Nowe równowagi produkcyjne w polskim sektorze rolniczym na tle
advertisement
Nowe równowagi produkcyjne w polskim sektorze rolniczym na tle tendencji unijnych i światowych nr 23 (Ujęcie modelowe) 2011 Mieczysław Gruda Nowe równowagi produkcyjne w polskim sektorze rolniczym na tle tendencji unijnych i światowych (Ujęcie modelowe) Nowe równowagi produkcyjne w polskim sektorze rolniczym na tle tendencji unijnych i światowych (Ujęcie modelowe) Autor dr Mieczysław Gruda Prac zrealizowano w ramach tematu Analiza uwarunkowa i wyzwa rozwoju sektora rolno-ywnociowego w Polsce na tle tendencji wiatowych w zadaniu Szukanie nowej równowagi produkcyjnej w Polsce na tle tendencji wiatowych Celem pracy jest przedstawienie rozwaa teoretycznych zwizanych z równowag ogóln, czstkow, równowag rynkow cen, odchyleniami od równowagi, równowag w grach niekooperacyjnych zwan równowag Nasha oraz funkcjami poday i popytu w zakresie przydatnym do modelowania równowag produkcyjnych w rolnictwie. Cz analityczna pracy zwizana jest ze sposobem dochodzenia do równowag produkcyjno-cenowych w sektorze ywnociowym w Polsce na tle zachodzcych tendencji w rolnictwie UE i wiata. Recenzenci prof. dr hab. Zygmunt Wojtaszek prof. dr hab. Wodzimierz Rembisz Korekta Joanna Gozdera Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN 978-83-7658-182-8 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: [email protected] http://www.ierigz.waw.pl SPIS TRECI Wstp 7 I. Modelowanie równowagi ogólnej i czstkowej 9 II. Równowaga produkcyjna i rynkowa w rolnictwie 17 III. Równowaga sektorowa i narodowa 25 IV. Wyniki empiryczne dochodzenia do równowagi produkcyjnej w sektorze ywnociowym 32 Podsumowanie 40 Literatura 41 WST P Równowaga jest jednym z najwaniejszych poj ekonomii. Wszystkie ukady zoone, takie jak gospodarka narodowa i wyodrbnione jej sektory, d do równowagi. W kontekcie gospodarczym zwykle mówimy o równowadze dynamicznej. Jej przeciwiestwem jest równowaga statyczna, która jest stanem przejciowym i krótkotrwaym. Istot procesów rozwojowych (wzrostowych) jest równowaga dynamiczna. W tej sytuacji stan równowagi zmienia si w czasie. Kady ukad gospodarczy dy do równowagi, ale de facto na trwae jej nie osiga. Kade zblienie si do równowagi rodzi nowe wyzwania, a te wymagaj nowego spojrzenia. Równowaga ma charakter stacjonarny, wówczas gdy struktura ukadu (liczba elementów i rodzaje sprze) s niezmienne w czasie, nie mog ulega zmianie zasady dziaania ukadu gospodarczego. Równowaga stanowi gówny nurt ekonomii klasycznej i kierunków z niej wyrastajcych. W swoim rozwoju zatoczya ona wielki krg, od „ceny naturalnej” A. Smitha poczwszy, poprzez zmienn „czas” oraz koncepcj równowagi krótkookresowej i dugookresowej A. Marshalla, poprzez statyk porównawcz i nowoczesn teori równowagi ekonomicznej K. Wicksella oraz teori równowagi ogólnej, stabilno równowag oraz równowag konkurencji K.J. Arrowa. W bogatej historii wiatowej myli ekonomicznej takie kwestie, jak ceny i dochodzenie do równowagi nieprzerwanie stanowi centralny punkt zainteresowa ekonomistów. Dla potrzeb bada empirycznych dokonany zosta przegld dostpnych baz danych krajowych i midzynarodowych. Dotychczas wykorzystywane byy zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostatu w zakresie poday i popytu ywnoci w ujciu krajowym czy te regionalnym. Przygotowana baza danych empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana jest na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Przewidywane oczekiwania z bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów aplikacyjnych. Przeprowadzone zostao wstpne rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W dalszej kolejnoci przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). 7 Osignicie i utrzymanie równowagi ekonomicznej w kadym ukadzie gospodarczym jest bardzo trudne, z uwagi na ogromn liczb czynników, które oddziauj na popyt i poda na kadym z rynków, wytrcajc je stale z uksztatowanego stanu równowagi. Równowag ekonomiczn rozpatrywa naley dugookresowo, jako pewn tendencj, model, do którego zmierza gospodarka w wyniku dziaania mechanizmu rynkowego i ekonomicznej polityki pastwa. 8 I. MODELOWANIE RÓWNOWAGI OGÓLNEJ I CZSTKOWEJ W ROLNICTWIE Model równowagi ogólnej CGE (computable general equilibrium) jest zbiorem relacji zachowa (równa), które w warunkach doskonaej konkurencji wyznaczaj równowag pomidzy produkcj i handlem produktami i usugami poprzez zmiany w relacjach cen tych produktów i usug, Ogólnie model równowagi ogólnej mona zapisa jako ukad: Qdi = Qdi (P1,…, Pn) i = 1,..., n (1) Qsi = Qsi (P1,…, Pn) Sam warunek równowagi skada si z n równa: Qdi - Qsi = 0 i = 1,..., n (2) Po wstawieniu ukadu (1) do równania (2), uzyskujemy model zredukowany jedynie do n równa wspózalenych: Qdi (P1,…, Pn) - Qsi (P1,…, Pn) = 0 i = 1,..., n (3) Rozwizanie ukadu (3) n równa, jeli rzeczywicie istnieje, wyznacza n cen równowagi Pi , a wówczas Qi mog funkcji popytu lub poday. Ukad (1) przedstawia funkcj popytu i poday n-dóbr rynkowych w zalenoci od ich poziomu P1, P2,…,Pn. Jeeli wszystkie dobra w gospodarce zostan wczone do ogólnego modelu rynku, rezultatem bdzie warlasowski model równowagi ogólnej, w którym nadwykowy popyt na kade dobro jest traktowany jako funkcja cen wszystkich dóbr w gospodarce. Punkt równowagi Równowaga rynkowa jest to taka sytuacja na rynku danego dobra, w której wielko popytu równa jest wielkoci poday. Rynek, na którym wystpuje stan równowagi jest rynkiem stabilnym. W przeciwnym wypadku mówimy o rynku niestabilnym. 9 Rys. 1. Punkt równowagi rynkowej S - krzywa poday, D - krzywa popytu, P - cena, Q - ilo dobra, E - punkt równowagi, PE - cena równowagi. ródo: Opracowanie wasne. Cena równowagi Cena równowaca rynek danego dobra, przy której wielko zapotrzebowania na dane dobro równa jest wielkoci oferowanej. Stany nierównowagi Zachodz moliwe stany nierównowagi, gdy wystpuje: x nadwyka poday cz potencjalnych nabywców nie akceptuje ustalonej ceny i rezygnuje z zakupu x niedobór poday przy ustalonej cenie sprzedawcy s skonni sprzeda mniejsz ilo dobra. 1. Jak interpretujemy równowag rynkow na rynku danego dobra? Równowag rynkow na rynku danego dobra interpretuje si jako punkt przecicia krzywych popytu i poday tego dobra wyznaczajcy jedyn moliw cen przy której ilo nabyta bdzie równa iloci oferowanej na sprzeda. 2. W jaki sposób L.Walras wyjania dziaanie mechanizmu równowaenia rynku? U Walrasa zmiany cen spowodowane s rónicami pomidzy iloci naby- 10 wan i oferowan na rynku. Jeeli QD - QS < 0 TP (nadwyka), a jeeli QD - QS > 0 TP (niedobór). Punkt równowagi: PD = PS. 3. W jaki sposób A. Marshall uzasadnia ksztatowanie si równowagi rynkowej? Marshall uzalenia ilo oferowan na rynku od rynkowej ceny danego dobra. Jeeli PD - PS > 0 to QS ronie (producenci zachceni zyskiem bd produkowa wicej), a jeeli PD - PS < 0 to QS maleje (strata zmusi sprzedawców i producentów do zmniejszenia oferty). Nastpuje tutaj wyrównywanie si korzyci nabywców i sprzedawców. Punkt równowagi: QD = QS. 4. Co oznacza stabilno rynku? Stabilno rynku oznacza, e jest on w stanie powraca do równowagi bez wzgldu na to, jakie pocztkowe wartoci miay jego zmienne. 5. Jaki jest warunek stabilnoci rynku L. Walrasa, jaki za A. Marshalla? (pp. 2 i 3) 6. W jakich formach dziaa mechanizm równowaenia rynku w praktyce? Wyranie wida go na giedach i przy zastosowaniu zasady rekontraktu. Po zebraniu ofert sprzeday i kupna dokonuje si wtedy ustalenia nowej ceny równowagi. 7. Co moe spowodowa wytrcenie rynku ze stanu równowagi i jaki mecha- nizm umoliwia stabilizacj rynku? Rynek moe zosta wytrcony z równowagi zmian któregokolwiek z niecenowych czynników poday lub popytu, zmieniajc pooenie tych krzywych. Stablizacj umoliwia mechanizm równowagi rynkowej wyjaniony przez Walrasa (QD - QS) i Marshalla (PD - PS). 8. Jakie s zaoenia modelu pajczyny? Najwaniejszym zaoeniem w tym modelu jest stwierdzenie, e nabywcy reaguj w tym samym okresie, w którym nastpuje zmiana sytuacji rynkowej, sprzedawcy za reaguj z opónieniem (dostosowanie ekstrapolacyjne). Zakada si równie, e krzywe popytu i poday maj charakter liniowy oraz e wczeniej rynek zosta wytrcony ze stanu równowagi. 