej z kluczowych grup interesariuszy, a mianowicie inwestorów i udziałowców. Ta grupa ocenia przedsiębiorstwo i jego działalność z perspektywy osiąganych i spodziewanych zysków oraz perspektyw długofalowego rozwoju. Spełnianie oczekiwań tej grupy stanowi największe, potencjalne źródło konfliktu interesów szczególnie z takimi grupami, jak pracownicy, klienci i partnerzy biznesowi [Szwajca 2014c]. Zatem z punktu widzenia inwestorów wydatkowanie środków finansowych na CSR należałoby oceniać w kategoriach efektywności i opłacalnej inwestycji. 168 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 Efektywność programów CSR w aspekcie redukcji ryzyka reputacyjnego Działania z zakresu CSR wymagają często wydatkowania bardzo dużych środków finansowych przez przedsiębiorstwa. Od wielu lat badacze poszukują ekonomicznego uzasadnienia dla tych aktywności, czyli odpowiedzi na pytanie: czy angażowanie zasobów przedsiębiorstwa w prospołeczne przedsięwzięcia może być opłacalną inwestycją? Jak dotąd nie udało się w sposób jednoznaczny i przekonujący udowodnić pozytywnej korelacji pomiędzy CSR a wynikami finansowymi czy wskaźnikami rynkowymi przedsiębiorstw [Griffin, Mahon 1997; Margolis, Walsh 2001; Orlitzky i in. 2003; Brammer, Millington 2007; Peloza 2009]. Trudności na tym polu wynikają przede wszystkim z wielowymiarowości i wieloaspektowego charakteru CSR, a także z wielu czynników kontekstowych, tj. wielkość firmy, jej kondycja finansowa, koniunktura gospodarcza, sytuacja w branży itp. [Wierciński, 2011, s. 59] W ostatnich latach zaczyna jednak dominować pogląd, że CSR może być opłacalną działalnością, jeżeli będą w odpowiedni sposób prowadzone. Barnett i Salomon [2006] w swoich badaniach doszli do wniosku, że działania z zakresu CSR mogą przynosić korzyści finansowe, ale w długim okresie, jeżeli są spójne, dobrze zaplanowane na poziomie długofalowej strategii i sprawnie zarządzane. Istotnym warunkiem jest także skala wydatkowanych na ten cel środków. Wyniki badań Brammera i Millingtona [2007] wykazały następujące prawidłowości: -- najlepsze wyniki finansowe osiągnęły te firmy, które wydały na CSR zdecydowanie więcej niż wynosi średnia w ich branży, -- tak samo dobre wyniki odnotowały firmy, które ograniczyły wydatki na CSR do minimum, -- najgorsze wyniki finansowe odnotowano w firmach, które wydatkowały środki na poziomie średniej w branży. Na bazie analizy wyników badań dotyczących efektywności biznesowej i społecznej CSR Porter o Kramer [2011] zaproponowali koncepcję wspólnych wartości (Corporate Shared Value), opartą na założeniu, że programy CSR mogą jednocześnie generować korzyści ekonomiczne dla firmy i społeczne dla społeczeństwa. Można więc traktować CSR jako przedsięwzięcie biznesowe, którego celem jest tworzenie innowacyjnych projektów prospołecznych [Wierciński, 2011]. W modelu efektywności programów CSR wskazano cztery obszary działań, zaprezentowane na rys. 2. Programy niskiego wpływu to pojedyncze, nieskoordynowane przedsięwzięcia, które zazwyczaj nie przynoszą istotnych korzyści ekonomicznych ani też nie dają znaczących, odczuwalnych efektów społecznych. Sporadyczne programy CSR to rzadko prowadzone kampanie społeczne, o znacznej wartości dla społeczeństwa, ale niskiej wartości dla przedsiębiorstwa. Racjonalne programy CSR są nastawione na znaczne korzyści dla firmy, ale są niezbyt korzystne społecznie. Programy wysokiego wpływu to długofalowe projekty o charakterze strategicznym, generujące wartości dla obu stron. 