9. Jakie rodzaje waha cen i iloci na rynku moemy zilustrowa za pomoc modelu pajczyny? Za pomoc modelu pajczyny moemy zilustrowa trzy rodzaje waha cen i iloci: a) oscylacje tumione (rynek wraca do stanu równowagi); b) oscy11 lacje stae (wahania na rynku maj charakter cigy i cykliczny); c) oscylacje wybuchowe (rynek jest niestabilny, a amplituda waha wzrasta). 10. Jaki jest warunek stabilnoci rynku w modelu pajczyny? W modelu pajczyny rynek jest stabilny tylko wtedy, gdy absolutna warto stosunku nachylenia linii popytu do nachylenia linii poday jest wiksza od jednoci (bezwzgldna warto nachylenia popytu jest wiksza od bezwzgldnej wartoci nachylenia linii poday). 11. Jak rol na charakteryzujcym si wystpowaniem waha cyklicznych rynku odgrywaj spekulanci? Racjonalne spekulacje wywouj niekiedy wzgldn stabilizacj ceny i poday (wyrównuj cykle rynkowe). Postawione pytania 1-11 w zakresie stanów równowagi ukadu gospodarczego pozwol czytelnikowi na dokadne czytanie skadowych równowagi z rys. 1 ze str. 10. Funkcje poday i popytu Dostosowanie si poday Qs w zalenoci od popytu wewntrznego i zewntrznego (symulacyjne modelowanie wielkoci poday). W klasycznych badaniach rynkowych do okrelania stabilnoci równowagi poday i popytu oraz wyznaczania ceny równowagi rynkowej dla jednego produktu wykorzystuje si model pajczyny (cobweb model) [Chaing A.C. 1994]. Rozpatrywane funkcje poday i popytu maj najczciej posta liniow, rzadziej wykadnicz, a reakcja poday i popytu na zmian ceny dokonuje si w tym samym momencie lub z opónieniem jednego okresu. Uomnoci tego modelu jest moliwo badania jednoczenie tylko jednego produktu i w odniesieniu do jednego rynku. Z kolei seria rozwiza tego zadania oddzielnie wyznaczanych dla kadego produktu nie jest tosama z jednym rozwizaniem, ale ujtym wielowymiarowo. W badaniach globalnych nad równowag rynkow oraz w analizach ekonomicznych dotyczcych implikacji okrelonych polityk wykorzystuje si coraz czciej uogólnion posta modelu pajczyny. Dla potrzeb symulacji zada duej skali jest on sukcesywnie doskonalony i rozszerzany. Teoretycznie moe to dotyczy dowolnej iloci produktów i rynków. W praktyce aplikacyjnej istnieje jednak ograniczenie do 60-70 produktów oraz do 38 rynków. Ograniczenia wynikaj z dowiadcze praktycznych – na przykadzie modelu SWOPSIM – ERS USDA. 12 W modelowaniu równowag (CGE czy DSGE dynamic stochastic general equilibrium) funkcje poday i popytu przedstawia si najczciej w postaci wielowymiarowych funkcji potgowych, w których zmiennymi objaniajcymi s ceny i zagregowane wskaniki zwizane m.in. z takimi czynnikami, jak tempo zmian produktywnoci i dochodów ludnoci. Dobór funkcji potgowych do modelu zwizany jest z interpretacj ekonomiczn (elastyczno cenowa poday, popytu) poszczególnych wykadników. Nowsze modele równowagi ogólnej uwzgldniaj czynnikowe powizania substytucyjne (elastyczno substytucji). Niej przedstawiony zarys modelu równowagi ogólnej, okrelony dla n produktów oraz m rynków (regiony lub kraje) pozwala na symulacyjne ledzenie procesu dostosowywania si poday i popytu gównie za porednictwem zmieniajcych si cen na rynku wewntrznym i zewntrznym. Funkcja poday w zalenoci od poziomu cen producenta i elastycznoci cenowej poday na r - tym rynku: n QS kr D 0 Pk D k = 1,..., n; r = 1,..., m r (4) i 1 gdzie: D0 staa równania, Di cenowa elastyczno poday i-tego produktu na danym rynku, Pk cena producenta na k-ty produkt, znak uogólnionego iloczynu § n D ¨¨ Pp i i ©i1 D D D · Pp1 1 Pp 2 2 .......Ppn n ¸¸ . ¹ Funkcja popytu w zalenoci od poziomu cen konsumenta i cenowej elastycznoci popytu na r-tym rynku: n QDkr E 0 Pk E r k = 1,..., n; r = 1,..., m i 1 gdzie: E0 - staa równania, Ei - cenowa elastyczno popytu na k-ty produkt na danym runku, Pk - cena konsumenta na k-ty produkt. 13 (5) Równanie salda obrotów midzy regionami (krajami) okrela nadwyk poday nad popytem dla kadego k -tego produktu: QTij = QSij - QDij (i =1...., n; j =l...., m). (6) Warunek równowagi produktowej dotyczy cznie wszystkich rynków: m ¦ QT kj 0 (k = 1,… n). (7) j 1 Stae funkcji poday (D0) i popytu (E0), wystpujce w równaniach (4) i (5), wyznacza si w wyniku kalibracji modelu, czyli tzw. dopasowania (dostosowania) parametrów modelu w zalenoci od warunków pocztkowych, czsto powizanych z innymi funkcjami (wskanikami) zewntrznymi, np. prognozowanym tempem wzrostu poszczególnych produktów, dochodów ludnoci, tempem zmian ludnoci. W analitycznej postaci funkcji poday i popytu coraz czciej uwzgldnia si poziom subsydiowania kadego produktu na danym rynku, wyraony miernikami PSE (Producer Subsidy Equivalent) lub CSE (Consumer Subsidy Equivalent), wskaniki oceny wsparcia dla rolnictwa, jak równie stopie liberalizacji handlu zagranicznego. Wielkoci stae poszczególnych funkcji zalene s od charakteru rozwaanych rynków oraz wielkoci empirycznych, dotyczcych przede wszystkim poszczególnych poziomów poday i popytu. Macierze elastycznoci w modelach (2-5) traktowane s jako wielkoci egzogeniczne w caym okresie, natomiast ceny pocztkowe, poziom poday, popytu oraz obrotów s wykorzystywane tylko jako parametry wejciowe, które z kolei przyjmuj charakter zmiennych endogenicznych. Podstawowe sprzenia zwrotne zachodz wic midzy cenami a wielkoci popytu i poday dla kadego produktu. Rozwizanie ukadu skadajcego z równa (4 - 7) dla n produktów i m rozpatrywanych rynków pozwala na okrelenie metodami iteracyjnymi: poziomu poday i popytu oraz salda wymiany dla kadego z produktów, na kadym z m rynków, okrelenie globalnego poziomu cen równowagi dla kadego z k produktów. 14 Rys. 2. cieka cenowa P(t) równowagi dynamicznej popytu i poday ródo: Opracowanie wasne. Rys. 2 przedstawia graficzn funkcj równowagi cenowej P(t) dla zagregowanego popytu (D0, D1, D2) i poday (S0, S1, S2). Najczciej poszukiwania nowej równowagi produkcyjno-popytowej dokonuj w dyskretnych punktach czasowych t0, t1,….tn. Odchylenia od równowagi W rzeczywistoci gospodarczej stanem normalnym – w ramach krótkiego okresu – jest stan nierównowagi midzy zagregowan poda i popytem oraz oszczdnociami a inwestycjami. Jego konsekwencj jest stan nierównowagi dochodu narodowego, a w lad za tym ujawnianie si tendencji do jego nieustabilizowanych zmian. Nierównowaga midzy oszczdnociami a inwestycjami moe uksztatowa si dwojako. Z jednej strony tworzy j sytuacja (It+1 < St) w której inwestycje w danym okresie (t+1) s mniejsze ni oszczdnoci w okresie minionym (t). Powoduje ona, e globalny popyt w danym okresie (t+1) ksztatuje si na poziomie niszym ni w okresie (t), co oznacza take, e rozmiary dochodu narodowego ulegn zmniejszeniu (Yt+1<Yt). Nadwyce oszczdnoci nad inwestycjami odpowiada jednoczenie pojawienie si niezaplanowanego przyrostu zapasów u producentów, a wic nadprodukcji, co z kolei skania do zmniejszenia produkcji w okresach nastpnych. Sytuacja ta wywoana zmniejszeniem si rozmiarów inwestycji lub wzrostem rozmiarów oszczdnoci, grozi gospodarce wkroczeniem w stan kryzysu ekonomicznego. Z drugiej strony moemy mie do czynienia z sytuacj, gdy inwestycje przekrocz rozmiary oszczdnoci (It+1 > St). Powoduje ona, e globalny popyt w danym okre- 15 sie (t+1) ksztatuje si na poziomie wyszym ni w okresie (t), co oznacza take, e rozmiary dochodu narodowego ulegn zwikszeniu (Yt+1 < Yt). W praktyce gospodarczej oznacza to wystpienie zjawiska wzrostu rozmiarów popytu w stosunku do istniejcej poday. Reakcj gospodarki na t sytuacj bdzie okrelone wykorzystanie jej zdolnoci wytwórczych. Jeli w gospodarce istniej nie wykorzystane zdolnoci wytwórcze (zarówno kapitaowe, jak i ludzkie), to wzrost rozmiarów popytu moe stworzy bodce do wzrostu rozmiarów produkcji, dochodów i zatrudnienia – co z kolei winno przyczyni si do jej wkroczenia w stan dobrej koniunktury gospodarczej. Inaczej uksztatuje si natomiast sytuacja, gdy gospodarka funkcjonuje ju w warunkach penego wykorzystania zdolnoci wytwórczych. Wówczas wzrost rozmiarów popytu nie moe doprowadzi do wzrostu rozmiarów produkcji, gdy zdolnoci gospodarki s ju w peni wykorzystane. Zapewne moe si ujawni wzrost dochodów, ale jako efekt wystpienia procesów inflacyjnych, objawiajcych si we wzrocie cen. 16 II. RÓWNOWAGA PRODUKCYJNA I RYNKOWA W ROLNICTWIE Alokacja czynników wytwórczych w rolnictwie w warunkach równowagi statycznej i dynamicznej Zasada alokacji czynników produkcji polega na tym, e popyt na kady czynnik ronie do punktu, w którym opata za jego wykorzystanie zrównuje si z wartoci jego produktu kracowego, przy zaoeniu, e zastosowana ilo pozostaych czynników zostaa ju optymalnie wykorzystana. Statyczna równowaga czynników produkcyjnych ustala si w wyniku przepywu danego czynnika z jednostek (zastosowali), gdzie przynosi on mniejszy produkt kracowy, do tych jednostek (zastosowa), gdzie jego produkcyjno kracowa jest wysza (przy danych cenach czynników i produktów). Jeli ten proces przepywów dokonuje si nieustannie i nie ma trwaych barier hamujcych go, ustala si stan bliski równowagi w caym sektorze. Wane przy tym jest, aby adne liczce si ogniwo sektora rolnego nie byo a priori wyjte z owego mechanizmu przepywów. Jeli np., w wyniku nazbyt daleko idcej interwencji pastwa, pewne czynniki wytwórcze w okrelonych ich zastosowaniach bd korzysta z utrwalonych preferencji, to wówczas zostan one faktycznie wyczone z mechanizmu wyrównywania si produkcyjnoci kracowych, a sama równowaga zostanie zdeformowana [Wo A. 2004]. W zwizku z tym, e w rzeczywistoci gospodarczej nie istnieje absolutna swoboda przepywów czynników i zawsze wystpuj pewne ograniczenia (wynikajce bd to z bryowatoci i maej mobilnoci owych czynników, bd to z biecej polityki pastwa) w istocie równowaga jako stan trway nie istnieje. Ukad gospodarczy dy do równowagi, ale nieustannie pojawiaj si siy, które go od tej równowagi oddalaj. I w ten sposób stan równowagi statycznej przechodzi w dynamiczn równowag czynników wytwórczych. Uwaa si susznie, e podstawowym atrybutem dynamiki gospodarczej jest czynnik czasu. Jest on wany, przede wszystkim dlatego, e wi si z nim zmiany strukturalne, e nastpuj zmiany poziomu cen oraz ich wzajemnych relacji, e zmieniaj si zewntrzne uwarunkowania rozwoju itd. Czynnik czasu jest wic pojmowany jako zmienna syntetyzujca wpyw wielu wanych czynników, a nie tylko jako „fizyczne” nastpstwo zdarze. Istotn przesank równowagi dynamicznej jest to, e czynniki wytwórcze i nakady staj si inwestycjami, gdy dotycz okresów przyszych, które w momencie podejmowania decyzji alokacyjnych mog by tylko przewidywane z pew17 nym prawdopodobiestwem. Wobec tego, e w okresie dugim zmienia si prawie wszystko, decydenci staraj si pozna (a priori) swoje krzywe alternatyw. Jeli potrafi je okreli, choby z pewnym przyblieniem, mog wybra takie alokacje swoich czynników wytwórczych, które speniaj warunek maksimum funkcji celu. Pomocna w tym jest metoda dyskontowania przyszych kosztów i dochodów, tj. sprowadzanie ich do wartoci biecej. Ale, podobnie jak w przypadku równowagi statycznej, takie postpowanie poszczególnych jednostek gospodarczych nie prowadzi automatycznie do równowagi ogólnej. Na dynamicznej równowadze ogólnej silne pitno zawsze odciska polityka gospodarcza, która nigdy nie jest absolutnie neutralna. Zawsze stwarza ona pewne preferencje dla wybranych produktów, czy caych segmentów rynku. Jeli, przykadowo, pastwo przeznacza cz rodków budetowych na rolnictwo, czy te przemys spoywczy, to z czasem rodki te staj si inwestycjami i ksztatuj równowag dynamiczn inaczej ni uksztatowaaby si ona, gdyby owych preferencyjnych dziaa pastwa nie byo. Pastwo pojawia si tu jako wany podmiot gospodarczy, który w sposób celowy, z góry zamierzony, ksztatuje przysz równowag czynników wytwórczych. Równowaga rynkowa stanowi gówny nurt ekonomii klasycznej i kierunków z niej wyrastajcych. Wspóczesn teori równowagi rynkowej sprowadzi mona do kilku twierdze. Identyfikuje si j jako stan, w którym przy danych cenach – nie istnieje niezaspokojony popyt, ani te nadmierna poda. Cen równowagi jest wic cena wyrównujca popyt z poda. Przy takim rozumieniu kwestii równowagi rynkowej jestemy nieustannie w obszarze reguy trzech. Prawo poday i popytu nie wyjania, skd bierze si okrelona poda ani popyt. Do tego niezbdna jest teoria równowagi produkcyjnej. Równowaga produkcyjna jest takim stanem gospodarki, przy którym dostpne czynniki produkcji s wykorzystane optymalnie, co oznacza, e nie ma takich czynników (praca, ziemia, kapita), które nie byyby wykorzystane i nie ma takiego popytu na te czynniki, który nie byby zaspokojony. Oznacza to, e ogólna równowaga produkcyjna jest zachowana wówczas, kiedy spenione s wszystkie równowagi czstkowe, co dotyczy równie czynnika pracy (pene zatrudnienie). Takie s podstawowe twierdzenia klasycznej (liberalnej) teorii popytu i poday. U jej podstaw ley zatem zaoenie, e rynek jest regulowany przez cile okrelone siy ekonomiczne, mniej lub wicej jednorodne w rónych sferach rynku i w rónym czasie. Równowaga produkcyjna identyfikowana moe by z optimum strukturalnym. 18 Filarami modelu neoklasycznego s nastpujce zaoenia: doskonae i pene (kompletne) rynki, wolna konkurencja prowadzca do nowych równowag, pena i dostpna wszystkim informacja o stanie rynków, niewystpowanie dóbr publicznych i kosztów transakcyjnych. W tym nierealnym wiecie, kiedy adne z powyszych zaoe nie jest spenione, decyzje rolników zale wycznie od cen. W realnym wiecie nie ma wszake „rzeczywistoci neoklasycznej”. Istniej tylko róne mutacje gospodarki rynkowej i w odniesieniu do nich znajduj zastosowanie niektóre (wybrane) paradygmaty teorii neoklasycznej, ale nie ta teoria w caoci. Nowoczesne teorie ekonomiczne odrzucaj tez o doskonaoci rynku. Argumentami w tej kwestii s: (1) nierówny dostp uczestników rynku do informacji, (2) ekspansja monopoli wykluczajcych konkurencj oraz (3) wystpowanie dóbr publicznych. W sytuacji, kiedy nie s spenione podstawowe warunki rynków doskonaych, a w Polsce nie s one spenione, luk t zapeniaj instytucje i organizacje rolnicze (takie jak np. Agencja Rynku Rolnego) [Rembisz W. 2008]. Ze studiów nad wiatow myl agrarn doby wspóczesnej wynika, e gówny jej nurt koncentruje si na poszukiwaniu modelu realistycznego. Najbardziej obiecujce i nowatorskie studia s ukierunkowane na wyjanienie: jak rolnicy (decydenci) zachowuj si w warunkach niedoskonaych i le funkcjonujcych rynków, w tym rynków pracy, ziemi, kredytów, produktów rolnych oraz przy uwzgldnieniu ryzyka i rzeczywistego stanu informacji. Uwarunkowania te s wspóczenie tak wane, e stanowi coraz bardziej znaczcy nurt docieka naukowych. wiatowe centra naukowe poszukuj obecnie nowych teorii, które byyby w stanie lepiej opisa i objani istniejcy wiat. Ten nowy paradygmat przywizuje szczególn wag do powiza intrarynkowych oraz takich zachowa rolników, które uwzgldniaj kompensacj utraconych przez nich korzyci, co jest skutkiem niedoskonaoci rynków [Wo A. 2004]. Tak wic, wychodzi si z zaoenia, e rynki z istoty swej s niedoskonae i w zwizku z tym generuj okrelone straty (utrat efektywnoci) u rolników. Te „niezawinione” przez rolników straty tworzonej wartoci musz by kompensowane. Retransfer utraconych przez rolników wartoci stanowi gówne zadanie (oraz obowizek) pastwa aktywnie interweniujcego w rolnictwie. 