169 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Rysunek 2. Model efektywności obszarów CSR Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Wierciński, 2011, s.64] Bardzo dobrym przykładem może tu być prowadzony od wielu lat przez firmę Johnson & Johnson projekt typu wellness w postaci wszechstronnych, strategicznie zaprojektowanych inwestycji w fizyczne, duchowe i społeczne zdrowie pracowników. Rezultaty są imponujące i korzystne dla obu stron. Od 1995 roku odsetek palaczy spadł o ponad dwie trzecie, a liczba osób cierpiących na nadciśnienie i unikających wysiłku fizycznego spadła o połowę. W ciągu 10 lat firma zaoszczędziła na kosztach opieki zdrowotnej 250 milionów dolarów, a w latach 2002-2008 zwrot z każdego wydanego dolara wyniósł 2,71 dolara [Berry i in. 2012, s.115-116]. Z punktu widzenia redukcji ryzyka reputacyjnego najbardziej skuteczne wydają się projekty społeczne o wysokim wpływie, gdyż stwarzają szanse łagodzenia konfliktu interesów kluczowych grup interesariuszy. Programy te z jednej strony umożliwiają spełnianie oczekiwań takich grup interesariuszy, jak: pracownicy, klienci, lokalne społeczności, społeczeństwo jako całość, a z drugiej strony realizują interesy inwestorów i właścicieli w zakresie satysfakcjonujących wyników finansowych w długim okresie. Tendencja poszukiwania i wdrażania takich programów może prowadzić do powstania gospodarki zrównoważonego rozwoju, w której zrównoważony rozwój stanie się sposobem prowadzenia zyskownej działalności gospodarczej [Chouinard i in. 2012, s. 126-139]. Zdaniem twórców do modelu takiej gospodarki przyszłości prowadzą trzy zauważalne trendy. Pierwszy z nich dotyczy tendencji wyceniania uważanych dotąd za niewycenialne zasobów naturalnych. Swoistym paradoksem jest sytuacja, w której produkt bezpieczny dla 170 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 środowiska jest droższy od produktu szkodliwego dla środowiska, a jednocześnie zasoby naturalne, takie jak woda czy powietrze, są traktowane jak darmowe. Należałoby zatem wyceniać wartość tych zasobów kosztami przywracania ich do stanu początkowego, przed skażeniem. Naturalne bogactwo narodów powinno być traktowane jako zasób kapitałowy i wyceniane tak samo, jak kapitał finansowy, produkcyjny czy ludzki. Międzynarodowe organizacje non-profit oraz firmy audytorskie opracowują już metodologie wyceniania ekosystemów. Drugi trend jest związany z wdrażaniem i podejściem do inwestycji społecznie odpowiedzialnych (Socially Responsible Investing - SRI). Chociaż idea ta powstała kilkadziesiąt lat temu, dopiero od niedawna globalne koncerny i korporacje zaczęły doceniać korzyści prospołecznego inwestowania w postaci oszczędności kosztów, eliminowania zagrożeń, budowania pozytywnej reputacji itp. Inwestorzy coraz częściej wspierają przedsiębiorstwa dbające o środowisko, przestrzegające ładu korporacyjnego, odpowiedzialne za pracowników i społeczność lokalną nie dlatego, że podziwiają ich etyczną postawę, ale dlatego że w długoterminowej perspektywie będą one bardziej rentowne [Deloitte, GPW 2012; Peloza, Shang 2011]. Obecnie prawie co ósmy inwestowany dolar trafia do przedsiębiorstwa ocenianego jako „inwestycja społecznie odpowiedzialna”. Trzecim trendem jest wprowadzanie standardowych wskaźników łańcucha dostaw, które umożliwiają porównywanie wpływu analogicznych produktów na środowisko na kolejnych etapach jego drogi od surowca do skonsumowanego i wyrzuconego artykułu. Dla przykładu, Ikea współpracuje z grupą niezależnych podmiotów certyfikujących, które potwierdzają stosowanie zrównoważonych praktyk w zakresie wycinki drzew i zarządzania zasobami leśnymi. Podsumowanie Zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków panuje dość powszechne przekonanie, że zaangażowanie przedsiębiorstwa w programy CSR pozytywnie wpływa na budowanie i ochronę jego reputacji. Przyjmując, że ryzyko reputacyjne jest to luka pomiędzy oczekiwaniami interesariuszy a stopniem ich spełnienia przez przedsiębiorstwo. Wobec tego przedsiębiorstwo, dążąc do ograniczania ryzyka reputacyjnego poprzez zaangażowanie w programy CSR powinno identyfikować i zaspokajać wymagania interesariuszy w tym zakresie. Nie jest to łatwe zadanie, zważywszy na ograniczone środki finansowe firmy i sprzeczność oczekiwań poszczególnych grup interesu. Szczególnie dotyczy to inwestorów i właścicieli, którzy podchodzą do CSR jak do przedsięwzięcia biznesowego, które ma przynieść wymierne korzyści. W modelu efektywności CSR, opartym na koncepcji wspólnych wartości zakłada się, że najlepsze efekty daje realizacja programów CSR wysokiego wpływu. Są to spójne, szeroko zakrojone projekty o charakterze strategicznym, mające szanse generować korzyści 171 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój zarówno przedsiębiorstwu jak i społeczeństwu, a tym samym łagodzić sprzeczność interesów kluczowych grup interesariuszy i redukować ryzyko reputacyjne. Natomiast sporadyczne i nieskoordynowane działania CSR generują jedynie koszty, tylko chwilowo pozytywnie wpływają na poprawę reputacji, a właściwie wizerunku przedsiębiorstwa, nie przynoszą też znaczących korzyści społecznych. Bibliografia: 1. Barnett M. L., Salomon R. M.: Beyond dichotomy: The curvilinear relationship between social responsibility and financial performance. “Strategic Management Journal”, Vol. 27, Issue 11. 2. Berry L. L., Mirabito A. M., Baun W. B.: Wymierne zyski z programów profilaktyki zdrowotnej dla pracowników. „Harvard Business Review Polska”, wrzesień 2012. 3. Brammer S., Millington A.: Does it pay to be defferent? An analysis of the relationship between corporate socisl and financial performance. “Strategic Management Journal”, Vol. 29, No. 12. 4. Chouinard Y., Ellison J., Ridgeway R.: Gospodarka zrównoważonego rozwoju. “Harvard Business Review Polska”, wrzesień 2012. 5. Griffin J. J., Mahon J. F.: The corporate social performance and corporate financial performance debate: twenty-five years of incomparable research. “Business and Society”, Vol. 36, No. 1. 6. Hillenbrand C., Money K.: Corporate Responsibility and Corporate Reputation: Two Separate Concepts or Two Sides of the Same Coin? “Corporate Reputation Review” 2007, Vol. 10, No.4. 7. Honey G.: A Short Guide to Reputation Risk. Gower Publishing, England-USA 2009. 8. Margolis J. D., Walsh J. P.: People and profits? The search for a link between a company`s social and financial performance. Lawrence Erlbaum Associates, NJ 2001. 9. Melo T., Garrido-Morgado A.: Corporate Reputation: A Combination of Social Responsibility and Industry. “ Social Responsibility and Environmental Management”, 2012, No. 19. 10. Orlitzky M., Schmidt F. L., Rynes S. L.: Corporate social and financial performance: a meta analysis. “Organization Studies”, Vol. 24, No. 3. 11. Peloza J.: The Challenge of Measuring Financial Impacts From Investments in Corporate Social Performance. “Journal of Management”, Vol. 35, No. 6. 12. Peloza J., Shamg J.: How Can Corporate Social Responsibility Activities Create Value for Stakeholdres? A Systematic Review. “Journal of the Academy of Marketing Science” 2011, Vol. 39, No. 1. 13. Porter M.E., Kramer M. R.: Strategy and Society: the Link Between Competitive Advantage and Corporate Social Responsibility. “Harvard Business Review”, December, 2006. 14. Safeguarding Reputation: Corporate Responsibility Aids Reputation Recovery. Weber Shandwick 2007, No.2. 172 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 15. Schwaiger M.: Components and Parameters of Corporate Reputation - an Empirical Study. “Schwalenbach Business Review” 2004, 56, January. 