19 Krytyka klasycznej (liberalnej) teorii równowagi produkcyjnej przysza z dwu kierunków. Pierwszy wniosa z sob teoria gier, drugi za wyrasta z keynesowskiej koncepcji interwencjonizmu pastwowego. Teoria gier jest dziaem matematyki stosowanej zajmujcym si badaniem optymalnego zachowania w przypadku konfliktu interesów. Wywodzi si ona z badania gier hazardowych i taka jest jej terminologia, jednak zastosowanie znajduje gównie w ekonomii, biologii, socjologii oraz informatyce (sztuczna inteligencja). Teoria gier znajduje równie szerokie zastosowanie w teorii organizacji i zarzdzania, a take w naukach politycznych, w wojskowoci, psychologii itp. Jednym z przedmiotów teorii gier jest zachowanie si stron na rynku w zmiennych sytuacjach. W ekonomii najwiksze zastosowanie maj gry kooperacyjne (cooperative game). Gra kooperacyjna polega konkurencji midzy koalicj grupy graczy, a nie midzy poszczególnymi graczami. Rozwizaniem gry ekonomicznej jest wyznaczenie strategii konfliktowych interesów midzy dwiema lub wiksz iloci grup interesu. Wówczas wypata moe oznacza czny zysk firm tworzcych kartel, koszt realizacji okrelonego zbioru projektów, koszt obsugi danego zbioru klientów itp. Rozwizanie gry okrela w takiej sytuacji optymalny albo „sprawiedliwy” podzia zysków lub kosztów pomidzy grupy. Teoria gier wchodzi powoli do zastosowa w dziedzinie ekonomii, ale jak si uwaa stanowi ona jedn z alternatyw rozwizywania zoonych problemów wspóczesnej gospodarki. Chocia zarówno teoria gier, jak i teoria decyzji analizuj sposoby podejmowania optymalnych decyzji w rozmaitych sytuacjach, te dwie dziedziny nauki istotnie si midzy sob róni. Gówna rónica jest taka, e w teorii gier dziaania podejmowane przez kadego z uczestników maj wpyw na pozostaych uczestników gry. W teorii decyzji, decyzje mog by podejmowane w warunkach ryzyka lub niepewnoci, ale nie zale one od strategicznych dziaa osób innych ni decydent. Punktem zwrotnym w rozwoju teorii gier w ekonomii byo wyrónienie J. Harsanyi, R. Seltena i J.F. Nasha Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii (1994). Nash wprowadzi podstawy w zakresie równowagi w grach niekooperacyjnych zwanych od jego nazwiska równowag Nasha. 20 Równowaga Nasha w grach o postaci normalnej to profil gry x* = (x*1,…,x*n), i dla kadej strategii mieszanej xi (a) gracza i-tego który dla kadego i spenia relacj: (8) Zatem równowaga Nasha to taki profil gry, e adnemu z graczy nie opaca si zmienia swojej strategii mieszanej. Z kolei równowaga Nasha w strategiach czystych jest to taki profil strategii , e dla kadego i dla kadej strategii czystej ai gracza iczystych tego spenia zaleno: (9) Powysze definicje zwizane z równowag Nasha i równowag Nasha w strategiach czystych pochodz z pracy M. Malanowskiego i in. wydanej w 2008 r. Drugim kierunkiem autonomicznie rozwijajcych si bada nad problematyk równowagi w gospodarce i krytyki zaoe ekonomii liberalnej s studia J.E. Stiglitza. Równie noblista J.E. Stiglitz (2001) otwarcie twierdzi, e „racjonalno decyzji rynkowych jest ograniczona midzy innymi dlatego, e informacje, którymi dysponuj uczestnicy rynku, zawsze s niepene. Rynek moe zawodzi na skutek braku informacji lub bdnych pogldów, moe ulega emocjom, politycznym naciskom, korupcji, moe by niszczony przez niepokoje spoeczne, moe le dziaa na skutek nadmiernej rónicy potencjaów poszczególnych graczy, moe si z rónych wzgldów zacina. Tylko anachroniczni fundamentalici rynkowi wierz jeszcze, e rynek moe dziaa bez ingerencji pastwa”. J.E. Stiglitz jest obecnie uznawany za czoow posta nowego kierunku w ekonomii, który wyrasta z koncepcji interwencjonizmu pastwowego. Punkt równowagi Wysoko ceny na rynku zostaje ustalona samoczynnie w momencie wymiany informacji midzy producentami i konsumentami. Porównanie popytu i poday na jednym wykresie daje obraz rynku, na którym spotkali si sprzedajcy i kupujcy. Punkt równowagi to taki stan, w którym poda danego dobra równa si popytowi. W tej unikalnej sytuacji mamy do czynienia z równowag rynkow, a cena okrelana jest mianem ceny równowagi. Dla kadej innej ceny rónica 21 midzy ofert kupna i sprzeday jest wiksza. Samoistne ustalenie si ceny na rynku przez wyrównanie wielkoci popytu i poday to wanie mechanizm rynkowy, nazywany równowag rynkow. Graficznym obrazem stanu równowagi rynkowej jest punkt równowagi rynkowej, czyli punkt przecicia si krzywej popytu z krzyw poday (Rys. 1 i 2). Stan równowagi rynkowej wystpuje w gospodarce bardzo rzadko. Przy cenach rynkowych wyszych od ceny równowagi pojawia si nadwyka poday nad popytem, czyli nadwyka rynkowa. Ceny rynkowe nisze od ceny równowagi powoduj powstanie nadwyki popytu nad poda, czyli niedoboru rynkowego. Wystpienie nadwyki rynkowej, bdce rezultatem zwikszenia si poday lub zmniejszenia popytu pod wpywem innych ni cena czynników, uruchamia procesy dostosowawcze. Polegaj one na obnianiu ceny przez sprzedawców, w rezultacie czego rozmiary popytu rosn, a zmniejsza si wielko poday. Proces ten trwa, dopóki nie nastpi ich zrównanie. W wypadku niedoboru rynkowego sprzedawcy podwyszaj cen tak dugo, a zmniejszajca si wielko popytu i rosnca wielko poday doprowadz do ustalenia ceny równowagi. Analogiczne zasady ksztatowania równowagi rynkowej wystpuj take na innych rynkach. Na rynku pracy rol ceny peni paca, na rynku finansowym stopa procentowa. Po osigniciu równowagi nastpuj na rynku zmiany innych ni cena czynników, które prowadz do kolejnych waha wielkoci popytu i poday. Rynek ustala cen równowagi na nowym poziomie. Krótko- i dugookresowa zmienno poday i popytu Mówic o rynku i jego autonomii, rozróni trzeba dwie sytuacje, tj. zmiennoci poday i popytu w okresie krótkim oraz zmiany dugookresowe, które zwykle maj charakter zmian dostosowawczych do nowych warunków. Natura zmiennoci w okresach krótkich i dugich jest róna. Zmiany w okresach krótkich mieszcz si zwykle w jednym cyklu produkcyjnym i maj wpyw na poda danego produktu (zmiany produkcji i poday, które s efektem zmian poday oraz innych czynników niezalenych producenta). Zmiany krótkookresowe, jeli s znaczce, wywouj wzrost cen rynkowych. Jest to typowa reakcja popytu na ceny dóbr rzadkich. Im wiksze jest rozwarcie zmiennych poda popyt, tym wysze s ceny. Ta zmienno cen ma charakter sezonowy. Zupenie odmienny jest charakter dostosowa dugookresowych. S to z reguy dziaania zamierzone po stronie producenta rolnego. Impulsy do zmian dugookresowych (strategicznych) maj zwykle ródo w krótkookresowych zmianach, które w pewnych warunkach przeistaczaj si w dugotrwae tendencje. Natura tych procesów nie jest jednorodna. S wród nich utrwalajce si preferencje po stro- 22 nie popytu. Jeli pewna tendencja (tzw. nacisk popytu na rynek) utrzymuje si duej, utrwala si nowy model spoycia, a za nim nastpuj zmiany po stronie produkcji i poday. Ten proces dostosowawczy trwa zwykle dugo [Wo A. 2004]. Innego rodzaju impulsy pochodz ze zmiany technologii, jakie s dostpne rolnikom lub przetwórcom. Jeli pojawia si nowa technologia produkcji surowców rolniczych, zmienia si krzywa produkcji i poday, a w lad za tym pojawiaj si nowe procesy dostosowawcze. Przykadem takich zmian niech bd nowe technologie dugotrwaego przechowywania jabek (lub innych owoców i warzyw), co zmienia rozkad popytu w czasie, a to z kolei wywiera wpyw na skal produkcji i rozkad kosztów produkcji w czasie, a wic zmienia si krzywa poday danego produktu. Funkcja produkcji i poda y rolniczej [Gruda M. 1998] odwzorowuje proces przenikania postpu do produkcji rolniczej. Nowe technologie wywouj zmiany po stronie kosztów, w wyniku czego poprawia si nowa krzywa kosztów produkcji rolniczej. W taki sposób powstaje nowa krzywa kosztów produkcji, co zwyko si nazywa postpem. W rolnictwie reakcje produkcyjne s zoone. W przypadku ziemiopodów rolnik podejmuje decyzje faktycznie tylko co do zasiewów oraz zaangaowania swoich zasobów wytwórczych (nawozy, nakady pracy itp.). Produkcja zaley jednake nie tylko od jego decyzji, ale take od przebiegu warunków wegetacyjnych, a wic od czynników losowych. W przypadku produkcji zwierzcej decyzje dotycz wielkoci pogowia, sposobów ywienia zwierzt, opieki weterynaryjnej itp. Wpyw czynników losowych jest tu mniejszy, cho na produkcj zwierzc przenosz si wahania plonów i zbiorów pasz. W toku bada empirycznych zostao stwierdzone, e ceny oddziauj bezporednio na zasiewy, a porednio na plony (zakup nawozów, nasion itp.). Wpyw cen na zasiewy ograniczony jest z kolei przez warunki przyrodnicze i techniczne (gleba, podozmian, sia robocza, technika itp.). Wysoki poziom kultury rolnej pozwala agodzi wpyw niesprzyjajcych warunków atmosferycznych na plony. Rónice midzy produkcj i poda wystpuj- take w przemyle spoywczym i w innych sferach