16. Szwajca D.: Rola społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa w budowaniu jego reputacji, „PragmataTes Oikonomias” 2014a, nr VIII. 17. Szwajca D.: Ryzyko reputacji jako wyzwanie dla menedżerów w erze globalizacji. „Organizacja i Kierowanie” 2014b, nr 14. 18. Szwajca D.: Zarządzanie reputacją przedsiębiorstwa wobec sprzeczności oczekiwań interesariuszy. „Studia Ekonomiczne” 2014c, nr 202. 19. Szwajca D.: Zasoby marketingowe przedsiębiorstwa jako źródło przewagi konkurencyjnej. Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2012. 20. Szwajca D., Nawrocki T. L.: Możliwości oceny zaangażowania przedsiębiorstw w działania społecznie odpowiedzialne a ich polityka informacyjna w zakresie CSR. „Przegląd Organizacji” 2016, nr 4. 21. Wierciński S.: CSR jako przedsięwzięcie biznesowe. “Master of Business Administration”, 2011, nr 2. Źródła internetowe: 1. Deloitte, GPW 2012: „Decyzje inwestycyjne a odpowiedzialny biznes”, http://www.odpowiedzialni.gpw.pl/pub/Raport_decyzje_inwestycyjnePL.pdf [dostęp: 24.09.2015] 2. “The Rising CCO IV”, 2012. https://www.webershandwick.com/uploads/news/files/ 3. Rising_CCO_IV.pdf [dostęp: 17.05.2014] 4. EC Communication „A renewed EU strategy 2011-2014 for Corporate Social Responsibility”, 17 January 2012, www.eurocoop.coop [dostęp 15.05.2015] 5. www.jsw.pl [dostęp 15.05.2015] 6. www.pkn.pl/iso-26000 [dostęp 15.05.2015] 173 DODATEK SPECJALNY Paulina Kuzior Międzynarodowy Kongres Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju w Rybniku International Congress of Business Ethics and Sustainable Development in Rybnik Rybnik – malownicze miasto położone w województwie śląskim (Polska), jest jednym z większych miast Górnego Śląska. Historyczne wzmianki o Rybniku pochodzą z XIII wieku. Obecnie miasto prężnie się rozwija, przyciągając także młodych ludzi, którzy mogą studiować w Rybniku na 2 uczelniach wyższych. Warunki do studiowania są znakomite. To właśnie tutaj w kampusie akademickim w Rybniku 31 maja 2016 r. odbył się Międzynarodowy Kongres Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju. Inicjatorami Kongresu byli prof. Aleksandra Kuzior, prezes Śląskiego Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju, działającego przy Politechnice Śląskiej oraz Piotr Kuczera, prezydent Miasta Rybnika. Polscy, austriaccy, niemieccy, słowaccy oraz ukraińscy naukowcy, biznesmeni i przedstawiciele samorządów lokalnych spotkali się na Kongresie, by podzielić się doświadczeniami, pomysłami i dobrymi praktykami w zakresie realizacji założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (CSR). Patronat Honorowy nad Kongresem objęło Ministerstwo Rozwoju Rzeczypospolitej Polskiej, w Komitecie Honorowym znalazły się wybitne postacie świata nauki, polityki i biznesu: dr Andrzej Arendarski (Prezes Krajowej Izby Gospodarczej), dr Andrea Bekić (Ambasador Republiki Chorwacji w Polsce), prof. dr hab. inż. Jerzy Buzek dr h.c. mult. (Poseł do Parlamentu Europejskiego, przewodniczący Parlamentu Europejskiego w latach 2009-2012, premier RP w latach 1997-2001), Tadeusz Donocik (Prezes Regionalnej Izby Gospodarczej w Katowicach, I Wiceprezes Krajowej Izby Gospodarczej, podsekretarz stanu w ministerstwie gospodarki w latach 1998-2001), dr hab. Zygmunt Frankiewicz (Prezydent Miasta Gliwice, Prezes Związku Miast Polskich), prof. dr hab. inż. Wojciech Gasparski (Członek honorowy Komitetu Naukoznawstwa PAN, kierownik Katedry Etyki Biznesu Akademii Leona Koźmińskiego, dyrektor Centrum Etyki Biznesu (CEBI) w Warszawie), prof. dr hab. inż. Andrzej Karbownik dr h.c. (rektor Politechniki Śląskiej), Mieczysław Kieca (Prezydent Miasta Wodzisław Śląski, Przewodniczący Związku Gmin i Powiatów 175 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego), Piotr Kuczera (Prezydent Miasta Rybnika), prof. Pol. Śl. dr hab. Aleksandra