agrobiznesu. Sprowadzi mona je do wielkoci rezerw i zapasów. Równo produkcji i poday ma miejsce tylko wówczas, gdy: 1) przedsibiorstwo produkuje wycznie na rynek, oraz 2) bieco sprzedaje ca produkcj, co oznacza, e nie gromadzi zapasów i rezerw. Przypadek ten zachodzi bardzo rzadko. Jeli celem polityki nie jest wpywanie wprost na produkcj (poda), a na dochody rolników, to wówczas znajomo elastycznoci produkcji ma zasadni- 23 cze znaczenie dla okrelania wielkoci wydatków budetowych przyznawanych na podtrzymywanie dochodów rolników. Znajomo elastycznoci produkcji (poday) jest niezbdna zawsze wówczas, kiedy pastwo prowadzi dziaalno interwencyjn na rynku. Bez niej nie sposób okreli skutecznoci tej polityki. Na wiecie przeprowadzono dotychczas wiele bada nad elastycznoci produkcji (poday) ywnoci. Najbardziej znane s badania amerykaskie i niemieckie z okresu lat szedziesitych. Problem równowagi w gospodarce Ten dylemat wystpuje midzy wiatowym popytem oraz wiatow poda. Keynes przeczy ekonomii materialnej i jej zaoeniom, które mówi, e podczas wolnej konkurencji rynek samoczynnie dy do osignicia równowagi. Dla niego stan równowagi moe prezentowa bezrobocie oraz nie do koca wykorzystane moce produkcyjne, natomiast adne siy w gospodarce nie potrafi utrzyma na rynku idealnej równowagi. Cakowicie nie zgadza si z prawem rynków opracowanym przez Saya, które mówi, e zaoszczdzone oraz zgromadzone pienidze ludzie w caoci przeznacz na konsumpcj. Czynnik, który moe w znaczcy sposób przyczyni si do osignicia w gospodarce równowagi, jest to czynnik zwany ex-ante, czyli dokadniej równowaga, jaka zachodzi w pierwszej fazie rozwoju przedsibiorstwa pomidzy inwestycjami a oszczdnociami. Makroekonomiczne podejcie do problemu równowagi na rynku przedstawia poniszy schemat (Rys. 3). Rys. 3. Schemat dochodzenia do równowagi na rynku ródo: Opracowanie wasne. 24 III. RÓWNOWAGA SEKTOROWA I NARODOWA Równowaga sektorowa Równowaga sektorowa jest z istoty swej pojciem dynamicznym i to w podwójnym tego sowa znaczeniu. Po pierwsze, nie istnieje taki stan równowagi, który moglibymy uzna za optymalny we wszelkich warunkach. Gdyby tak by mogo, mona by efektywnie wyestymowa tak struktur gaziow gospodarki narodowej, która spenia z góry zaoone warunki i nastpnie „powiela” j w poszczególnych krajach czy regionach wiata. Niestety, nie ma „uniwersalnej” i z góry okrelonej równowagi sektorowej. Problem polega na tym, e w gospodarce wszystkie jej elementy (skadniki) znajduj si w cigym „ruchu”. Zmieniaj si nie tylko struktury potencjaów wytwórczych, ale take kryteria ich oceny. Produkcja rolnicza jest efektem konkretnego splotu uwarunkowa i jednoczenie wywiera wpyw na proces tworzenia produktu czystego innych dziaów gospodarki narodowej. Dziki temu mamy do czynienia z porednim wpywem rolnictwa na gospodark narodow i poszczególne jej gazie. Po drugie, aden stan równowagi nie moe trwa „wiecznie”. Równowaga, z istoty swej, jest krótkookresowa, bo rozwój polega wanie na burzeniu równowag i ustanawianiu nowego ich ksztatu i poziomu. Problem nie polega na tym, jak „zamrozi” istniejce struktury, ale jak uksztatowa polityk rozwojow, aby osiganie nowych równowag nie napotykao trudnoci. Chodzi tu zarówno o rodki materialne niezbdne dla dokonania zmian, jak i o elastyczno procesu decyzyjnego (podatno polityki ekonomicznej na zmiany). Dziki kanaom przepywów midzygaziowych (sektorowych) powstaj w rolnictwie efekty sprz enia zwrotnego, polegajce na tym, e wzrost produkcji rolniczej wywouje pozytywne sprzenia szeregowe w innych sferach produkcji materialnej i dziki powizaniom typu zasileniowego (przepyw strumieni dóbr materialnych i usug z gazi nierolniczych do rolnictwa) przyspiesza wzrost produkcji rolniczej [Gruda M., 2005]. Gospodarka narodowa, jakkolwiek jest jednym organizmem, skada si z wielu wzajemnie powizanych dziaów i gazi, wobec czego harmonijny rozwój „caoci” nie jest moliwy bez odpowiedniego rozwoju poszczególnych jego „czci”. Ju w epoce fizjokratów i polityk wolnego handlu w XVIII w. zauwaono, e wobec pogbiania si spoecznego podziau pracy, zwizki po25 midzy owymi „czciami” komplikuj si, ale przez to samo nabieraj znaczenia. Zapewnienie wewntrznej zgodnoci midzy programami rozwoju poszczególnych dziaów i gazi staje si centralnym problemem kierowania gospodark (planowanie rozwoju i sterowanie funkcjonowaniem organizmów gospodarczych). Proces rozwoju gospodarczego w jego ujciu sekularnym wyksztaci dwie przeciwstawne, a jednoczenie dialektycznie spójne tendencje. Z jednej strony mamy do czynienia z pogbianiem si procesów integracyjnych (scalajcych). Wyraa si to nie tylko w umacnianiu centralnych orodków decyzji, ale take w zmianie motywów oraz kryteriów tych decyzji (umacnianie si priorytetu interesu ogólnospoecznego). Obecnie obserwujemy, e procesy integracyjne nie mieszcz si ju w ramach poszczególnych krajów i wchodzimy powoli w er midzynarodowej integracji gospodarczej, której „produktem” jest równie wspóczesna globalizacja. Z drugiej jednak strony obserwujemy niezmiennie nasilanie si tendencji do dezintegracji, a cilej rozczonkowywania si gospodarki w wyniku postpujcego podziau pracy i postpu technicznego. Od „tradycyjnych” dziaów i gazi gospodarki narodowej odrywaj si coraz to nowe dziedziny produkcji i ycia spoecznego, tworz si nowe struktury, które zaczynaj samodzielny byt. wiadectwem tego jest pogbiajca si specjalizacja poszczególnych czonów produkcji rolniczej. Jeeli spojrzymy syntetycznie na rozwój poszczególnych krajów wiata w kilku ostatnich dziesicioleciach, to dostrzeemy, i wanym i samoistnym czynnikiem tego rozwoju staj si zmiany strukturalne (rozumiane jako struktury gospodarcze, spoeczne, instytucjonalne itp.). Nie tylko wolumen angaowanych produkcyjnie zasobów (nakadów), ale take proporcje, w jakich zostaj one uyte decyduj o kierunkach i tempie rozwoju spoeczno-gospodarczego. Szczegóowe studia nad ekonomik krajów sabo rozwinitych ujawniy, e gównym czynnikiem stagnacji i niskiej efektywnoci nakadów s wadliwe struktury ekonomiczne i spoeczne. Jeli generalne strategie rozwojowe opieray si dotychczas na klasycznej teorii równowagi ogólnej, to obecnie obserwujemy odchodzenie od tej koncepcji. Celem nowoczesnych systemów gospodarczych nie jest utrzymywanie raz ustanowionej równowagi, a przeciwnie permanentne jej burzenie dla ustanowienia nowych proporcji, na innym „wyszym” pozio- 26 mie [Gruda M. 2005]. Jakkolwiek nie stwierdzono dotychczas alternatywnej (w stosunku do teorii równowagi ogólnej) koncepcji teoretycznej, jednak w praktyce kierowania gospodark odstpstwa od modeli klasycznych s faktem. Poszukuje si nowych struktur, które jako cao zawierayby elementy dynamizmu gospodarczego, wprowadza si odpowiadajce im nowe kryteria wyboru ekonomicznego (podejmowania decyzji), a take tworzy si nowe struktury zarzdzania. Zgodnie z zasadami rozwoju strukturalnego tworzy si system preferencji dla dziaów i gazi wiodcych w gospodarce, bdcych nonikami postpu technicznego i wnoszcych elementy dynamizmu do caego systemu spoeczno-gospodarczego. W wyniku wspomnianych tu procesów tradycyjnie wyodrbniane gazie i dziay gospodarki narodowej trac swój charakter, a na znaczeniu zyskuj zwizki pomidzy nimi. Przemys, rolnictwo, budownictwo itp. ju dawno zatraciy swoj autarki, a obecnie dziki szybkiemu postpowi technicznemu i pogbiajcemu si podziaowi pracy, przenikaniu przemysowych metod wytwarzania do rolnictwa, a metod biologicznych do przemysu coraz wicej jest wtpliwoci, gdzie koczy si przemys i zaczyna rolnictwo. Czy np. przemysowy tucz trzody chlewnej lub produkcja brojlerów s formami dziaalnoci rolniczej, czy te ju przemysowej? Wytyczenie wyranych granic pomidzy poszczególnymi dziaami i gaziami gospodarki narodowej nie jest dzi chyba spraw najwaniejsz. Istotne znaczenie ma natomiast obserwacja i analiza owych styków, a wic powiza rónych czonów gospodarki nalecych umownie do rónych dziaów i gazi. Podzia pracy wyszed obecnie wyranie poza granice dziaowogaziowe. Dokonuje si on wewntrz poszczególnych dziaów i prowadzi do wyodrbniania si takich systemów (kompleksów gospodarczych), które nie pokrywaj si z podziaem dziaowo-gaziowym. Mamy tu na myli ksztatujcy si kompleks gospodarki ywnociowej, systemy informacyjno-transportowe, sprawy ochrony rodowiska naturalnego czy wziej rzecz pojmujc systemy wodne, energetyczne itp. Wymienione tu kompleksy i systemy maj charakter obiektywny, gdy s pochodn pogbiania si spoecznego podziau pracy i ksztatowania si nowego typu powiza ekonomicznych. Nad nimi tworzy si zwykle odpowiednie nadbudowy instytucjonalne, które przejmuj funkcje zarzdu i programowania rozwoju wyodrbnionych kompleksów i systemów. 