Kuzior (Prezes Śląskiego Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju, Kierownik Katedry Stosowanych Nauk Społecznych WOiZ Politechniki Śląskiej), Małgorzata Mańka-Szulik (Prezydent Miasta Zabrze, Przewodnicząca Zarządu Górnośląskiego Związku Metropolitalnego), prof. dr hab. inż. Arkadiusz Mężyk Rektor Elekt Politechniki Śląskiej, Dziekan Wydziału Mechanicznego Technologicznego Politechniki Śląskiej), prof. dr hab. inż. Zygfryd Nowak (założyciel Polskiego Ruchu Czystszej Produkcji i wieloletni prezes), Mirella Panek-Owsiańska (Prezeska Forum Odpowiedzialnego Biznesu), Wiktor Pawlik (Prezes Regionalnej Izby PrzemysłowoHandlowej w Gliwicach), Wojciech Saługa (Marszałek województwa śląskiego), prof. UAM dr hab. Jacek Sójka (Prezes Polskiego Stowarzyszenia Etyki Biznesu, EBEN Polska, dyrektor Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu), prof. dr hab. inż. Marian Turek (Dziekan Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej), Jarosław Wieczorek (Wojewoda Śląski), dr inż. Tomasz Zieliński (Dziekan Wydziału Biznesu, Finansów i Administracji Rybnickiego Ośrodka Naukowo-Dydaktycznego Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach), prof. dr hab. Leszek Żabiński (Rektor Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach), Andrzej Żylak (Konsul honorowy Republiki Chorwacji, prezes Izby Przemysłowo-Handlowej Rybnickiego Okręgu Przemysłowego). Z kolei w Komitecie Naukowym znaleźli się wybitni przedstawiciele polskiej i zagranicznej nauki, zajmujący się problematyką zrównoważonego rozwoju i etyki biznesu: prof. dr. Petra Ahrweiler (European Academy GmbH, Head of Department “Innovation Lab”, Niemcy), prof. dr Michael Aßländer (Technishe Universität Dresden Internationales Hochshulinstitut Zittau, Niemcy, member of Executive Committe of EBEN), MinRat Prof. DDr. Heinrich Badura (Bundesministerium für Wissenschaft, Forschung und Wirtschaft, dep. Wissenschaftsvermittlung, Stabstelle – Support International, Wiedeń, Austria), prof. dr Gerhard Banse (Berliner Zentrum Technik & Kultur, Niemcy), prof. UE dr hab. inż. Piotr Bartkowiak (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu), prof. ATH dr hab. Izabela Bieńkowska (Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej), prof. Pol. Śl. dr hab. inż. Jan Brzóska (Prodziekan ds. Nauki Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej), prof. APS dr hab. Helena Ciążela (Prorektor ds. Kształcenia Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie), doc. Ing. Phd. Helena Cierna (Technical University in Zvolen, Słowacja), dr hab. Agata Chudzicka-Czupała (Uniwersytet Śląski), dr hab. Małgorzata Dobrowolska (Uniwersytet Śląski), prof. PB dr hab. inż. Joanna Ejdys (Politechnika Białostocka), prof. dr hab. Janina Filek (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie), prof. PhDr. Daniela Fobelova, PhD (Uniwersytet Mateja Beli w Bańskiej Bystrzycy, Słowacja), prof. PhDr. Pavel Fobel, PhD (kierownik Katedry Etyki i Etyki Stosowanej, Wydział Filozofii, Uniwersytet Mateja Beli w Bańskiej Bystrzycy, Słowacja), prof. dr Armin Grunwald (Karlsruhe Institute of Technology, Head of the Office of Technology Assessment at the German Bundestag, Niemcy), prof. dr hab. Zbigniew Hull (Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego), 176 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 prof. PCz. dr hab. inż. Waldemar Jędrzejczyk (kierownik Zakładu Zarządzania Informacją i Wiedzą Politechniki Częstochowskiej), prof. zw. dr hab. Ryszard Janikowski (Kierownik Katedry Gospodarki Przestrzennej, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego), prof. PŚ dr hab. Izabela Jonek-Kowalska (Prodziekan ds. Ogólnych Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej), prof. dr