27 Dla wspóczesnego etapu rozwoju charakterystyczne jest wic to, e pogbia si rozczonkowanie gospodarki i komplikuj si zwizki pomidzy poszczególnymi jej czciami, co powoduje konieczno integracji gospodarczej, ale nie w sferze wytwórczoci, lecz w sferze programowania rozwoju oraz sterowania i zarzdzania przebiegiem procesów naturalnych. Owe przepywy dóbr i usug, wartoci (dochodów), ludzi, czy te w kocu wartoci kulturalno-intelektualnych nie s bynajmniej neutralne. Stanowi one tre spoeczno-gospodarczej polityki pastwa, zmieniaj struktur aparatu wytwórczego, rzeczow struktur produktu kocowego, ksztatuj równowag rynkow, okrelaj moliwoci i skal pokrycia potrzeb spoecznych, a w kocu tworz take przesanki zmiany struktur spoecznych, zawodowych i klasowych. Rozmiar strumieni przepywów pomidzy rolnictwem a reszt gospodarki narodowej determinuje wic skal i tempo przeobrae spoeczno-gospodarczych w kraju i tworzy wany element ogólnej strategii rozwojowej. W literaturze specjalistycznej sektor rolniczy zalicza si do klasy sektorów kryzysowych. S to sektory o niskiej mobilnoci czynników produkcji. Spadek dziaalnoci produkcji w tych sektorach nie ogranicza poday, w konsekwencji czego nie rosn ceny czynników pozostajcych w sektorze, a sektor taki nie jest w stanie regulowa dochodów. Proces kurczenia si rolnictwa jest w decydujcym stopniu konsekwencj spoecznego podziau pracy. Od rolnictwa „odpadaj” coraz to nowe dziedziny dziaalnoci produkcyjnej i róne procesy wytwórcze. Z wpeni autarkicznego dziau dostarczajcego produkty finalne (ywno), przeksztaca si w dzia wytwarzajcy surowce do produkcji ywnoci. Znaczn cz czynnoci, tradycyjnie wykonywanych w przedsibiorstwie rolnym, przejmuj inne, pozarolnicze dziay i gazie produkcji, w wyniku czego zmniejsza si sfera dziaalnoci czysto rolniczej. Coraz trudniej jest te powiedzie, gdzie koczy si rolnictwo, a zaczyna przemys. Uksztatowanie si kompleksu gospodarki ywnociowej stwarza, w tym zakresie, zupenie now rzeczywisto. Kurczenie si rolnictwa i jego udziau w tworzeniu dochodu narodowego nie oznacza, oczywicie, e maleje jego rola w rozwoju caej gospodarki, a zwaszcza, e kurczy si sektor wytwarzajcy ywno. Z wszystkich dostpnych danych, odnoszcych si równie do krajów wysoko rozwinitych gospodarczo, jasno wynika, e zatrudnienie w sektorze ywnociowym nie maleje, lecz zmienia si jego struktura. Sekularny proces kurczenia si rolnictwa jest 28 wic nastpstwem gbokich przemian w makrostrukturze gospodarki narodowej. S one postpowe, gdy prowadz do wzrostu spoecznej wydajnoci pracy i wolumenu dochodu narodowego. Ze studiów nad rozwojem wiatowego rolnictwa wynika, e mamy tu do czynienia z dwoma pozornie sprzecznymi ze sob procesami. Pierwszym jest proces rozczonkowywania si jednolitego organizmu rolnictwa, co znajduje swój wyraz gównie w zmianach strukturalnych i regionalnych. Drugi proces zdefiniowa mona jako tendencj do scalania poszczególnych czonów sektora rolnego. Procesy te (rozczonkowywanie i scalanie) nastpuj jednoczenie, co oznacza, e mamy stale do czynienia z rozpadem starych i pojawianiem si nowych struktur. Jeli który z tych mechanizmów zostaby wyczony (wiadomie lub z braku fachowej wiedzy), nie uzyskamy tych korzyci, jakie niesie ze sob postp. Z tego wynika, e w tak zoonym organizmie, jakim jest rolnictwo, trzeba nieustannie obserwowa i korygowa (w razie potrzeby) instrumenty polityki rolnej [A.Wo A. 2004]. Ten proces nie moe by zatrzymany ani na chwil. Otwarty rynek rolny Czym jest wolny i otwarty rynek rolny? Istniej dwie odpowiedzi na to pytanie, tak jak dwie s epoki rozwoju gospodarki rynkowej. Pierwsza odnosi si do okresu wczesnego, kiedy konkuroway ze sob niezalene jednostki gospodarcze, funkcjonujce w taki sposób, jak to opisa A. Smith. Bya to wolna konkurencja wolnych podmiotów gospodarczych. Rynek by wówczas wolny w tym sensie, e aden podmiot nie by ograniczony zmowami lub porozumieniami co do cen, warunków kupnasprzeday, jakoci wyrobów itp. Bya to wolna konkurencja bez jakichkolwiek przymiotników. Druga odpowied odnosi si do czasów póniejszych, bardziej nam wspóczesnych, kiedy rynek jest wprawdzie wolny, ale tylko w ramach okrelonych struktur i porozumie. Wówczas obowizuje zasada, e dopuszcza si woln gr ekonomiczn, ale z pominiciem obszaru, który zosta z tej konkurencji wyczony w drodze porozumie monopolistycznych. Istnieje wiele form tych porozumie. Przez dugie lata dotyczyy one wyodrbnionych sektorów gospodarki. Wspóczenie coraz czciej dochodzi do porozumie dotyczcych poszczególnych krajów i regionów wiata. Klastycznym przykadem takich struktur jest Unia Europejska (wczeniej Europejska Wspólnota Gospodarcza). Podobnych wspólnot jest na wiecie wi- 29 cej, a kada ma waciw sobie struktur. Najczciej s to porozumienia regionalne, a ich czonkowie przyjmuj dobrowolnie na siebie okrelone ograniczenia dotyczce wielkoci produkcji i poday towarów i usug, uregulowa formalnoprawnych, sposobów zwalczania konkurencji, ksztatowania cen itp. Rynek europejski jest i wolny i otwarty, ale w swoisty sposób. Jest on wolny dla partnerów niebdcych czonkami Unii Europejskiej. W kontaktach z otoczeniem zewntrznym (mowa o partnerach niebdcych czonkami UE) obowizuj reguy wolnego rynku. Wewntrzny porzdek konstytucyjny w UE jest natomiast inny. Obowizuje nadrzdno wewntrznych uregulowa unijnych nad zasadami wolnego rynku. Wewntrzny ustrój ekonomiczny Wspólnoty mona by klasyfikowa jako rozwinity interwencjonizm, z tym jednak, e jest to interwencja grupy krajów, sprawowana przez ustanowione organa midzynarodowe. Niektórzy analitycy (krytycy) uwaaj, e jest to forma wadzy biurokracji midzynarodowej. Unia Europejska nie jest jedyn tego rodzaju struktur na wiecie. Integracja powojennej Europy rozpocza si od tworzenia wspólnego rynku wgla i stali. Póniej, na pocztku lat 60., integracja obja rolnictwo. Wkrótce Wspólna Polityka Rolna (WPR) staa si najbardziej kompleksow wród polityk spoeczno-ekonomicznych, a w zamysach strategicznych ma szans obj ca Europ. Koncepcja WPR, zwaszcza w okresie deficytu ywnoci na rynku europejskim, zostaa obarczona pitnem samowystarczalnoci ywnociowej. Przedmiotem regulacji s m.in. wyczenia ziemi z uytkowania rolniczego, za czym id regulacje zbiorów, poday produktów rolnych, a zatem równie poziomów cen. Sformuowane w Traktacie Rzymskim cele WPR miay za podstaw narodowe polityki rolne. W zwizku z tym, e cele poszczególnych krajów byy inne, do szybko ujawniy si sprzecznoci midzy tym, co w WPR byo wspólne, a tym, co stanowio interes poszczególnych krajów. Dopiero reforma Funduszy Strukturalnych z 1988 r. pozwolia bardziej systemowo spojrze na rozwój gospodarczy jednoczcej si Europy. By to punkt zwrotny w procesie tworzenia polityki unijnej. Zarówno Jednolity Akt Europejski, jak i Traktat z Maastricht, pozostawiy w niezmienionej formie zapisy dotyczce rolnictwa. Póniejsze kroki zmierzay do wzmocnienia tego, co w integracji europejskiej byo interesem wspólnym. Wprowadzajc reform Mac Sharry'ego (1992) Unia pooya nacisk na popraw konkurencyjnoci rolnictwa europejskiego na arenie 30 midzynarodowej oraz na dziaania strukturalne o charakterze prorodowiskowym. Z kolei Agenda 2000 oraz Program Fischlera stworzyy realne podstawy dla trwaego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Suyy temu nastpujce kroki: obnika cen gwarantowanych na rynku europejskim, rozbudowa programów strukturalnych wspierajcych restrukturyzacj gospodarstw rolnych, ochrona rodowiska naturalnego i zachowanie na wsi dziedzictwa kulturowego. WPR jest przykadem skutecznoci (w dugim okresie) dziaa integracyjnych, pocigajcych za sob skutki polityczne, ekonomiczne i spoeczne dla caej Europy. ródem sukcesu WPR jest umiejtno uregulowania i godzenia ze sob interesów poszczególnych grup rolników, regionów i pastwo o odmiennych strukturach spoecznych i gospodarczych. Mechanizmy WPR przyczyniy si do pogbienia procesu integracji, a poprzez efekty przesunicia i kreacji do zmian w strukturze handlu zagranicznego Europy i wiata. Uwzgldnianie indywidualnych (krajowych) interesów ze wspóln polityk rolna przynioso sukces. 31 IV. WYNIKI EMPIRYCZNE DOCHODZENIA DO RÓWNOWAGI PRODUKCYJNEJ W SEKTORZE YWNOCIOWYM Dokonano rozpoznania w zakresie wykorzystania dostpnych zasobów empirycznych w zakresie niezbdnej statystyki. Do wyznaczania nowych równowag produkcyjnych w rolnictwie polskim wykorzystane zostan zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostatu w zakresie poday i popytu ywnoci w ujciu regionalnym. Przygotowana zostaa baza danych empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Uzyskane wyniki bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów produkcyjnych. Przeprowadzone zostao rozpoznanie moliwych do wykorzystania metod i modeli (CGE, DSGE) w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W nastpnym okresie badawczym przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). W okresie 2000-2010 wiatowa dynamika produkcji rolniczej ksztatowaa si na poziomie 2,51% redniorocznie, za popyt na ywno na poziomie 2,53% (ceny stae, 2004-2006=100). W przypadku rolnictwa polskiego wielkoci te ksztatoway si dla rolnictwa 0,9% w skali roku i 0,6% przy popycie na ywno. Dla krajów UE-27 dynamika ta bya zbliona do zera. Udzia produkcji rolniczej Polski to 7,6% produkcji UE-27 oraz 0,88% wiatowej produkcji rolniczej. Popyt na ywno w wiecie jest wysoce zrónicowany co do iloci, jak i struktury (tab. 3). W Polsce najwicej zuywa si produktów zboowych – 34,7%, produktów cukierniczych 12,5% i misnych – 11,1%. Kraje wysokorozwinite zuywaj znacznie mniej produktów zboowych, za to wicej produktów mlecznych, olei rolinnych oraz owoców i warzyw. Z bada i statystyki Eurostatu (tab. 4) wynika, e w Polsce wydaje si na ywno 31% dochodów ludnoci, przy 13% w Niemczech i 48% w Bugarii i Rumunii. 32 Tab. 1. Warto produkcji rolniczej i produkcji ywnoci w Polsce, krajach UE i w wiecie w latach 2000-2004-2010 (mld Int$, ceny stae 2004-2006) Produkcja rolnicza Produkcja ywnoci 2000 2004 2010 2000 2004 2010 Polska 20,252 20,689 19,923 20,198 20,640 19,871 UE-27 268,870 276,312 261,115 266,832 274,317 259,870 wiat 1 836,0 2 025,5 2 276,8 1 770,6 1 948,2 2 196,9 ródo: Opracowanie wasne, dane FAO STAT 2012. Tab. 2. Dynamika produkcji rolniczej i produkcji ywnoci w Polsce, krajach UE i w wiecie w latach 2000-2004-2010 (2004-2006=100) Produkcja rolnicza Produkcja ywnoci 2000 2004 2010 2000 2004 2010 Polska 102,03 104,23 100,37 102,05 104,28 100,40 UE-27 100,80 103,59 97,90 100,73 103,55 98,07 wiat 88,84 98,01 110,17 89,05 97,99 110,50 ródo: Opracowanie wasne, dane FAO STAT 2012. Z kolei zrónicowanie energetyczne spoywanej ywnoci w krajach UE-27 ksztatuje si na poziomie od 12% do 16% wspóczynnika nierównomiernoci Giniego. Dochodowy wspóczynnik Giniego w Polsce ksztatowa si 2003 roku na poziomie 35%, przy 25% w Danii i 38% w Portugalii. Wielko wskanika nierównomiernoci dochodowej wyznacza poziom wydatków na ywno, tym samym okrela poziom równowagi podaowo-popytowej na surowce rolnicze i ywno. Wedug bada wasnych i statystyki FAO i ERS USDA w Polsce w latach 2005-2007 popyt krajowy na ywno pochodzenia zboowego stanowi 34,7%, pochodzenia misnego 11,1%, pochodzenia mlecznego 9,2%, wyrobów cukierniczych 12,5% i owoców 4,3%. Poda surowców zboowych 33 w Polsce jest prawie samowystarczalna (98,8% w 2007 r.), za poda ywnoci pochodzenia zwierzcego generuje ponad 20% (121,0%) nadwyk. Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zboowego oraz 16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy. W krajach UE wystpuje, wyranie zrónicowana, struktura popytu na ywno od 19,0% do 38,7% w odniesieniu do ywnoci mcznej i od 7,5% do 21,1% w przypadku ywnoci pochodzenia misnego. Kraje bogatsze spoywaj wicej ywnoci pochodzenia zwierzcego (miso - Luksemburg 21,1% , mleko – Holandia 17,4%), za biedniejsze pochodzenia zboowego (Rumunia – 38,7%, Bugaria 36,6%) (FAOSTAT, 2012). Rys. 4. Indeksy produkcji rolniczej w Polsce i UE na tle tendencji wiatowej w okresie 2000-2009, (2004-2006)=100 115 Q(t)= 85,733e 110 0,0251t 105 100 95 90 85 2000 2001 2002 PL-Q 2003 2004 UE-27Q 2005 WO-Q 2006 2007 2008 2009 Wyk. (WO-Q) ródo: Opracowanie wasne, dane FAO STAT 2011. Funkcja produkcji rolniczej rolnictwa wiatowego ma posta: Q(t)=85.733 exp(0.0251t) + ]t, co oznacza, e wiatowe rednie roczne tempo wzrostu produkcji rolniczej ksztatowao si w latach 2000-2009 na poziomie 2,51% i byo ono wysze o 1.65 p.p. ni tempo wzrostu w polskim rolnictwie. Z kolei tempo zmian dla rolnictwa w caej UE-27 tym samym okresie jest na poziomie bliskim zera. 34 Rys. 5. Indeksy popytu na ywno w Polsce, UE i na wiecie w okresie 2000-2009, (2004-2006)=100 (2004-2006) 115 F(t) = 85,826e 0,0253t 110 105 100 95 90 85 2000 2001 2002 PL-F 2003 2004 UE-27F 2005 2006 WO-F 2007 2008 2009 Wyk. (WO-F) ródo: Opracowanie wasne, dane FAO STAT 2011. Funkcja popytu na ywno w wiecie przyjmuje posta: Q(t)=85.826 exp(0.0253t) + ]t,co oznacza, e wiatowe rednie roczne tempo popytu ksztatowao si w latach 2000-2009 na poziomie 2,53% i byo wysze o 2.0 p.p. ni tempo wzrostu w polskim rolnictwie. Z kolei tempo zmian popytu na ywno w caej UE-27 w tym samym okresie byo na poziomie bliskim zera. Tab. 3. Struktura popytu na ywnoci w Polsce, UE i w wiecie Wyszczególnienie Zboowe Oleje rolinne Cukier i produkty Miso i podroby Ziemniaki i roliny korzeniowe Mleko, jaja i ryby Owoce (bez wina) Tuszcze zwierzce Strczkowe Pozostae A- 2005-2007 (%) Polska 34,7 8,5 12,5 11,1 6,9 9,2 4,3 6,4 0,5 6,0 UE-27 28,0 11,9 11,1 11,3 4,1 12,4 5,8 5,6 0,8 9,0 min 19,0 4,1 6,5 7,5 1,9 7,3 3,7 1,0 0,0 5,9 max 38,7 20,3 15,1 21,1 7,1 17,4 9,2 12,4 1,5 14,9 wiat 64,4 9,6 8,1 8,1 5,1 6,9 5,9 2,2 2,1 6,6 ródo: Obliczenia wasne. Dane FAO STAT, Rzym 2011. 35 Tab. 4. Udzia wydatków na ywno oraz wspóczynnik Giniego dotyczcy konsumpcji ywnoci, dochodów ludnoci oraz rozkadu udziau UR w sektorze rolniczym w krajach Unii Europejskiej Udzia wydatków na ywno Rok Kraj Wspó. obserwacji udziau Rok Wspó. obserwacji Giniego (%) Nierówno Nierówno Nierówno ywieniowa zuycia energii uytkowania dochodowa Rok Udzia ziemi Wspó. obserwacji dochodów Giniego (%) waga (%) (%) Rok Wspó. obsrwacji Giniego (%) Austria 2003 13 1999 12 2000 0,55 29 1999/2000 59 Belgia 2003 14 1992 12 2000 0,67 33 1999/2000 56 Bugaria 2003 46 2001 13 2003 0,04 29 92 Cypr 2003 x 1990 12 2005 0,03 29 Czechy 2003 25 1997 14 1996 0,18 26 2000 Dania 2003 14 1997 12 1997 0,45 25 1999/2000 51 Estonia 2003 33 2002 13 2004 0,02 36 2001 79 Finlandia 2003 15 2000 12 2000 0,36 27 1999/2000 27 Francja 2003 15 1995 12 1995 3,84 33 1999/2000 58 Grecja 2003 21 1998 12 2000 0,40 34 1999/2000 58 Hiszpania 2003 18 1990 12 2000 1,79 35 Holandia 2003 13 1999 12 1999 1,09 31 1999/2000 57 Irlandia 2003 17 1996 12 2000 0,32 34 2000 64 Litwa 2003 40 2002 16 2004 0,04 36 Luksemburg 2003 17 2000 12 2004 0,06 35 1999/2000 48 otwa 2003 42 2001 13 2007 0,03 36 2001 58 Malta 2003 x 2003 12 2004 0,01 29 Niemcy 2003 13 2000 12 2000 5,27 28 1999/2000 63 Polska 2003 31 2002 13 2005 0,52 35 1996 / 02 69 Portugalia 2003 23 1997 12 1997 0,32 38 1999 75 Rumunia 2003 48 2002 13 2007 0,13 32 Sowacja 2003 32 2001 19 1996 0,09 26 Sowenia 2003 22 2000 15 2004 0,06 31 Szwecja 2003 13 2000 12 2000 0,73 25 1999/2000 32 W. Brytania 2003 17 1990 12 1999 4,43 36 1999/2000 66 Wgry 2003 23 2002 14 2004 0,15 30 Wochy 2003 17 2000 12 2000 3,09 36 2000 80 UE-27 x x 1997/2007 13 1997/2007 24,67 32 x 61 wiat x x 1998 16 2005 100,0 38 x x *) Nierówno wg danego kraju. ródo: Obliczenia wasne. Dane FAOSTAT, Rzym 2010. 