hab. inż. Jan Kaźmierczak (dyrektor Instytutu Inżynierii Produkcji Politechniki Śląskiej, przewodniczący Polskiego Towarzystwa Oceny Technologii), prof. dr hab. inż. Leszek Kiełtyka (dyrektor Instytutu Informacyjnych Systemów Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, prezes Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa – TNOiK), prof. dr hab. Andrzej Kiepas (kierownik Zakładu Antropologii Filozoficznej i Filozofii Cywilizacji, Uniwersytet Śląski, wiceprzewodniczący Polskiego Towarzystwa Oceny Technologii), prof. dr hab. Anna Lewicka-Strzałecka (Polska Akademia Nauk), dr hab. inż. Mariusz Ligarski (Politechnika Śląska), prof. dr hab. Alla Lobanova (Krivoy Rog National University, Krzywy Róg, Ukraina), prof. Pol. Śl, dr hab. inż. Anna Michna (Politechnika Śląska), doc. PhDr. Zuzana Palovičová,CSc. (Slovenská Akadémia Vied, Słowacja), prof. UKW dr hab. Andrzej Papuziński (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), prof. Pol. Lub. dr hab. Artur Pawłowski (Politechnika Lubelska), prof. PhDr. Zlatica Plasienkova, PhD. (Univerzita Komenského v Bratislave, Słowacja), prof. PhD Yaroslav Shramko (Vice-rector for Research, Krivoy Rog National University, Ukraina), dr hab. Zbigniew Spendel (Uniwersytet Śląski w Katowicach), prof. UO dr hab. Piotr Stec (dziekan Wydziału Prawa i Administracji, Uniwersytet Opolski), dr hab. Danuta Szwajca (Politechnika Śląska), prof. dr hab. Włodzimierz Tyburski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), prof. Nicanor Ursua (University of Basque Country, Hiszpania), prof. em. UMK dr hab. Ryszard Wiśniewski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), prof. PŚ dr hab. inż. Krzysztof Wodarski (dyrektor Centrum Zarządzania Projektami Politechniki Śląskiej), dr hab. Mariusz Wojewoda (Uniwersytet Śląski), prof. PŚ dr hab. inż. Radosław Wolniak (Politechnika Śląska), prof. PO dr hab. Mariusz Zieliński (Politechnika Opolska). Przesłanie do uczestników Kongresu skierował prof. Jerzy Buzek, poseł do Parlamentu Europejskiego, przewodniczący Parlamentu Europejskiego w latach 2009-2012 oraz premier Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1997-2001, który zaznaczył, że zrównoważony rozwój będzie zależny od entuzjazmu, wytrwałości i zintegrowania działań różnych podmiotów: ludzi biznesu, naukowców, liderów różnych organizacji, ale także wszystkich pracowników i zwykłych ludzi. Prof. Bogusław Łazarz – prorektor elekt Politechniki Śląskiej – podkreślił, że nie ma zrównoważonego rozwoju bez odpowiednich podstaw etycznych, prof. Jan Brzóska prodziekan ds. Nauki Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej zwrócił uwagę, że etyka biznesu i zrównoważony rozwój to wyzwanie naukowe i gospodarcze jednocześnie, a także wyzwanie stojące przed społeczeństwem obywatelskim. Konsul Honorowy Republiki Chorwacji i jednocześnie prezes Izby Przemysłowo-Handlowej Rybnickiego Okręgu Przemysłowego Andrzej Żylak zwrócił uwagę, że etyczne zachowania są potrzebne przede wszystkim w działalności 177 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój gospodarczej, a Kongres jest dobrym forum, by przedyskutować nurtujące biznesmenów problemy. Przekazując życzenia owocnych obrad od ambasador Republiki Chorwacji Andrei Bekić zwrócił także uwagę na częste kontakty ambasady z miastem Rybnik, co otwiera możliwościami współpracy. Należy podkreślić, że miasto Rybnik współpracowało i współpracuje już z wieloma miastami patronackimi z różnych krajów. Wymienić tutaj można m.in. Dorsten, i Eurasburg (Niemcy), Karwinę (Czechy), Iwano-Frankowsk i Bar (Ukraina), Larisę (Grecja), Liévin, Mazamet i Saint-Vallier (Francja), Newtownabbey (Wielka Brytania). Rybnik jest miastem, gdzie prężnie rozwija