36 Punkt równowagi Równowaga rynkowa jest to taka sytuacja na rynku danego dobra, w której wielko popytu równa jest wielkoci poday. Rynek, na którym wystpuje stan równowagi jest rynkiem stabilnym. W przeciwnym wypadku mówimy o rynku niestabilnym. Rys. 6. Wymiar wielofunkcyjnoci rolnictwa 2004 Gówny nurt produkcji rolniczej Conventional mainstream agriculture production Mobilization and use of resource Mobilizacja i wykorzystanie zasobów Gospodarstwa rolne realizujce swój gówny nurt produkcji rolniczej wykonuj to zwykle w trzech wymiarach (paszczyznach) dziaalnoci produkcyjnej, a mianowicie (Rys. 6): x mobilizacji i wykorzystania zasobów (mobilization and use of resource), x wytwarzania i udostpniania ywnoci (agro-food supply chain), x ksztatowania obszarów wiejskich (rural area). Siedmiopunktowy program dziaa ONZ, jako cele do osignicia zrównowaonej konsumpcji: 1. Zapewnienie wszystkim moliwoci spenienia minimalnych potrzeb konsumpcyjnych. 2. Rozwijanie ekoefektywnych dóbr i usug. 37 3. Wyeliminowanie „przewrotnych” subsydiów i zmiana systemu bodców. 4. Wzmocnienie dziaa spoeczestwa w ochronie konsumenta. 5. Wzmocnienie midzynarodowych mechanizmów zmierzajcych do ograniczenia globalnych skutków konsumpcji. 6. Tworzenie silnych sojuszy midzy ruchami konsumenckimi, ruchami walczcymi z ubóstwem i ruchami ekologicznymi. 7. Przyczynianie si do synergii midzy dziaaniami spoeczestwa obywatelskiego, sektora prywatnego i wadz [Raport 2011]. Wyznaczanie cen równowagi w midzygaziowym ukadzie gospodarczym mona je wyznaczy korzystajc z poniszego równania [Gruda M. 2005]: P = (I - AT ) -1d (10) gdzie: x = (x1, x2, ….xn) – n wymiarowy gaziowy wektor produkcji, P = (p1, p2,…. pn) – wektor cen równowagi, A – macierz wspóczynników technicznych (nxn), I – macierz jednostkowa oraz d = (d1, d2, ….dn) gaziowy wektor wartoci dodanych na jednostk wyrobu wymiaru nxn (na który skadaj si m.in. zyski i wynagrodzenia). 38 Rys. 7. Elementy skadowe CAP i CARPE wg A. Buckwella Schemat na rys. 7 przedstawia graficzn ewaluacj wybranych skadowych polityk, ich zakres i proporcje realizowanych w ramach CAP, jak i CARPE w okresie 1990-2008. 39 PODSUMOWANIE 1. Polski sektor rolniczy to 7,6% produkcji Unii Europejskiej oraz 0,88% produkcji wiatowej ywnoci. Nowe równowagi produkcyjne (na wyszym poziomie) to zwikszony popyt na polskie surowce rolnicze i polsk ywno. 2. Nowy (wyszy) poziom równowagi produkcyjnej w najwikszym stopniu zaley od zainwestowania w sektor rolniczy nakadów zwizanych z nowymi technologiami produkcyjnymi. 3. Poziom rozwoju gospodarczego okrela udzia wydatków ludnoci na ywno oraz ksztatuje struktur spoycia ywnoci. Okrela te poziom wiadomoci spoecznej co do tzw. konsumpcji zrównowaonej oraz upodoba ywieniowych ludnoci. 4. Zmniejszone rozwarstwienie dochodowe ludnoci wyzwala wzrost popytu na produkty ywnociowe w kraju, tym samym ksztatuje now równowag produkcyjn. 5. Z bada nad poszukiwaniem nowych równowag produkcyjnych w Polsce zwizanych z modelowaniem równowag podaowo-popytowych i cen równowagi wynikaj nastpujce wnioski zwizane ze wskanikami elastycznociowymi: (1) Elastyczno poday jest na ogó wiksza anieli elastyczno produkcji rolniczej. (2) Rolnicy silniej reaguj na pogorszenie ekonomicznych warunków produkcji anieli na ich popraw. (3) Rolnicy maj skonno do reagowania na utrwalony ju poziom cen i opacalnoci produkcji. (4) Wraliwo rolników na ceny zaley od stopnia powizania gospodarstwa z rynkiem. (5) Elastyczno produkcji (poday) produktów marginalnych w danym gospodarstwie jest wysza anieli elastyczno produktów podstawowych. (6) Wzrost cen produktów wywouje na ogó wzrost intensywnoci produkcji, ale spadek cen nie zawsze prowadzi do jej ekstensyfikacji (chodzi o to, e rolnicy mog operowa nie tylko areaem, ale take nakadami). (7) W swoich decyzjach rolnicy kieruj si nie tylko absolutnymi zmianami cen, ale take relatywn opacalnoci produkcji. (8) Na zmian ogólnego poziomu cen rolnicy reaguj inaczej ni na zmiany cen poszczególnych produktów. Przy ogólnej obnice cen moe wystpi ujemna elastyczno produkcji i poday. Zmiany relacji cen wywouj gównie zmiany struktury produkcji. (9) Rolnicy podejmuj decyzje produkcyjne raczej pod wpywem cen roku ubiegego ni pod wpywem przewidywa przyszych 40 cen (mao maj podstaw dla realistycznego przewidywania cen). (10) wiadome oddziaywanie pastwa lub innych podmiotów rynku na rolnictwo wymaga skoncentrowania uwagi na caym ukadzie cen produktów rolnych, nie za na poszczególnych akcjach interwencyjnych. (11) Obnienie cen produktów i usug zakupowanych przez rolników oddziauje na produkcj roln w tym samym kierunku co podwyszenie cen paconych rolnikom, ale efekt zastosowania obu tych rodków nie jest identyczny. Literatura: Adamowicz M. – Zrównowa ony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia. Annales UMCS, Sec. E, 2005, 60, 71-91. Bohringer Ch., Loschel A. – Computable general equilibrium models for sustainability impact assessment: Status quo and prospects, Ecological Economics 60 (2006) 49-64. Boulanger P.M., Brecht T. – Models for policy- making in sustainable development: The state of the art and perspectives for research, Ecological Economics 55 (2005) 337-350. Brouwer F. – The dimension of multifunctionality of agriculture. Edward Elgar Publishing, Inc., 2004. Burfisher M., Robinson S., Thierfelder K. – The Global Impact of Farm Policy Reforms in Organization for Economic Cooperation and Development Countries, Amer.J.Agric.Econ. 2002 T. 84 nr 3, s.774-781. Chaing A.C. – Podstawy ekonomii matematycznej. PWE, Warszawa 1994. Dowe J., Roep D. – Multifunctionality and Rural Development: the actual situation in Europe [in:] Multifunctional Agriculture A New Paradigm for European Agriculture and Rural Development, Ashgate, 37-53. FAOSTAT, Database on Agriculture. FAO, Rome 2012. Geanakoplos J. – The Arrow-Debreu Model of General Equilibrium, Yale University 2004. How to Feed the World in 2050. Gruda M. – Modelowanie makroproporcji i cie ek rozwojowych w gospodarce ywnociowej (Modelling of Macroproportions and Development Paths in Food Sector). Rozprawa doktorska, IERiG, Warszawa 2005. 41 Gruda M. – Funkcja kosztów produkcji w rolnictwie, Funkcja poda y w agrobiznesie, Funkcja produkcji rolniczej. Encyklopedia Agrobiznesu, Fundacja Innowacja, str. 309-320, 1998. International Human Development Report. UNDP 2011. Lofgren H., Lee H.R., Sherman R. – A Standard Computable General Equilibrium (CGE). Models in GAMS. International Food Policy Research Institute, Washington, 2002. Malanowski M., Wieczorek A., Sosnowska H. Konkurencja i kooperacja. Teoria gier w ekonomii i naukach spoecznych. PWN, Warszawa 2008. Mittenzwei K. et al. – Opportunities and limitations in assessing the multifunctionality of agriculture within the CAPRI model. Ecological Indicator, 2007, T7(4), 827-838. Panek E. – Elementy ekonomii matematycznej. Równowaga i wzrost. PWN, Warszawa 1997. Raport w sprawie rozwoju ludzkoci, International Human Development Report, 2011. Rembisz W. – Mikro- i makroekonomiczne podstawy równowagi wzrostu w sektorze rolno-spo ywczym, Wizja Press & IT, Warszawa 2008. Stiglitz J.E. – Ekonomia sektora publicznego. PWN, Warszawa 2004. Sustaining Agriculture and the Rural Environment. Governance, Policy and Multifunctionality, (ed. by F. Brouwer), Edward Elgar Publishing, 2004. Todorov V., Marianova D. – Modelling sustainability, Mathematics and Computers in Simulation 81 (2011) 1397-1408. Wo A. – W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. IERiG, Warszawa 2004. Wo A. – Rolnictwo, rynek, równowaga, PWE, Warszawa, 1978. Wo A., Zegar J. – Rolnictwo spoecznie zrównowa one. IERiG, Warszawa 2002. Zastosowanie modeli równowagi w analizie sektora rolno- ywnociowego, IERiG-PIB Warszawa 2009, nr 172 PW 2005-2009. EGZEMPLARZ BEZPATNY Nakad: 1000 egz. Druk i oprawa: EXPOL Wocawek