się gospodarka, nauka i turystyka, miastem gdzie rozwija się współpraca samorządu i biznesu z wyższymi uczelniami, czego doskonałym przykładem był właśnie Międzynarodowy Kongres Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju. Wykład plenarny na Kongresie wygłosił prof. Gerhard Banse, przedstawiciel Berliner Zentrum Technik und Kultur, wieloletni pracownik naukowy Karlsruher Institut für Technologie, zajmujący się problematyką zrównoważonego rozwoju, filozofią i etyką techniki oraz oceną technologii (technology assessment). W ramach Kongresu zorganizowane zostały także dwie dyskusje panelowe: 1. „Jak samorządy mogą wspierać etyczny biznes”; 2. „CSR – między teorią a praktyką” oraz w sekcjach tematycznych wygłoszono prawie 40 referatów. W pierwszej dyskusji panelowej udział wzięli: prof. Heinrich Badura z austriackiego Bundesministerium für Wissenschaft, Forschung und Wirtschaft, wiceprezydent miasta Zabrze Katarzyna Dzióba, prezydent miasta Wodzisławia Śląskiego Mieczysław Kieca oraz prezydent miasta Rybnika Piotr Kuczera. Dyskusję moderowała prof. Aleksandra Kuzior. W drugiej: prof. Michael Aßländer (Technische Universität Dresden, Internationales Hochschulinstitut Zittau, członek zarządu EBEN, Niemcy), Paulina Bednarz (dyrektor ds. projektów unijnych i komunikacji Instytutu Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym Fundacji Krajowej Izby Gospodarczej, Polska), dr inż. Janusz Karwot (prezes Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Rybniku, Polska), prof. Alla Lobanova (Krivoy Rog National University, Ukraina). Referaty w sekcjach tematycznych poświęcone były zagadnieniom z obszaru etyki normatywnej, etyki stosowanej i Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw (CSR) oraz różnorodnym aspektom zrównoważonego rozwoju. Zaprezentowano m.in. badania dotyczące etycznego wymiaru CSR, rolę społecznej odpowiedzialności w budowaniu relacji między nauką a biznesem, rozwój innowacyjnych przedsięwzięć w ramach ekonomii dzielenia i zarządzania odpowiedzialnością, itp. Prelegenci zastanawiali się czy Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw to wymóg czy tylko moda i czy etyczne zachowania przedsiębiorstw są tylko pozorowaniem odpowiedzialności społecznej czy rzeczywistym zaangażowaniem. Przedstawiciele firm działających nie tylko na lokalnym, ale także międzynarodowym rynku podali przykłady dobrych praktykach, szczególnie w obszarach zarzadzania zasobami ludzkimi i odpowiedzialności wobec otoczenia organizacyjnego oraz działań 178 Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne. nr 3/2016 prośrodowiskowych. Przykłady proekologicznych działań zostały także zaprezentowane w dyskusji panelowej, za które Miasto Wodzisław Śląski otrzymało certyfikat „Ekologiczna Gmina” za wspieranie nowoczesnych i ekologicznych rozwiązań w zakresie ogrzewania na terenie miasta. W sesjach popołudniowych w kilku referatach pojawiły się także tematy prezentujące rolę kobiet w rozwoju biznesu. Przedstawiono również przykłady praktyk dyskryminacyjnych i mobbingu, które pojawiają się w praktyce zarządzania firmami i z którymi należy bezwzględnie walczyć. Podstawowe dokumenty koncepcji zrównoważonego rozwoju podkreślają znaczącą rolę kobiet w kreowaniu etycznego biznesu i wdrażania założeń zrównoważonego rozwoju. Bezpośrednie przykłady takich zapisów można znaleźć m.in. w Globalnym Programie Działań Agenda 21, Implementacyjnym Planie Działań z Johannesburga, czy w dokumencie „Future we want”. Spore zainteresowanie wzbudziła dyskusja dotycząca CSR. Paneliści z trzech różnych krajów Europy (Polski, Ukrainy, Niemiec) , o różnym stopniu implementacji założeń CSR, zwrócili między innymi uwagę na tworzenie strategii CSR, zaangażowanie w rozwiązywanie problemów społeczności lokalnych, inwestowanie w ekoinnowacje. Przedstawione przykłady pokazały znaczne różnice w podejściu do CSR w Polsce, Niemczech i na Ukrainie. Zagraniczni goście, którzy wzięli udział w dyskusji (prof. A. Lobanova i prof. Asslaender) to naukowcy od wielu lat współpracujący z Katedrą Stosowanych Nauk Społecznych Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej. Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny w Krzywym Rogu Katedra Socjologii i Ekonomiki wspólnie z Katedrą Stosowanych Nauk Społecznych realizuje projekt dydaktyczny, którego efektem jest przygotowywany do druku podręcznik akademicki „Wybrane zagadnienia socjologii pracy”, którego autorami są polscy i ukraińscy naukowcy. Spojrzenie na problemy socjologii pracy z dwóch różnych perspektyw dało bardzo ciekawe wyniki. Z kolei z Uniwersytetem Technicznym w Dreźnie Międzynarodowym Instytutem z Zittau Katedra Stosowanych Nauk Społecznych corocznie organizuje Międzynarodową Interdyscyplinarną Konferencję Naukową pt. Rozwój społeczny wobec wartości. Etyka – Technika – Społeczeństwo”, w której uczestniczą także naukowcy z Ukrainy. Współorganizatorem tego przedsięwzięcia jest Katedra Etyki i Etyki Stosowanej Uniwersytetu Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy. Międzynarodowa współpraca naukowa ogniskuje się wokół zagadnień socjologicznych i etycznych. Ważnym elementem tej współpracy są także zagadnienia poruszane na Międzynarodowym Kongresie Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju w Rybniku, stąd obecność naukowców z tych krajów na obradach kongresowych. Należy zaznaczyć, że na Kongresie przedstawiciele 3 organizacji zajmujących się promowaniem idei CSR i zrównoważonego rozwoju oraz świadczących usługi w zakresie doradztwa etycznego spotkali się w celu podpisania listów intencyjnych o współpracy. Z ramienia Śląskiego Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju w spotkaniu uczestniczyła prof. Aleksandra Kuzior – prezes zarządu, z ramienia Polskiego Ruchu Czystszej Produkcji dr Michał Cichy – prezes zarządu i prof. Zygfryd Nowak - założyciel Polskiego Ruchu 179 Etyka biznesu i zrównoważony rozwój Czystszej Produkcji i wieloletni prezes tego stowarzyszenia oraz z ramienia Centrum Doradztwa Etycznego Uniwersytetu Mateja Beli w Bańskiej Bystrzycy prof. Pavel Fobel – dyrektor Centrum. Podpisanie listów intencyjnych to początek zapowiadanej przez przedstawicieli tych organizacji współpracy, która może przynieść wiele pożytecznych wspólnych inicjatyw. Tak więc Kongres skupił środowisko naukowe, biznesowe, menedżerskie i samorządowe z różnych krajów. W Kongresie uczestniczyli także uczniowie rybnickich szkół średnich. Łącznie na Kongres przybyło ponad 200 osób. Organizatorzy Kongresu – Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju i Miasto Rybnik – zapowiedzieli dalszą współpracę i przygotowanie kolejnych edycji Kongresu. Informacje o Kongresie ukazały się w niemieckim czasopiśmie naukowym LeibnizOnline nr 23 (2016) [http://leibnizsozietaet.de/wp-content/uploads/2016/06/Kuzior. pdf], w Biuletynie Politechniki Śląskiej Nr 6-7 (281-282) /2016, pp. 22-24 [https://issuu. com/politechnikaslaska/docs/biuletyn-polsl-czerwiec-lipiec-2016],w ukraińskim czasopiśmie naukowym “Socialni technologii. Aktualni problemi teorii ta praktiki” nr 71/2016 oraz w drugim angielskojęzycznym numerze „Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju” [http://www.polsl.pl/organizacje/SCEBIZR/Documents/Kuzior%20Paulina%20 -%20Etyka%202%202016.pdf ]. Więcej informacji znajdzie czytelnik na stronie Śląskiego Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju [http://www.polsl.pl/organizacje/scebizr/Strony/witamy.aspx]. 180 ISSN 2451-456X
